زەيىندى دامىتۋ مەن تاربيەلەۋدەگى پەداگوگتىڭ ءرولى
ەلباسىمىز ن.ءا. نازاربايەۆ جولداۋىندا ايتقانداي: «بولاشاقتا وركەنيەتتى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنۋ ءۇشىن زامان تالابىنا ساي ءبىلىم قاجەت. قازاقستاندا دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىنا جەتكىزەتىن، تەرەزەسىن تەڭ ەتەتىن – ءبىلىم». ەندەشە ءوسىپ كەلە جاتقان وسكەلەڭ ۇرپاعىمىزدىڭ جان –جاقتى، تەرەڭ ءبىلىمدى بولىپ شىعۋى ءۇشىن ءار پەداگوگقا جۇكتەلەر جۇك از ەمەستىگى ايقىن بايقالىنادى. ءبىلىمدى بولۋدىڭ باستى شارتى – ول بالانىڭ وقۋ ءىس – ارەكەتىندە اسا زەيىندى بولۋى دەسەك بولادى.
ادامنىڭ كەز–كەلگەن ءىس–ارەكەتى زەيىن ارقىلى ىسكە اسىپ وتىرادى. بارلىق ءىس – ارەكەتتىڭ نەگىزگى شارتى زەيىن بولىپ تابىلادى. زەيىن دەگەنىمىز ادام ساناسىنىڭ قورشاعان ورتاداعى بەلگىلى زاتتار مەن قۇبىلىستارعا بەلسەندى باعىتتالۋىن ايتامىز. زەيىن – ادامدى قورشاعان كوپتەگەن باسقالاردىڭ ىشىنەن زاتتار مەن قۇبىلىستاردى ءبولىپ كورسەتۋ. زەيىن قابىلداۋ، تۇيسىكتەر، ەس، قيال، ويلاۋ سياقتى ەرەكشە پسيحيكالىق ۇردىستەردە بايقالادى. ماسەلەن، ءبىز ءبىر نارسەنى قابىلداۋ ءۇشىن وعان زەيىن قويامىز، ەسكە ساقتاۋ ءۇشىن زەيىن سالامىز، زەيىن سالىپ ويلايمىز، اڭگىمەلەسەمىز.
سوندىقتاندا زەيىن كەز – كەلگەن ءىس – ارەكەتتى ورىنداۋدىڭ شارتى بولىپ تابىلادى. ماسەلەن، قاراپايىم جۇمىس، اعاش جارۋ، جەر قازۋ جانە كومپيۋتەردە ەڭ كۇردەلى ەسەپتەۋ تەحنيكالارمەن جۇمىس، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى زەيىنسىز ىسكە اسۋى مۇمكىن ەمەس. زەيىن وقۋ جۇمىسىنىڭ نەگىزگى شارتى بولىپ تابىلادى. وقۋ ماتەريالىن بەرىك مەڭگەرۋ ەڭ الدىمەن زەيىنگە تىكەلەي بايلانىستى. ورىستىڭ ۇلى كلاسسيك پەداگوگى ك.د. ۋشينسكيي زەيىن تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «زەيىن ەسىك تارىزدەس، ول ارقىلى ءبارى وتەدى، سىرتقى دۇنيەدەن ادامنىڭ جان–دۇنيەسىنە جەتىپ وتىرادى.
بالانىڭ زەيىنى وتە ەرتە بايقالا باستايدى، ءومىرىنىڭ العاشقى ايلارىندا – اق اڭعارىلادى. العاشقى كەزدە ەرىكسىز زەيىن بايقالادى. جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى بالالاردىڭ ويىن ارەكەتىندە، تاربيەنىڭ ىقپالىمەن ەرىكسىز زەيىن دامي باستايدى، ونىڭ دامۋى سەزىمدەرىنىڭ، قاجەتتىلىكتەردىڭ جانە قىزىعۋلارىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى. ەرىكسىز زەيىن ادام ءىس – ارەكەتىنىڭ بارلىق تۇرلەرىندە ەرەكشە ورىن الادى. ونىڭ ىشىندە، ەرىكسىز زەيىننىڭ وقۋ ۇردىسىندە ءمانى زور. ەرىكسىز زەيىن ارقىلى وقۋ ماتەريالىن مەڭگەرۋ جەڭىلدەيدى، ول بالالاردىڭ بولدىرماۋ ارقىلى ىسكە اسادى.
