نيۋتون زاڭدارىنان ءبىز نەنى بىلەمىز؟
ايىمجان ورتا مەكتەبىنىڭ فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى حابايەۆا گ. س.
تاقىرىپ: نيۋتون زاڭدارىنان ءبىز نەنى بىلەمىز؟
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا نيۋتون زاڭدارىنىڭ تەرەڭ ماعىناسىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ولارعا وسى زاڭداردى كۇندەلىكتى ومىردە، ءار ءتۇرلى قوزعالىستاردى قاراستىرعاندا جانە ەسەپ شىعارۋدا دۇرىس قولدانا ءبىلۋدى ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋ بىلىكتىلىكتەرىن دامىتۋ، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: قارىم - قاتىناس ارقىلى سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا، ءوز ويىن تولىق جەتكىزە الۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: قورىتىندى قايتالاۋ.
ساباق ءتيپى: توپپەن جارىس.
نيۋتون زاڭدارىن تەرەڭىرەك جانە كەڭ كولەمدە تالداۋ ءۇشىن وسى زاڭداردان شىعاتىن ەكى قۇبىلىستى دا قاراستىرا كەتۋدى ءجون كوردىم. ول ءۇشىن وقۋشىلاردى شاعىن ەكى توپقا ءبولدىم:
I توپ: «يمپۋلس»
«اش بالا توق بالامەن وينامايدى».
II توپ: «ينەرسيا»
«توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى»
ساباق وسى ەكى توپتىڭ اراسىنداعى جارىس تۇرىندە وتەدى. ءار توپقا بىردەي ۇقساس 5 تاپسىرمادان بەرىپ وتىرىپ، ورىندالۋىنا بايلانىستى ءار تاپسىرماعا «3»، «4» جانە «5» دەگەن باعالار قويامىن. ساباق سوڭىندا ورتاشا باعانى ەسەپتەپ، توپ مۇشەلەرىنە بىردەي «ورتا» باعانى قويامىن.
1 - تاپسىرما: نيۋتوننىڭ ءىى - ءشى زاڭىن پايدالانىپ، كەستەنى تولتىرۋ (ءار توپتان ءۇش وقۋشىدان شىعىپ، جەكە - جەكە ەسەپتەپ F، m، a ماندەرىن تابۋ كەرەك).
2 - تاپسىرما:
سۇراقتارعا اۋىزشا جاۋاپ بەرۋ. سۇراق سانى – 18 (ءار توپتان كەزەك - كەزەك ءبىر وقۋشىدان شىعىپ، سۇراققا جاۋاپ بەرۋ كەرەك، وقۋشى ءوزى جاۋاپ بەرە الماسا قول كوتەرگەن كەز كەلگەن وقۋشى جاۋاپ بەرۋىنە بولادى، ءبىراق ول جاۋاپ توپقا ۇپاي اكەلمەيدى. مىندەتتى تۇردە سۇراقتاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك، وقۋشىلار ايتا الماعان جاعدايدا، قيىن سۇراققا تۇسىندىرە وتىرىپ جاۋاپتى ءوزىم بەرەمىن).
