InfoHub Logo

Абай поэзиясындағы сөз тіркестері

• Ақынның «Өкінішті көп өмір кеткен өтіп» деп аталатын жырында бір ғана қабыса байланысудың бірнешеуі бар.
• Арылмас әдет болды күлкішілдік,
• Ыржың - қылжың ит мінез дегендейін.
• Осындағы ит мінез деген тіркесті грамматикалық жағынан қабысу деп қана өте шығуға болар еді. Онда оның өлең ішіндегі әсерлік, бейнелілік қызметі көрінбей қалар еді. Абай осы тіркесті ғана қолдану арқылы адамдар арасында кездесетін мағынасыз бос күлкіні, жеңілтектікті, жарамсақтықты, ашушаң - айқайшылдықты ит мінез тіркесімен дәл беріп отыр. Сөйтіп, арзан күлкіге қарсы тойтарыс беруде көп сөзді шығындап жатпайды. Екі ауыз сөзбен әрі жағымсыз мінезді сынаса, әрі ондай болма дегенді ұғындырады.
• Ит мінез деудің орнына контекстке қарай басқа бір тіркесті алып - ақ, мінезсіз, әдепсіз, тәрбиесіз сияқты мәндес сөздердің бірін немесе осы мағыналас сөз қосып, тіркес жасауға толық мүмкіндігі бар болатын. Бірақ ақын өйтпей, әдейі тың тіркес жасап, ойды өткірлеуді, өлең бейнелілігін арттыруды мақсат етті.

Көрмеген көп дүние көл көрінеді,
Кірлемеген көңілдің ашығында.
«Сонда.» [3. 150бет]
Нағыз Абайға тән тіркес. Өмірден беті қайтпағанға дүниенің бәрі қызық.
Өйткені албырт жастың жүрегі таза, кіршіксіз. Осы кезеңді байқату үшін кірлемеген көңіл ғана керек.

Шығып кетер, я қалғыр,
Оған ақыл - арам без.
«Білімдіден шыққан сөз.»[3. 135бет]
Арам без - жалғаусыз қабыса байланысқан тіркес.
Бірақ Абай - ақын. Ол грамматика іздеуші емес. Оған керегі - бейнелілік. Жеке алғанда арам без мал етінде болатыны барша қазаққа мәлім. Оны салып тастауға болады. Ал жақсы ақылдан тағылым алғысы келмейтін жастар бойындағы жаман қулықты не істеуге болады? Ақынды қинайтын да осы.

• Әуелде бір суық мұз - ақыл зерек,
• Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
• “ Әуелде бір суық мұз - ақыл зерек” [3. 146бет]
• Суық мұз, ыстық жүрек тіркестері қарсы мәндес мағыналы. Ақыл - салқын қандылық белгісі, адам мінезіндегі артық қимыл, асығыс әрекет, жаңсақ еш шешім сияқтыларды тежегіш. Ыстық жүрек - қайрат пен қайырымдылық. Қаттылық пен қатігездік та жүрек дейміз. Зерек ақыл, ыстық жүрек тас жүректікке қарсы адамияттылық өлшемі ретінде алынып, мейірімділікті үлгі тұтады, Әсіресе ыстық жүрек тіркесі кісілік қасиетті айрықша жоғарылатады.