ەرىكتى زەيىندى قولداۋعا كورنەكىلىك، وقىتۋدىڭ اسەرلىگى، وقىلاتىن ماتەريالدىڭ مازمۇنىنا قىزىعۋدى ۇيىمداستىرۋ، جاڭا حابارلايتىن ماتەريالدىڭ شاكىرتتەردىڭ بار بىلىمدەرىمەن بايلانىستى. ءبىراق بۇكىل وقۋ ءۇردىسىن تەك قانا ەرىكسىز زەيىنگە قۇرۋعا بولمايدى. وقۋ جۇمىسى جانە جالپى ادامزات ارەكەتىنىڭ بارلىق تۇرلەرى نەگىزىنەن ەرىكتى زەيىن ارقىلى ىسكە اسادى.
زەيىننىڭ دامۋى جەكەلەگەن شارالاردىڭ ناتيجەسىندە جەكەلەگەن شارالاردىڭ ناتيجەسىندە جەكەلەگەن تاسىلدەردى قولدانۋ جولىمەن ەمەس، مەكتەپتىڭ بۇكىل وقۋ - تاربيە جۇيەسىندە ىسكە اسادى. زەيىندى ءتيىمدى تاربيەلەۋ تومەندەگى نەگىزگى شارتتارعا بايلانىستى:
1. بالا ءارۋاقىتتا كەز – كەلگەن ءىس – ارەكەتتە، كەز – كەلگەن جۇمىستى ورىنداۋدا زەيىندى بولۋعا ءتيىستى، ءار – ۋاقىتتا دا تەك قانا زەيىن قويىپ جۇمىس ىستەۋ قاجەت.
2. بالالاردى كەز – كەلگەن جاعدايدا جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەتۋ، زەيىندى جاتتىقتىرۋ.
3. بالانى ۇيىمداستىرىلاتىن وقۋ-قىزمەتتە زەيىن قويۋعا ۇيرەتۋ.
4. زەيىندى بولۋ ادەتىنە تاربيەلەۋ، زەيىندىلىك مىنەز –قۇلىقتىڭ ۇيرەنشىكتى ءتۇرى بولۋى ءتيىس.
پەداگوگ ءاربىر بالانىڭ زەيىنىنىڭ دارا ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلۋى كەرەك. ءاربىر بالانىڭ نەمەسە بۇكىل توپ كەمشىلىكتەرىن جويۋ تۋرالى بەلگىلى مىندەتتەر قويۋعا بولادى. زەيىننىڭ كەمشىلىكتەرىن تۋدىرعان سەبەپتەردى ءبىلۋ قاجەت جانە تەك قانا سول ۋاقىتتا كەمشىلىكتەردى جويىپ، زەيىندى تاربيەلەۋگە بولادى. پەداگوگ ءار ۋاقىتتا دا زەيىندى بولۋى قاجەت جانە ءوز ۇلگىسىندە بالالاردى ۇيرەتۋ كەرەك. پەداگوگتىڭ زەيىندى تاربيەلەۋ تۋرالى ءبىر جۇيەلى جۇمىسى ءار ۋاقىتتا دا جاعىمدى ناتيجە بەرەدى؛ بالالارمەن كەز – كەلگەن جۇمىسى زەيىن سالىپ ورىنداۋ ادەتىن دامىتادى.
اكادەميك ا.ا. ۋحتومسكيي (1875-1942) عىلىم تۇرعىسىنان زەيىنگە تەرەڭىرەك تۇسىنىك بەردى. ءبىزدى قورشاپ تۇرعان دۇنيەدەن سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى ميعا ءار ءتۇرلى تىتىركەندىرگىش اسەر ەتەدى، وسىنىڭ ناتيجەسىندە ميعا توپ جۇلدىزدارعا ۇقساس قوزۋ الاپتارى پايدا بولادى. بۇل قوزۋلاردىڭ اراسىندا ءوزارا «تالاس» باستالادى، سونىڭ ناتيجەسىندە جەڭىپ شىققان قوزۋ الابى جەڭىلگەندەرگە ۇستەمدىك جاسايدى. ول جەڭىلگەندەردىڭ كۇشىن وزىنە تارتىپ الادى دا، قۋاتتانا تۇسەدى. وسىنداي باسىم دارەجەگە جەتىپ، ۇستەمدىك العان قوزۋ الابىن عالىم ا.ا. ۋحتومسكيي دومينانت دەپ اتادى.