1. كۇشتى قانداي پريبوردىڭ كومەگىمەن ولشەيدى؟
/دينامومەتر/
2. كۇش قانداي شاما؟ /ۆەكتورلىق/
3. نيۋتوننىڭ 1 - ءشى زاڭىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ايت؟
4. نيۋتوننىڭ 2 - ءشى زاڭىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ايت؟
5. نيۋتوننىڭ 3 - ءشى زاڭىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ايت؟
6. ينەرسيا دەگەنىمىز نە؟
7. كۇشتىڭ ولشەم بىرلىگى نە؟ /ن – نيۋتون/
8. نيۋتون زاڭدارىندا ماسسا مەن ۇدەۋ قالاي بايلانىسقان، فورمۋلاسىن جاز؟
9. كۇشتىڭ ولشەم بىرلىگى نيۋتوندى اشىپ جاز 1ن=؟ /ن=كگ*م/س/
10. جۇگى بار اربانى اققۋ اسپانعا، شورتان سۋعا، شايان العا تارتادى. اربا ورنىنان قوزعالا ما؟ تەڭ اسەرلى كۇش نەگە تەڭ؟ /قوزعالمايدى، ع=0/
11. جەلكەندى قايىق وزىنە ورناتىلعان جەلدەتكىشتەن شىققان اۋا اعىننىڭ اسەرىنەن قوزعالا الا ما؟ /قوزعالا المايدى/
12. سىندىرىپ ءىشىن اشپاي - اق پىسكەن جۇمىرتقانى شيكى جۇمىرتقادان قالاي اجىراتۋعا بولادى. /اينالدىرعاندا پىسكەن جۇمىرتقا ۇزاق اينالادى/
13. ۇلى پالۋان اتامىز قاجىمۇقان ەكى قولىنا ەكى ارقاننىڭ ۇشىن ۇستاپ تۇرىپ، ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشتارىن ەكى تۇيەمەن ەكى جاققا قاراي كەرىپ تارتقىزعان. سوندا ەكى تۇيە قاجىمۇقاننىڭ ەكى قولىن جازا الماپتى. حالىق قاجىمۇقان ەكى تۇيەنىڭ كۇشىنە تەڭ كۇشپەن ارقاندى كەرىپ ۇستاپ تۇر دەپ ەسەپتەگەن. وسى پىكىر دۇرىس پا؟ /جوق، كۇشى ءبىر تۇيەگە تەڭ/
14. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە فرانسۋزدىق ۇشقىش ەكى شاقىرىم بيىكتىكتە ۇشىپ بارا جاتىپ كوز الدىنان ءبىر كىشكەنتاي نارسەنىڭ قوزعالىپ بارا جاتقاندىعىن بايقادى. ۇشقىش ونى شىركەي ەكەن دەپ ۇستاپ السا، ول اتىلىپ شىققان وق بولىپ شىعادى. مۇنى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
/ۇشاق پەن وقتىڭ جىلدامدىعى بىردەي/
15. كولدە ەكى قايىقپەن ءجۇزىپ جۇرگەن اعايىندى ەكى بالا قايىقتارىنان جاعاعا سەكىردى. ءىنىسىنىڭ ماسساسى 40 كگ، ال اعاسىنىڭ ماسساسى 60 كگ بولسا، قايسىسىنىڭ قايىعى كولدىڭ ورتاسىنا قاراي كوبىرەك ىعىسىپ كەتەدى؟
/اعاسىنىڭ/
16. ستاقاننىڭ بەتىن قاتتى قاعازبەن جاۋىپ، ونىڭ ۇستىنە تيىن قويىڭدار. قاعازدى ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن شەرتىپ قالىڭدار. قاعاز ىرشىپ كەتكەندە تيىن نەلىكتەن ستاقاننىڭ ىشىنە تۇسەدى؟
/ينەرسيا قۇبىلىسى بويىنشا/
17. قايىقتى وزەن اعىسىنا قارسى جۇرگىزەم دەپ ەسكەكشى تىرىسقانىمەن، وعان شاماسى كەلمەدى، قايىق جاعاعا قاتىستى تىنىشتىقتا قالا بەردى. سوندا قانداي دەنەلەردىڭ اسەرى تەڭگەرىلەدى.
/قايىقشىنىڭ كۇشى مەن وزەن اعىسىنىڭ كۇشى/
18. كەستەدە F كۇش اسەرىنەن ماسساسى مەن العان ۇدەۋلەردىڭ ماندەرى بەرىلگەن. وسىلاردىڭ قايسىسىنا
4 ن كۇش سايكەس كەلەدى؟
3 - تاپسىرما: گرافيكتىك جۇمىس.
