InfoHub Logo

Әлемдегі кез-келген халықты алып қарасақ та ең алдымен тәлім-тәрбиеге, білімге, адамгершілікке үндейді, болашақ ұрпақтың өн бойына рухани азық сіңіруге тырысады. Өйткені тәлім-тәрбиенің, адамгершілік қасиеттердің адам өмірінде алар орны ерекше. Атақты ғұлама ғалым, әлемнің екінші ұстазы Әл Фарабидің де «Тәрбиесіз берілген білім — адамзаттың қас жауы» деген аталы сөзі бар. Осыдан-ақ тәрбиенің адам өміріндегі маңызын көруге болады. Осы тұрғыдан келгенде қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының өлеңдері мен қара сөздері халыққа ерекше тәрбие береді, адамгершілікке үндейді.  

Дүниетаным — жеке адамның әлеммен байланысын неғұрлым жалпыланған және жоғарырақ деңгейі, оның мінез құлқы мен іс әрекетін тиімді реттеушісі болып табылады. Келесі аталатын барлық қатынастарды жалпы дүниетаным қамтиды және интеграциялайды, тұлғаның дамуы мен қалыптасуының шешуші факторы ретінде әрекет етеді. Олар: дүниетанымның негізгі түрлері; дүниетанымның мәні және оның ішкі құрылымы;  оқушыларға ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға мүмкіндік беретін мектеп білім беру мазмұнындағы білім мен идеялар жүйесі; білімді терең және тұрақты игеру-ғылыми дүниетанымды қалыптастырудың маңызды шарты; білім беру және мектептен тыс жұмыстар жүйесінде білімнің жеке тұлғаның көзқарасына, сенімі мен мұратына айналуына ықпал ететін дидактикалық және тәрбиелік жағдайлар; оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру критерийлері. Сондықтан оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселелері мектептің ең маңызды тәрбиелік міндеті болып табылады. Алайда, дүниетанымның адам өмірі мен мінез-құлқындағы рөлі не үшін және неге бұл мектептегі білім берудің маңызды пәні екенін толығырақ нақтылау қажет.  

Тәрбие мен оқытудың проблемалары өзара байланысты, өйткені бұл процестер адамға бағытталған. Сондықтан, практикада адамның дамуына оқыту мен тәрбиенің ерекше әсер ету салаларын бөліп көрсету қиын. Дәлірек айтқанда, оның эмоциясы, еркі, мінезі және ынтасы, құндылық бағдары мен интеллектісі дұрыс тәрбиені мойындайды». Алайда, ғылыми зерттеулер мен білім беруде гесияның өзіндік ерекшелігі бар және оқыту мен тәрбиелеу процестерін ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері бар. Сондықтан біз бұл процестерді олардың мәнін түсіндіру үшін бөліп қарастырамыз.  

Тәрбие теориясы мен әдістері жалпы педагогиканың бөлімдері болып табылады. Тәрбие процесінің мәні, қағидаттары мен әдістері, мақсаттары мен мазмұны айқындалады. Педагогикалық ойдың тарихи дамуы барысында жоғарыда аталған процесс ғалымдар мен практиктердің назарында ұстайды. Бұл педагогиканың негізгі категориясы болып қала береді. Бұл құбылыстың мазмұны практикалық тәжірибенің, педагогикалық ғылымның және оның жетекші ілімдерінің дамуымен жаңарады. Кез келген жағдайда тиісті әсерге ұшыраған адам білім беру пәні ретінде қарастырылады.  

Тәрбиенің мәні тәрбиешінің білімді адамға әсер етуді көздейтін өзара әрекеттесуінде жатыр, «адам тұлға ретінде емес, адамда адами қасиет болуы керек»  (К. Д. Ушинский).  Яғни, тәрбие — бұл адамның бір түрі, ол адамды немесе адамдар тобын өзгертуге бағытталған  іс-әрекеттің тәрбиелік мәні. Бұл білім алушылардың психикалық жағдайын, дүниетанымы мен санасын, білімі мен іс-әрекеті әдісін, тұлғасы мен құндылықтық бағдарын өзгертуге бағытталған тәжірибе.  