دومينانت – لاتىن ءسوزى، «dominans – ۇستەمدىك» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. دومينانت ورتالىعى ءوزىن تەك كىشىگىرىم يمپۋلستەردىڭ ەسەبىنەن قۋاتتاندىرىپ قويمايدى، ول سونىمەن قاتار وزىنە كەدەرگى جاساپ تۇرعان وزگە مي ورتالىقتارىن تەجەپ تاستايدى. وقۋ – تاربيە ءىسى نەعۇرلىم ەڭبەكپەن بايلانىسىپ وتىرسا، بالالاردا سوعۇرلىم ساباققا زەيىندىرەك بولادى، ال بالانىڭ ىس-ارەكەت ۇلگەرىمىنە زەيىننىڭ اسەرى وراسان زور ەكەنىنە كۇمان جوق.
زەيىنگە بىرنەشە قاسيەتتەر ءتان، ولاردىڭ ىشىندەگى نەگىزگىلەرىنە: اۋىسپالىلىعى، ورنالاسۋى، كولەمى، كۇشى مەن تۇراقتىلىعى، شوعىرلانۋى جاتادى. زەيىن تۇراقتى جانە تۇراقسىز بولۋى مۇمكىن. تۇراقتى زەيىن دەگەنىمىز ۇزاق ۋاقىت بويىنا بەلگىلى ءبىر نىساندا زەيىنىن شوعىرلاندىرا ءبىلۋدى ايتادى. ەگەر بەلگىلى ءبىر ءىس – ارەكەت ۇردىسىندە زەيىن قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە باسقا قاجەت ەمەس زاتتارعا بولىنسە، تەز ارادا السىرەيدى جانە ءسونىپ قالادى، وسىنداي زەيىندى تۇراقسىز زەيىن دەپ اتايدى.
زەيiننiڭ الاڭداۋشىلىعى - بۇل زەيiننiڭ بiر نىساننان ەكiنشiسiنە ىرىقسىز اۋىسۋى. مۇنداي اۋىسۋ قانداي دارىسپەن شۇعىلدانىپ وتىرعان ادامعا تىس تiتiركەندiرگiش اسەرلەردiڭ ىقپال ەتۋiنەن تۋىندايدى. الاڭداۋ سىرتقى جانە iشكi بولىپ ءبولiنەدi. سىرتقى الاڭداۋشىلىق- سۋبەكتiگە تىسقى، قورشاعان ورتا جاعدايلارىنىڭ اسەر ەتiپ، ىرىقتى زەيiننiڭ ىرىقسىز زەيiنگە اۋىسۋىنان بولادى. ءاسiرەسە ادامدى الاڭداتاتىن جاعدايلار-زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ كەنەتتەن پايدا بولىپ، كۇشتi وزگەرمەلi ءارi جەدەل اسەر ەتۋiنە بايلانىستى.
زەيiننiڭ iشكi الاڭداۋى كوڭiل-كۇي، تولعانىس ناتيجەسiندە تۋىندايدى، ورىندالاتىن iسكە قىزىقپاۋدان، جاۋاپكەرشiلiكتi سەزiنبەۋدەن كەلiپ شىعادى. بالا ءوزiنiڭ ىس-ارەكەت جۇمىسىمەن بايىپتى ءارi تيiمدi شۇعىلدانۋى ءۇشiن ونىڭ بولمىسىنداعى الاڭداتاتىن كوڭiل كۇيزەلiستەرiن (اشۋ، ىزا، قورقۋ ت.ب.) باسىپ وتىرۋ كەرەك. زەيiننiڭ شاشىراڭقىلىعى دەپ ادامنىڭ ۇزاق ۋاقىت ارالىعىندا ءوز زەيiنi مەن نازارىن ناقتى زاتقا باعىتتاي الماۋىن ايتامىز.