قوزعالىستىڭ ءاربىر كەزەڭىنە سايكەس دەنەگە اسەر ەتەتىن F كۇشتى تابۋ كەرەك (تاقتاعا ءار توپتان كەزەك - كەزەك ءۇش وقۋشىدان شىعۋ كەرەك).
4 - تاپسىرما: ورتاعا ءار توپتان ءبىر وقۋشى شىعىپ، كەسپەگە جازىلعان تاپسىرماعا اۋىزشا جاۋاپ بەرۋ كەرەك («باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»- دەگەن ەرتەگىنى ەسىمىزگە تۇسىرەمىز: اۋىلدارى كوشىپ كەتكەندە ويناپ ءجۇرىپ جۇرتتا قالىپ قويعان اسان مەن ۇسەن اۋىلدارىن ارتىنان قۋىپ جەتكەنشە ءوز تاماقتارىن وزدەرى تاۋىپ كۇن كورەدى. اسان - باي بالاسى، ۇسەن - جارلى بالاسى).
«يمپۋلس» – «ۇسەن»
«تۇزاققا تۇسكەن قۇس قىل ءجىپتى 15 ن كۇشپەن ءبىر جاعىنان، ال ۇسەن ەكىنشى جاعىندا ءدال سونداي كۇشپەن تارتىپ تۇر. ەگەر قىل ءجىپ 20 ن - دىڭ كەرىلۋگە شىدايتىن بولسا، ول وسى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن ۇزىلەر مە ەدى.
(جوق، قورىتقى كۇش F=15 ن)
«ينەرسيا» – «اسان»
قارماققا ىلىنگەن شورتان بالىق ونىڭ ءبىر ۇشىن 25 ن كۇشپەن تارتسا، اسان ونى سۋدان شىعارىپ الۋ ءۇشىن قارماقتى قانداي كۇشپەن تارتۋ كەرەك؟
5 - تاپسىرما: «مينحاۋزەن حيكايالارىنان» ءۇزىندى وقىپ، سوندا جىبەرىلگەن قاتەلىكتى تاپقىزۋ (ءار توپقا تەكستى بەرەم، توپ مۇشەلەرى اقىلداسا وتىرىپ، ونداعى نيۋتون زاڭىنا قايشى قاتەلىكتى تاۋىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرۋى كەرەك).
«يمپۋلس» – «ءدال تيگەن وق».
مەنىڭ كۇتكەنىمدەي بولدى. ءوزىم بەلگىلەگەن نۇكتەگە كەلىپ ءبىزدىڭ دە، جاۋدىڭ دا وعى عالامات ديۋدىڭ كۇشىمەن سوقتىعىسقاندا، جاۋدىڭ وعى زىمىراپ كەيىن قاراي ۇشتى. الگى وق يسپان زەڭبىرەكشىسىنىڭ، وعان قوسا ون التى ساربازىنىڭ باسىن جايراتىپ تاستادى. ال ءبىزدىڭ وعىمىز دا ولارعا وڭاي ولجا بولعان جوق: ەكى ءجۇز ماتروسى بار اسكەري كەمەگە ءتيىپ، ءتۇپ - تۇگەل سۋعا باتىرىپ جىبەرىپتى.
(سوقتىعىسقاننان كەيىن ەكى وق ەكى جاققا ۇشۋعا ءتيىس)
«ينەرسيا» – «توبە شاش».
تەگىندە تەڭدەسى جوق كۇشتى اداممىن عوي. توبە شاشىمنان مىقتاپ ۇستاپ الىپ، بار كۇشىممەن جوعارى قاراي تارتىپ قالىپ ەدىم، ءوزىمدى دە، اتىمدى دا وپ - وڭاي امان - ەسەن الىپ شىقتىم: ەكى اياعىممەن اتىمدى قىسقاشپەن قىسقانداي قىسىپ العان ەكەنمىن، جاقسى بولدى. ءسويتىپ ءوزىمدى دە، اتىمدى دا اجالدان قۇتقار - دىم. مۇنى ءبىر وڭاي شارۋا دەپ ويلاساڭىز، وسىنى ءوزىنىڭ ىستەن كورىڭىز. (باسىنان تومەن جانە يىعىنان جوعارى باعىتتالعان كۇش ءبىر - بىرىنە تەڭ)
قورىتىندى.