Білім беру мұғалімнің оқушыға қатысты мақсаты мен орнын анықтаудағы өзіндік ерекшелігін ашады.  Бұл жағдайда мұғалім білім алушылардың табиғи, генетикалық, психологиялық және әлеуметтік мәндерінің бірлігін, сондай-ақ оның жасы мен өмір сүру жағдайларын ескереді. Тәжірибе көрсеткендей, тәрбиелік әсер ету функциясы әртүрлі мақсаттарда, әртүрлі деңгейлерде, бірнеше мақсатпен жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, адамның өзі психологиялық күйін, мінез-құлқы мен белсенділігін бақылай отырып, өзіне мақсатты түрде тәрбиелік ықпал ете алады. Бұл жағдайда өзін-өзі тәрбиелеу туралы айтуға болады. Сонымен бірге білім беру мақсатын және оған жету жолын таңдау адамның өзіне қатысты көзқарасына байланысты болады (ол болашақта кім болғысы келеді және болашақта кім бола алады).  

Оқу процесінің құрылымы — бұл негізгі элементтердің өзара байланысы: мақсаттар мен мазмұн, әдістер мен құралдар, сондай-ақ қол жеткен нәтижелер. Ата-ана тәрбиесі — көп факторлы процесс. Оған табиғи орта, тіршілік әлемі және әлеуметтік құндылықтардың иерархиясы әсер етеді;  отбасы, мектеп және университет, балалар мен жастар ұйымдары; күнделікті және кәсіби қызмет, өнер. Тәрбие факторларының алуан түрлерінің ішінде екі негізгі екі топ ерекшеленеді: объективті және субъективті.  

Объективті факторлар тобына мыналар жатады: генетикалық тұқым қуалау және адамның денсаулығы; және отбасының тікелей қоршаған ортаға әсер ететін әлеуметтік және мәдени байланысы; өмірбаян жағдайлары; мәдени дәстүрде, кәсіби және әлеуметтік мәртебеде; әсіресе ел мен тарихи дәуір.  

Субъективті факторлар тобы: психикалық ерекшеліктер, дүниетаным, құндылық бағдарлары, тәрбиешінің де, білімді адамның ішкі қажеттіліктері мен мүдделері; қоғаммен қатынастар жүйесі;  жеке адамдарға, топтарға, қауымдастықтарға және бүкіл қауымдастыққа адамдарға ұйымдастырылған тәрбиелік әсер. Тарих барысында білім беру процесін түсіну, оның ерекшелігін анықтау қажеттілігі туындады.  Атап айтқанда, білім берудің мақсаттары мен оларды жүзеге асыру деңгейлерін анықтауында. Тәрбие құралдары мен түрлерінің ерекшелігінде. Тәрбие мақсаты-мазмұнының бірлігі ретінде тәрбиелік іс-әрекеттің сәттілігі (мақсатқа жетудің құралдары мен әдістері) оқушының дербестік белсенділігінің деңгейінің жоғарылауы ретінде көрінеді. Осылайша, бірлескен қызмет түрлерінде оқушы құқықтарын кеңейту, оған өкілеттіктер мен міндеттерді беру жағдайына ауысу жүзеге асырылады.  

Өзін-өзі жетілдіруге ұмтыла отырып, өзіндік іс-әрекетті бастап, оқушы мұғалімнің көмегі мен қолдауына сенім арта алады. Білім беру бағыты мақсаттар мен мазмұнның бірлігімен анықталады. Осы негізде ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, дене және эстетикалық тәрбиені ажыратады.  Қазіргі уақытта тәрбие жұмысының жаңа бағыттары қалыптасуда - азаматтық, құқықтық, экономикалық, экологиялық бағыттар. Психикалық білім адамның интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға, айналасындағы әлемді білуге деген қызығушылықты арттыруға бағытталған. Ол мыналарды қамтиды: танымдық және білім беру процестерінің басты шарттары ретінде ерік, есте сақтау және ойлау қабілетін дамыту;  оқу және зияткерлік жұмыс мәдениетін қалыптастыру;  кітаппен және жаңа ақпараттық технологиялармен жұмыс жасауға қызығушылықты ояту;  сонымен қатар жеке тұлғалық қасиеттерді дамыту — тәуелсіздік, ақыл кеңдігі, шығармашылық.  

Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері оқыту және тәрбиелеу, арнайы психологиялық тренингтер мен жаттығулар, әртүрлі елдердің ғалымдары, мемлекеттік қызметшілері туралы әңгімелер, викториналар мен олимпиадалар, шығармашылық ізденістерге, зерттеулер мен эксперименттерге қатысу арқылы шешіледі. Адамгершілік тәрбиесі процесінде сендіру және жеке мысал, кеңестер, тілектер және кері байланысты мақұлдау, іс-әрекетке оң баға беру, адамның жетістіктері мен қадір-қасиеттерін көпшілік алдында мойындау сияқты әдістер кеңінен қолданылады.  

Еңбек тәрбиесінің негізгі міндеттері: әр түрлі жұмыс түрлеріне саналы, жауапкершілікпен және шығармашылықпен қарауды дамыту және дайындау, адамның ең маңызды міндеттерін орындаудың шарты ретінде кәсіби тәжірибе жинақтау. Физикалық сау адамды тәрбиелеу үшін күнделікті тәртіп элементтерін сақтау өте маңызды: ұзақ ұйықтау, жоғары калориялы тамақтану, әр түрлі іс-әрекеттердің ойластырылған үйлесімі. Азаматтық тәрбие адамның отбасына, басқа адамдарға, өз халқы мен Отанына деген жауапкершілігін қалыптастыруды қамтиды.  Азамат конституциялық заңдарды ғана емес, кәсіби міндеттерін де саналы түрде орындап, елдің өркендеуіне өз үлесін қосуы керек.  Сонымен қатар, ол әскери немесе экологиялық апаттар қауіп төндіретін бүкіл ғаламшардың тағдырына жауапкершілікті сезініп, әлем азаматы бола алады.  

Экономикалық білім — бұл қазіргі заманғы тұлғаның өз отбасының, өндірістің және бүкіл елдің ауқымында экономикалық ойлауын дамытуға бағытталған шаралар жүйесі. (В. И. Гинесинский).  Бұл процесс іскерлік қасиеттерді қалыптастыруды ғана емес — үнемділікті, кәсіпкерлікті, ұқыптылықты, сонымен қатар меншік мәселелері, басқару жүйелері, экономикалық тиімділік, салық салу туралы білімді жинақтауды қамтиды.  Экологиялық білім табиғат пен жер бетіндегі тіршіліктің құндылығын түсінуге негізделген.  Ол адамды табиғатқа, оның ресурстары мен пайдалы қазбаларына, флора мен фаунаға ұқыпты қарауға бағыттайды. Әркім экологиялық апаттың алдын алуға белсенді қатысуы керек. 

Құқықтық тәрбие олардың құқықтары мен міндеттерін және олардың сақталмағаны үшін жауапкершілікті білуді қамтиды. Ол заңдар мен Конституцияға, адам құқықтарына құрметпен қарауды және оны бұзушыларға сыни көзқарасты қалыптастыруға бағытталған.   

Қорытынды, оқу процесі тұтастай және жеке бағыт бойынша бірнеше деңгейде байқалуда және ұйымдастырылуда. Сонымен қатар, әлеуметтік деңгей деп аталатын білім жалпы қоғамның маңызды даму жағдайындағы кез-келген кезеңдегі қоғамның тұрақты қызметі ретінде  және білім туралы нақты түсінік береді, дәлірек айтсақ, мәдениеттің барлық формалары мен көріністерінде жас ұрпаққа берілуімен байланысты қоғамның аспектісі болып саналады деген пікірмен келісемін.

Бекежан Гүлнұр Ақанқызы
Нұр-Сұлтан қаласы

---