شاشىراڭقىلىقتىڭ ەكi ءتۇرi بەلگiلi: جالعان جانە شىن. جالعان شاشىراڭقىلىق- ادامنىڭ بiرiسكە وتە بەرiلiپ، ءوزiن تiكەلەي قورشاعان زاتتار مەن قۇبىلىستار اسەرiنە ەلەڭدەمەۋi. مۇنداي شاشىراڭقىلىق ءاسiرەسە شىعارماشىلىق جۇمىستارمەن شۇعىلداناتىن ادامداردا كوپ كەزدەسەدi. ادامنىڭ iشكi جان-كҥيi باعىتتالۋىنان بولاتىن شاشىراڭقىلىقتىڭ قىزمەتكە ونشا زيانى جوق، سولايدا بولسا، ونىڭ قورشاعان ورتادا باعدار الىپ ءجۇرۋiندە بiراز كەدەرگi جاسايدى. ادامعا كوپ نۇقسان كەلتiرەتiن زەيiننiڭ ءتۇرi - شىن شاشىراڭقىلىق. مۇنداي قۇبىلىسقا كەزiككەن ادامنىڭ ءوزi ىرىقتى زەيiنiن قانداي دا بiر زاتقا نە ارەكەتكە باعىتتاپ، توقتاتا الۋى قيىندايدى، ونىڭ كوپ ەرiك كۇشiن جۇمساۋىنا تۋرا كەلەدi. زەيiن شاشىراڭقى ادامنىڭ ىرىقتى زەيiنi تۇراقسىز، الاڭداۋعا بەرiلگiش كەلەدi. شىن شاشىراڭقىلىقتىڭ فيزيولوگيالىق سەبەبi - iشكi تەجەلۋ كۇشiنiڭ كەمدiگiنەن.
ءسوز سيگنالدارىنىڭ اسەرiنەن تۋىندايتىن قوزۋلار جەڭiل تاراپ كەتiپ، شوعىرلانۋعا كەلمەيدi. وسىنىڭ سالدارىنان زەيiنi شاشىراڭقى ادامنىڭ مي قابىعىندا قاجەت بولعان قوزۋلاردىڭ تۇراقسىز كوزدەرi ورنىعادى. شىن شاشىراڭقى زەيiننiڭ سەبەپتەرi ءارتۇرلi. بۇلاردى بiلiپ قويۋ ءار پەداگوگ ءۇشiن مiندەتتi تالاپ.
بۇلار:
1) جۇيكە جۇيەسiنiڭ جالپى زاقىمدانۋى؛
2) قان ازدىلىق؛
3) مۇرىن، تاماق سىرقاتتارىنان ميعا وتتەگiنiڭ جەتكiلiكتi كەلiپ تۇسپەۋi؛
4) دەنە مەن وي شارشاۋىنان؛
5) كوڭiل-كۇي كۇيزەلiستەرi.
شىن شاشىراڭقىلىقتىڭ جانە بiر سەبەبi - ميدىڭ كۇشتi اسەرلەرگە كوپ دۋشار بولۋىنان. وسىدان وقۋ جىلى بارىسىندا بالانى كوپ كينو كورۋدەن، شەكتەن تىس دۋماندى جيىلىستاردان ساقتاندىرۋ قاجەت. شىن شاشىراڭقىلىق تۇراقتى قىزىعۋلاردىڭ كەمدiگiنەن دە بولادى. شىن شاشىراڭقىلىق وتباسىندا دۇرىس تاربيەنiڭ بولماۋىنان دا تۋىندايدى: كۇندەلىكتى رەجيمiنiڭ بۇزىلۋى، ويىن مەن دەمالىستىڭ رەتتەلمەۋi، ەڭبەكتiك مiندەتتەردەن اجىراۋى، تiلەگiنiڭ ءبارiن ورىنداي بەرۋدەن. زەيىننىڭ تۇراقتىلىعىن ولشەۋ ءۇشىن پسيحولوگيالىق ءار ءتۇرلى جاتتىعۋلار مەن تاسىلدەر بار. ولاردى وقۋ – تاربيە ءىس – ارەكەتىندە قولدانا وتىرىپ، بالالاردىڭ زەيىنىن دامىتىپ، زەيىندىلىككە تاربيەلەۋگە قول جەتكىزۋگە بولادى.
ادەبيەتتەر:
1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭى // الماتى، 2010 ج.
2. ۋحتومسكيي ا.ا. پرينسيپ دومينانتى. سوبر.سوچ.. ۆ 4 m.، m-1.، ل، 1950
3. سانگيلبايەۆ و.س. زەيىندى زەرتتەۋ ماسەلەلەرى. وقۋ قۇرالى. ا. 2003 ج.
4. سەيتالييەۆ ق. جالپى پسيحولوگيا: وقۋ قۇرالى. - الماتى: ―ءبىلىم‖، 2007 ج.
تەمىربەكوۆا جانات اقشەكەن قىزى
قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى،
№33 «كۇنشۋاق» بوبەكجاي بالاباقشاسى كمقك باسشىسى
You Might Also Like
-
كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارىن ايقىندايتىن نەگىزگى قۇجات – كونستيتۋسيا. وندا مەملەكەتتىڭ بارلىق قۇرىلىمدارىنىڭ، جەكە ازاماتتاردىڭ، ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ...