يمپۋلس – «اش بالا توق بالامەن وينامايدى».
ينەرسيا – «توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى».
ءار توپقا اش جانە توق دەگەن سوزدەرگە سينونيمدەس ءسوزدى تاپقىزۋ.
سونىمەن، بالالار، ءبىزدىڭ اينالامىزدا بولىپ جاتقان الۋان ءتۇرلى قوزعالىستار: مىسالعا جەلدىڭ ەسۋى، جولمەن جۇيتكىگەن اۆتوموبيلدەر، تەڭىزدە جۇزگەن كەمەلەر، اۋادا ۇشقان ۇشاقتار، اسپانداعى جۇلدىزدار، الىپ پلانەتالار... وسىلاردىڭ ءبارى نيۋتون زاڭدارىنا باعىنادى. كۇش جانە دەنە ءارقيلى بولۋى مۇمكىن، ءبىراق بارلىق كۇشتەر جانە بارلىق دەنەلەر ءۇشىن نيۋتون زاڭدارى ورتاق، مۇنىڭ ءوزى تابيعاتتىڭ ءبىرتۇتاستىعىنىڭ دالەلى. نيۋتون زاڭدارىنىڭ قاراپايىم عانا ەكى فورمۋلامەن وسىنشاما كۇردەلى قوزعالىستى ءتۇسىندىرۋى دە ونىڭ قۇدىرەتتىلىگىندە.
ەكى توپتىڭ ءتيىستى باعالارىن ايتىپ، كەلەسى ساباقتا «قوزعالىس زاڭدارى» – تاراۋى بويىنشا باقىلاۋ جۇمىسى بولاتىنىن حابارلاۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
تاقىرىپ: نيۋتون زاڭدارىنان ءبىز نەنى بىلەمىز؟
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا نيۋتون زاڭدارىنىڭ تەرەڭ ماعىناسىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ولارعا وسى زاڭداردى كۇندەلىكتى ومىردە، ءار ءتۇرلى قوزعالىستاردى قاراستىرعاندا جانە ەسەپ شىعارۋدا دۇرىس قولدانا ءبىلۋدى ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەۋ بىلىكتىلىكتەرىن دامىتۋ، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: قارىم - قاتىناس ارقىلى سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا، ءوز ويىن تولىق جەتكىزە الۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: قورىتىندى قايتالاۋ.
ساباق ءتيپى: توپپەن جارىس.
نيۋتون زاڭدارىن تەرەڭىرەك جانە كەڭ كولەمدە تالداۋ ءۇشىن وسى زاڭداردان شىعاتىن ەكى قۇبىلىستى دا قاراستىرا كەتۋدى ءجون كوردىم. ول ءۇشىن وقۋشىلاردى شاعىن ەكى توپقا ءبولدىم:
I توپ: «يمپۋلس»
«اش بالا توق بالامەن وينامايدى».
II توپ: «ينەرسيا»
«توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى»
ساباق وسى ەكى توپتىڭ اراسىنداعى جارىس تۇرىندە وتەدى. ءار توپقا بىردەي ۇقساس 5 تاپسىرمادان بەرىپ وتىرىپ، ورىندالۋىنا بايلانىستى ءار تاپسىرماعا «3»، «4» جانە «5» دەگەن باعالار قويامىن. ساباق سوڭىندا ورتاشا باعانى ەسەپتەپ، توپ مۇشەلەرىنە بىردەي «ورتا» باعانى قويامىن.
