ەلەكتروستاتيكانىڭ نەگىزگى زاڭى – كۋلون زاڭى
ايىمجان ورتا مەكتەبىنىڭ فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى حابايەۆا گ. س.
تاقىرىپ: ەلەكتروستاتيكانىڭ نەگىزگى زاڭى – كۋلون زاڭى
ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ تاراۋ بويىنشا العان بىلىمدەرىن قايتالاۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن ىزدەنۋگە، وي - ءورىسىن دامىتۋعا، قورىتىندى جاساۋعا ۇيرەتۋ.
3. تاربيەلىك: ىسكەرلىككە، توپپەن جۇمىس جاساۋعا ۇيرەتۋ. ۆەنن دياگرامماسىن قولدانا وتىرىپ، نيۋتوندىق جانە كۋلوندىق كۇشتەردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار مەن ۇقساستىقتارىن تابۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ دۇنيەنىڭ ءبىرتۇتاستىعىنا كوزدەرىن جەتكىزۋ.
ءادىسى: اڭگىمەلەۋ، دەمونستراسيا، ەسەپ شىعارۋ.
كورنەكىلىكتەر: كومپيۋتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ەلەكترومەتر، زاريادتالعان دەنەلەر، كەستە، كەسپەلەر.
ءى. ساباق بارىسى.
جاڭا تاقىرىپقا كىرىسپەستەن بۇرىن «ەلەكتر» ءبولىمى بويىنشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ (سۇراق سانى – 30). جاسىل، قىزىل، سارى، كوك، قوڭىر، قارا ءتۇستى قاعازدارعا 1 – 5 دەيىنگى ساندار جازىلعان كەسپەلەر ىلىنگەن. سۇراققا وقۋشى دۇرىس جاۋاپ بەرسە، وسى كەسپەلەر اشىلىپ، كۋلون زاڭىنىڭ فورمۋلاسى شىعادى.
سۇراقتارى:
جاسىل (ەلەكتر)
1. دەنەنىڭ ەلەكترلەنگەنىن انىقتايتىن قۇرال؟ (ەلەكتروسكوپ)
2. ءبىر نەمەسە بىرنەشە ەلەكترونىنان ايىرىلعان اتوم. (وڭ يون)
3. ەلەكترون زاريادىنىڭ سان ءمانىن انىقتاعان عالىم. (ميلليكەن)
4. زاريادتاردىڭ قانشا تەگى بار؟ (ەكى تەگى بار: وڭ جانە تەرىس)
5. يادرونىڭ قۇرامىندا قانداي بولشەكتەر بار؟ (پروتون مەن نەيترون)
سارى (ەلەكتر)
1. ەلەكترون زاريادىنىڭ ولشەم بىرلىگى. (كۋلون – كل)
2. ەلەكتردى وتكىزبەيتىن دەنەلەر. (ديەلەكتريكتەر)
3. بىردەي تاڭبالى دەنەلەردىڭ اسەرلەرى قانداي؟ (تەبىلەدى)
4. اتوم قۇرىلىسىن زەرتتەگەن عالىم. (رەزەرفورد)
5. توك كۇشىن ولشەيتىن قۇرال. (امپەرمەتر)
كوك (ەلەكتر)
1. كەرنەۋدىڭ ولشەم بىرلىگى. (ۆولت – ۆ)
2. وتكىزگىشتەردى تىزبەكتەي قوسقاندا قاي شاما بىردەي بولادى؟ (توك كۇشى)
3. تەرىس زاريادتى ەڭ كىشى بولشەك؟ (ەلەكترون)
4. توك كۇشىنىڭ نەشە ءپوليۋسى بار؟ (ەكى ءپوليۋسى بار: وڭ ءپوليۋسى – انود، تەرىس ءپوليۋسى – كاتود)
5. سۋرەتتەگى كەمشىلىكتى تاپ. (وم زاڭى بويىنشا جاپسىرىلعان عالىمداردىڭ سۋرەتى) عالىمنىڭ فاميلياسى ۆولتا، ال ولشەم بىرلىك ۆولت.