1 - تاپسىرما: نيۋتوننىڭ ءىى - ءشى زاڭىن پايدالانىپ، كەستەنى تولتىرۋ (ءار توپتان ءۇش وقۋشىدان شىعىپ، جەكە - جەكە ەسەپتەپ F، m، a ماندەرىن تابۋ كەرەك).
2 - تاپسىرما:
سۇراقتارعا اۋىزشا جاۋاپ بەرۋ. سۇراق سانى – 18 (ءار توپتان كەزەك - كەزەك ءبىر وقۋشىدان شىعىپ، سۇراققا جاۋاپ بەرۋ كەرەك، وقۋشى ءوزى جاۋاپ بەرە الماسا قول كوتەرگەن كەز كەلگەن وقۋشى جاۋاپ بەرۋىنە بولادى، ءبىراق ول جاۋاپ توپقا ۇپاي اكەلمەيدى. مىندەتتى تۇردە سۇراقتاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك، وقۋشىلار ايتا الماعان جاعدايدا، قيىن سۇراققا تۇسىندىرە وتىرىپ جاۋاپتى ءوزىم بەرەمىن).
1. كۇشتى قانداي پريبوردىڭ كومەگىمەن ولشەيدى؟
/دينامومەتر/
2. كۇش قانداي شاما؟ /ۆەكتورلىق/
3. نيۋتوننىڭ 1 - ءشى زاڭىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ايت؟
4. نيۋتوننىڭ 2 - ءشى زاڭىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ايت؟
5. نيۋتوننىڭ 3 - ءشى زاڭىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ايت؟
6. ينەرسيا دەگەنىمىز نە؟
7. كۇشتىڭ ولشەم بىرلىگى نە؟ /ن – نيۋتون/
8. نيۋتون زاڭدارىندا ماسسا مەن ۇدەۋ قالاي بايلانىسقان، فورمۋلاسىن جاز؟
9. كۇشتىڭ ولشەم بىرلىگى نيۋتوندى اشىپ جاز 1ن=؟ /ن=كگ*م/س/
10. جۇگى بار اربانى اققۋ اسپانعا، شورتان سۋعا، شايان العا تارتادى. اربا ورنىنان قوزعالا ما؟ تەڭ اسەرلى كۇش نەگە تەڭ؟ /قوزعالمايدى، ع=0/
11. جەلكەندى قايىق وزىنە ورناتىلعان جەلدەتكىشتەن شىققان اۋا اعىننىڭ اسەرىنەن قوزعالا الا ما؟ /قوزعالا المايدى/
12. سىندىرىپ ءىشىن اشپاي - اق پىسكەن جۇمىرتقانى شيكى جۇمىرتقادان قالاي اجىراتۋعا بولادى. /اينالدىرعاندا پىسكەن جۇمىرتقا ۇزاق اينالادى/
13. ۇلى پالۋان اتامىز قاجىمۇقان ەكى قولىنا ەكى ارقاننىڭ ۇشىن ۇستاپ تۇرىپ، ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشتارىن ەكى تۇيەمەن ەكى جاققا قاراي كەرىپ تارتقىزعان. سوندا ەكى تۇيە قاجىمۇقاننىڭ ەكى قولىن جازا الماپتى. حالىق قاجىمۇقان ەكى تۇيەنىڭ كۇشىنە تەڭ كۇشپەن ارقاندى كەرىپ ۇستاپ تۇر دەپ ەسەپتەگەن. وسى پىكىر دۇرىس پا؟ /جوق، كۇشى ءبىر تۇيەگە تەڭ/
14. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە فرانسۋزدىق ۇشقىش ەكى شاقىرىم بيىكتىكتە ۇشىپ بارا جاتىپ كوز الدىنان ءبىر كىشكەنتاي نارسەنىڭ قوزعالىپ بارا جاتقاندىعىن بايقادى. ۇشقىش ونى شىركەي ەكەن دەپ ۇستاپ السا، ول اتىلىپ شىققان وق بولىپ شىعادى. مۇنى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