قىزىل (ەلەكتر)
1. ءوزارا اسەرلەسۋدى سيپاتتايتىن عالىم اشقان 4 ءتۇرلى كۇشتى اتا. (گراۆيتاسيالىق، ەلەكتروماگنيتتىك، كۇشتى، ءالسىز)
2. بەيتاراپ اتومعا ارتىق ەلەكترون كەلىپ قوسىلسا، ول نەگە اينالادى؟ (تەرىس يونعا)
3. ەلەكترون زاريادىنىڭ سان ءمانى. (1، 6*10 - ¹⁹كل)
4. مولەكۋلانىڭ قۇرىلىسىن سحەما تۇرىندە سىزىپ كورسەت.
5. كەرنەۋدى ولشەيتىن قۇرال نە دەپ اتالادى؟ (ۆولتمەتر)
قارا (ەلەكتر)
1. توك كۇشىنىڭ ولشەم بىرلىگى. (امپەر – ا)
2. «ەلەكترون» دەگەن ءسوز قايدان شىققان؟ (گرەك تىلىندە يانتار – ەلەكترون، مىنە وسىدان «ەلەكتر» اتاۋى شىققان. ەرتەدەگى گرەك عالىمدارى يانتاردى جۇنگە ۇيكەگەندە ونىڭ ءار ءتۇرلى دەنەلەردى وزىنە تارتاتىنىن بايقاعان.)
3. وتكىزگىشتىڭ كەدەرگىسىن قانداي فورمۋلامەن انىقتايمىز؟
4. زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ رەتتەلگەن قوزعالىسى. (ەلەكتر توگى)
5. مەنشىكتى كەدەرگىسى وتە از مەتالل. (كۇمىس)
قوڭىر (ەلەكتر)
1. ەلەكتر زاريادى جوق بولشەكتەر بولا ما؟ (بولادى، مىسالى نەيترون)
2. وم زاڭىنىڭ فورمۋلاسىن جاز. (I = U/R)
3. ءار ءتۇرلى ەلەكتر زاريادتارى بار دەنەلەردىڭ اسەرلەرى. (تارتىلادى)
4. ەلەكتر ءورىسىنىڭ تارالۋ جىلدامدىعى. (300 000 كم/س)
5. وتكىزگىشتەردى پاراللەل قوسقاندا قاي شاما بىردەي بولادى؟ (كەرنەۋ – U)
ءىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
ەلەكتروستاتيكانىڭ نەگىزگى زاڭىن 1785 جىلى تاجىريبە جۇزىندە فرانسۋز عالىمى شارل وگيۋستەن كۋلون تاعايىندادى.
كۋلون زاڭىنىڭ انىقتاماسى:
قوزعالمايتىن زاريادتالعان ەكى نۇكتەلىك دەنەنىڭ ۆاكۋۋمداعى ءوزارا اسەرلەسۋ كۇشى ولاردىڭ زاريادتارنىڭ مودۋلدەرىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تۋرا پروپورسيونال جانە ارا قاشىقتىقتىڭ كۆادراتىنا كەرى پروپورسيونال بولادى. وسى انىقتامانى وقۋشىلاردىڭ وزىنە قىسقاشا تۇجىرىمداتۋ، ياعني انىقتامانىڭ ماعىناسىن وزگەرتپەي ودان كەيبىر سوزدەردى الىپ تاستاتۋ: (قوزعالمايتىن، نۇكتەسىن، ۆاكۋۋم، مودۋلدەرىنىڭ.)
سوندا انىقتاما مىنا تۇرگە كەلەدى. زاريادتالعان ەكى دەنەنىڭ ءوزارا اسەرلەسۋ كۇشى ولاردىڭ زاريادتارىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تۋرا پروپورسيونال جانە ارا قاشىقتىقتىڭ كۆادراتىنا كەرى پروپورسيونال.
وقۋشىلاردان بۇل فورمۋلانىڭ بۇرىن وتكەن قانداي فورمۋلاعا ۇقساس ەكەنىن سۇرايمىن.
«مەحانيكا» ءبولىمى بويىنشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگىزەم (سۇراقتارعا جاۋاپ دۇرىس بەرىلسە، نيۋتوننىڭ بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىنىڭ فورمۋلاسى شىعادى).
كوك (مەحانيكا)
1. نيۋتوننىڭ ءبىرىنشى زاڭىنىڭ انىقتاماسىن ايتىڭىز. (ەگەر دەنەگە ەشقانداي كۇش اسەر ەتپەسە نەمەسە اسەر ەتەتىن كۇشتەر ءبىر - بىرىنە تەڭ بولسا، وندا دەنە ءتۇزۋ سىزىقتى ءبىر قالىپتى قوزعالادى نەمەسە ءوزىنىڭ تۇراقتى جىلدامدىعىن ساقتايدى).