/ۇشاق پەن وقتىڭ جىلدامدىعى بىردەي/
15. كولدە ەكى قايىقپەن ءجۇزىپ جۇرگەن اعايىندى ەكى بالا قايىقتارىنان جاعاعا سەكىردى. ءىنىسىنىڭ ماسساسى 40 كگ، ال اعاسىنىڭ ماسساسى 60 كگ بولسا، قايسىسىنىڭ قايىعى كولدىڭ ورتاسىنا قاراي كوبىرەك ىعىسىپ كەتەدى؟
/اعاسىنىڭ/
16. ستاقاننىڭ بەتىن قاتتى قاعازبەن جاۋىپ، ونىڭ ۇستىنە تيىن قويىڭدار. قاعازدى ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن شەرتىپ قالىڭدار. قاعاز ىرشىپ كەتكەندە تيىن نەلىكتەن ستاقاننىڭ ىشىنە تۇسەدى؟
/ينەرسيا قۇبىلىسى بويىنشا/
17. قايىقتى وزەن اعىسىنا قارسى جۇرگىزەم دەپ ەسكەكشى تىرىسقانىمەن، وعان شاماسى كەلمەدى، قايىق جاعاعا قاتىستى تىنىشتىقتا قالا بەردى. سوندا قانداي دەنەلەردىڭ اسەرى تەڭگەرىلەدى.
/قايىقشىنىڭ كۇشى مەن وزەن اعىسىنىڭ كۇشى/
18. كەستەدە F كۇش اسەرىنەن ماسساسى مەن العان ۇدەۋلەردىڭ ماندەرى بەرىلگەن. وسىلاردىڭ قايسىسىنا
4 ن كۇش سايكەس كەلەدى؟
3 - تاپسىرما: گرافيكتىك جۇمىس.
قوزعالىستىڭ ءاربىر كەزەڭىنە سايكەس دەنەگە اسەر ەتەتىن F كۇشتى تابۋ كەرەك (تاقتاعا ءار توپتان كەزەك - كەزەك ءۇش وقۋشىدان شىعۋ كەرەك).
4 - تاپسىرما: ورتاعا ءار توپتان ءبىر وقۋشى شىعىپ، كەسپەگە جازىلعان تاپسىرماعا اۋىزشا جاۋاپ بەرۋ كەرەك («باي بالاسى مەن جارلى بالاسى»- دەگەن ەرتەگىنى ەسىمىزگە تۇسىرەمىز: اۋىلدارى كوشىپ كەتكەندە ويناپ ءجۇرىپ جۇرتتا قالىپ قويعان اسان مەن ۇسەن اۋىلدارىن ارتىنان قۋىپ جەتكەنشە ءوز تاماقتارىن وزدەرى تاۋىپ كۇن كورەدى. اسان - باي بالاسى، ۇسەن - جارلى بالاسى).
«يمپۋلس» – «ۇسەن»
«تۇزاققا تۇسكەن قۇس قىل ءجىپتى 15 ن كۇشپەن ءبىر جاعىنان، ال ۇسەن ەكىنشى جاعىندا ءدال سونداي كۇشپەن تارتىپ تۇر. ەگەر قىل ءجىپ 20 ن - دىڭ كەرىلۋگە شىدايتىن بولسا، ول وسى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن ۇزىلەر مە ەدى.
(جوق، قورىتقى كۇش F=15 ن)
«ينەرسيا» – «اسان»
قارماققا ىلىنگەن شورتان بالىق ونىڭ ءبىر ۇشىن 25 ن كۇشپەن تارتسا، اسان ونى سۋدان شىعارىپ الۋ ءۇشىن قارماقتى قانداي كۇشپەن تارتۋ كەرەك؟
5 - تاپسىرما: «مينحاۋزەن حيكايالارىنان» ءۇزىندى وقىپ، سوندا جىبەرىلگەن قاتەلىكتى تاپقىزۋ (ءار توپقا تەكستى بەرەم، توپ مۇشەلەرى اقىلداسا وتىرىپ، ونداعى نيۋتون زاڭىنا قايشى قاتەلىكتى تاۋىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرۋى كەرەك).
«يمپۋلس» – «ءدال تيگەن وق».
مەنىڭ كۇتكەنىمدەي بولدى. ءوزىم بەلگىلەگەن نۇكتەگە كەلىپ ءبىزدىڭ دە، جاۋدىڭ دا وعى عالامات ديۋدىڭ كۇشىمەن سوقتىعىسقاندا، جاۋدىڭ وعى زىمىراپ كەيىن قاراي ۇشتى. الگى وق يسپان زەڭبىرەكشىسىنىڭ، وعان قوسا ون التى ساربازىنىڭ باسىن جايراتىپ تاستادى. ال ءبىزدىڭ وعىمىز دا ولارعا وڭاي ولجا بولعان جوق: ەكى ءجۇز ماتروسى بار اسكەري كەمەگە ءتيىپ، ءتۇپ - تۇگەل سۋعا باتىرىپ جىبەرىپتى.
(سوقتىعىسقاننان كەيىن ەكى وق ەكى جاققا ۇشۋعا ءتيىس)
«ينەرسيا» – «توبە شاش».
تەگىندە تەڭدەسى جوق كۇشتى اداممىن عوي. توبە شاشىمنان مىقتاپ ۇستاپ الىپ، بار كۇشىممەن جوعارى قاراي تارتىپ قالىپ ەدىم، ءوزىمدى دە، اتىمدى دا وپ - وڭاي امان - ەسەن الىپ شىقتىم: ەكى اياعىممەن اتىمدى قىسقاشپەن قىسقانداي قىسىپ العان ەكەنمىن، جاقسى بولدى. ءسويتىپ ءوزىمدى دە، اتىمدى دا اجالدان قۇتقار - دىم. مۇنى ءبىر وڭاي شارۋا دەپ ويلاساڭىز، وسىنى ءوزىنىڭ ىستەن كورىڭىز. (باسىنان تومەن جانە يىعىنان جوعارى باعىتتالعان كۇش ءبىر - بىرىنە تەڭ)
قورىتىندى.
يمپۋلس – «اش بالا توق بالامەن وينامايدى».
ينەرسيا – «توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى».
ءار توپقا اش جانە توق دەگەن سوزدەرگە سينونيمدەس ءسوزدى تاپقىزۋ.
سونىمەن، بالالار، ءبىزدىڭ اينالامىزدا بولىپ جاتقان الۋان ءتۇرلى قوزعالىستار: مىسالعا جەلدىڭ ەسۋى، جولمەن جۇيتكىگەن اۆتوموبيلدەر، تەڭىزدە جۇزگەن كەمەلەر، اۋادا ۇشقان ۇشاقتار، اسپانداعى جۇلدىزدار، الىپ پلانەتالار... وسىلاردىڭ ءبارى نيۋتون زاڭدارىنا باعىنادى. كۇش جانە دەنە ءارقيلى بولۋى مۇمكىن، ءبىراق بارلىق كۇشتەر جانە بارلىق دەنەلەر ءۇشىن نيۋتون زاڭدارى ورتاق، مۇنىڭ ءوزى تابيعاتتىڭ ءبىرتۇتاستىعىنىڭ دالەلى. نيۋتون زاڭدارىنىڭ قاراپايىم عانا ەكى فورمۋلامەن وسىنشاما كۇردەلى قوزعالىستى ءتۇسىندىرۋى دە ونىڭ قۇدىرەتتىلىگىندە.
ەكى توپتىڭ ءتيىستى باعالارىن ايتىپ، كەلەسى ساباقتا «قوزعالىس زاڭدارى» – تاراۋى بويىنشا باقىلاۋ جۇمىسى بولاتىنىن حابارلاۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