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
تاقىرىپ: ەلەكتروستاتيكانىڭ نەگىزگى زاڭى – كۋلون زاڭى
ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ تاراۋ بويىنشا العان بىلىمدەرىن قايتالاۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن ىزدەنۋگە، وي - ءورىسىن دامىتۋعا، قورىتىندى جاساۋعا ۇيرەتۋ.
3. تاربيەلىك: ىسكەرلىككە، توپپەن جۇمىس جاساۋعا ۇيرەتۋ. ۆەنن دياگرامماسىن قولدانا وتىرىپ، نيۋتوندىق جانە كۋلوندىق كۇشتەردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار مەن ۇقساستىقتارىن تابۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ دۇنيەنىڭ ءبىرتۇتاستىعىنا كوزدەرىن جەتكىزۋ.
ءادىسى: اڭگىمەلەۋ، دەمونستراسيا، ەسەپ شىعارۋ.
كورنەكىلىكتەر: كومپيۋتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ەلەكترومەتر، زاريادتالعان دەنەلەر، كەستە، كەسپەلەر.
ءى. ساباق بارىسى.
جاڭا تاقىرىپقا كىرىسپەستەن بۇرىن «ەلەكتر» ءبولىمى بويىنشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ (سۇراق سانى – 30). جاسىل، قىزىل، سارى، كوك، قوڭىر، قارا ءتۇستى قاعازدارعا 1 – 5 دەيىنگى ساندار جازىلعان كەسپەلەر ىلىنگەن. سۇراققا وقۋشى دۇرىس جاۋاپ بەرسە، وسى كەسپەلەر اشىلىپ، كۋلون زاڭىنىڭ فورمۋلاسى شىعادى.
سۇراقتارى:
جاسىل (ەلەكتر)
1. دەنەنىڭ ەلەكترلەنگەنىن انىقتايتىن قۇرال؟ (ەلەكتروسكوپ)
2. ءبىر نەمەسە بىرنەشە ەلەكترونىنان ايىرىلعان اتوم. (وڭ يون)
3. ەلەكترون زاريادىنىڭ سان ءمانىن انىقتاعان عالىم. (ميلليكەن)
4. زاريادتاردىڭ قانشا تەگى بار؟ (ەكى تەگى بار: وڭ جانە تەرىس)
5. يادرونىڭ قۇرامىندا قانداي بولشەكتەر بار؟ (پروتون مەن نەيترون)
سارى (ەلەكتر)
1. ەلەكترون زاريادىنىڭ ولشەم بىرلىگى. (كۋلون – كل)
2. ەلەكتردى وتكىزبەيتىن دەنەلەر. (ديەلەكتريكتەر)
3. بىردەي تاڭبالى دەنەلەردىڭ اسەرلەرى قانداي؟ (تەبىلەدى)
4. اتوم قۇرىلىسىن زەرتتەگەن عالىم. (رەزەرفورد)
5. توك كۇشىن ولشەيتىن قۇرال. (امپەرمەتر)
كوك (ەلەكتر)
1. كەرنەۋدىڭ ولشەم بىرلىگى. (ۆولت – ۆ)
2. وتكىزگىشتەردى تىزبەكتەي قوسقاندا قاي شاما بىردەي بولادى؟ (توك كۇشى)
3. تەرىس زاريادتى ەڭ كىشى بولشەك؟ (ەلەكترون)
4. توك كۇشىنىڭ نەشە ءپوليۋسى بار؟ (ەكى ءپوليۋسى بار: وڭ ءپوليۋسى – انود، تەرىس ءپوليۋسى – كاتود)
5. سۋرەتتەگى كەمشىلىكتى تاپ. (وم زاڭى بويىنشا جاپسىرىلعان عالىمداردىڭ سۋرەتى) عالىمنىڭ فاميلياسى ۆولتا، ال ولشەم بىرلىك ۆولت.
قىزىل (ەلەكتر)
1. ءوزارا اسەرلەسۋدى سيپاتتايتىن عالىم اشقان 4 ءتۇرلى كۇشتى اتا. (گراۆيتاسيالىق، ەلەكتروماگنيتتىك، كۇشتى، ءالسىز)
2. بەيتاراپ اتومعا ارتىق ەلەكترون كەلىپ قوسىلسا، ول نەگە اينالادى؟ (تەرىس يونعا)
3. ەلەكترون زاريادىنىڭ سان ءمانى. (1، 6*10 - ¹⁹كل)
4. مولەكۋلانىڭ قۇرىلىسىن سحەما تۇرىندە سىزىپ كورسەت.
5. كەرنەۋدى ولشەيتىن قۇرال نە دەپ اتالادى؟ (ۆولتمەتر)
قارا (ەلەكتر)
1. توك كۇشىنىڭ ولشەم بىرلىگى. (امپەر – ا)
2. «ەلەكترون» دەگەن ءسوز قايدان شىققان؟ (گرەك تىلىندە يانتار – ەلەكترون، مىنە وسىدان «ەلەكتر» اتاۋى شىققان. ەرتەدەگى گرەك عالىمدارى يانتاردى جۇنگە ۇيكەگەندە ونىڭ ءار ءتۇرلى دەنەلەردى وزىنە تارتاتىنىن بايقاعان.)
3. وتكىزگىشتىڭ كەدەرگىسىن قانداي فورمۋلامەن انىقتايمىز؟
4. زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ رەتتەلگەن قوزعالىسى. (ەلەكتر توگى)
5. مەنشىكتى كەدەرگىسى وتە از مەتالل. (كۇمىس)
قوڭىر (ەلەكتر)
1. ەلەكتر زاريادى جوق بولشەكتەر بولا ما؟ (بولادى، مىسالى نەيترون)
2. وم زاڭىنىڭ فورمۋلاسىن جاز. (I = U/R)
3. ءار ءتۇرلى ەلەكتر زاريادتارى بار دەنەلەردىڭ اسەرلەرى. (تارتىلادى)
4. ەلەكتر ءورىسىنىڭ تارالۋ جىلدامدىعى. (300 000 كم/س)
5. وتكىزگىشتەردى پاراللەل قوسقاندا قاي شاما بىردەي بولادى؟ (كەرنەۋ – U)
ءىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
ەلەكتروستاتيكانىڭ نەگىزگى زاڭىن 1785 جىلى تاجىريبە جۇزىندە فرانسۋز عالىمى شارل وگيۋستەن كۋلون تاعايىندادى.
كۋلون زاڭىنىڭ انىقتاماسى:
قوزعالمايتىن زاريادتالعان ەكى نۇكتەلىك دەنەنىڭ ۆاكۋۋمداعى ءوزارا اسەرلەسۋ كۇشى ولاردىڭ زاريادتارنىڭ مودۋلدەرىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تۋرا پروپورسيونال جانە ارا قاشىقتىقتىڭ كۆادراتىنا كەرى پروپورسيونال بولادى. وسى انىقتامانى وقۋشىلاردىڭ وزىنە قىسقاشا تۇجىرىمداتۋ، ياعني انىقتامانىڭ ماعىناسىن وزگەرتپەي ودان كەيبىر سوزدەردى الىپ تاستاتۋ: (قوزعالمايتىن، نۇكتەسىن، ۆاكۋۋم، مودۋلدەرىنىڭ.)
سوندا انىقتاما مىنا تۇرگە كەلەدى. زاريادتالعان ەكى دەنەنىڭ ءوزارا اسەرلەسۋ كۇشى ولاردىڭ زاريادتارىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تۋرا پروپورسيونال جانە ارا قاشىقتىقتىڭ كۆادراتىنا كەرى پروپورسيونال.
وقۋشىلاردان بۇل فورمۋلانىڭ بۇرىن وتكەن قانداي فورمۋلاعا ۇقساس ەكەنىن سۇرايمىن.
«مەحانيكا» ءبولىمى بويىنشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگىزەم (سۇراقتارعا جاۋاپ دۇرىس بەرىلسە، نيۋتوننىڭ بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىنىڭ فورمۋلاسى شىعادى).
كوك (مەحانيكا)
1. نيۋتوننىڭ ءبىرىنشى زاڭىنىڭ انىقتاماسىن ايتىڭىز. (ەگەر دەنەگە ەشقانداي كۇش اسەر ەتپەسە نەمەسە اسەر ەتەتىن كۇشتەر ءبىر - بىرىنە تەڭ بولسا، وندا دەنە ءتۇزۋ سىزىقتى ءبىر قالىپتى قوزعالادى نەمەسە ءوزىنىڭ تۇراقتى جىلدامدىعىن ساقتايدى).
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
