InfoHub Logo

Канжигитова Сағыныш
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінің
«Арнайы және әлеуметтік педагогика» кафедрасы,
5В010500 – «Дефектология» мамандығының
4 курс студенті

Аннотация: Мақалада мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тілін қалыптастыруда суреттеу әңгімелерінің алатын орынымен маңызы туралы қарастырылған. Ғалымдардың тұжырымдарына сүйене отырып суреттеу әңгімелерін қалыптастырудың критерийлары көрсетілген.  Сонымен қатар суреттеу әңгімелері мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық дамуына, олардың сөйлеу-ойлау белсенділігінің қалыптасуына әсер етедігі атап өтілген.

Кілт сөздер: суреттеу әңгімелері, мектеп дасына дейінгі балалар, жалпы сөйлеу тілінің дамымауы.

Мектепке дейінгі жаста балаларда тілдік заңдылықтарды түсіну жоғары сапалы деңгейге өтеді: яғни мәтіннің логикалық және композициялық құрылымы туралы түсінік пайда болады, ұсынылған тақырыпқа тәуелсіз, дәйекті және нақты түрде сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мүмкіндігі қалыптасады, баланың байланыстырып сөйлеуі қалыптасады.

Ал сөйлеу тілі дамымаған балаларда тілдік құрылымдардың жеткіліксіз қалыптасуына байланысты біріккен сөйлемдерді құруда қиындықтарға тап болады. Олар грамматикалық құрылымды меңгерудегі қиындықтармен, сөздік қорының нормадан артта қалуымен, күрделі сөздердің, сөйлемдердің мағынасын түсінбеуімен сипатталады.

Коррекциялық педагогика саласындағы бірқатар ғалымдар келісілген суреттеу әңгімеледі қалыптастыру мәселелерін белсенді түрде талқылаған. Т.А.Ткаченко мен Т.Б.Филичеваның пікірінше, арнайы білім беру кезінде белгілі бір тілдік заңдылықтарды игеріп, балалрдың жеке қабілеттерінің параметрлерін ескере отырып, әр бала өзінің суреттеу деңгейңін дұрыс модельдей  алатындығын айтқан. [1]

Суреттеу әңгімелерін құру сабақтары тек сөйлеуге ғана емес, сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық дамуына, олардың сөйлеу-ойлау белсенділігін қалыптастыруға әсер етеді, көру, сөйлеу-есту және тактильді қабылдауды, есте сақтауды, зейінді, бақылауды белсендіруге ықпал етеді. Мұндай сабақтарда балалар заттың маңызды белгілерін анықтауға және салыстыруға, жеке сөздерді дұрыс біріктіруге үйренеді. [2]

Дәл осы компонент жалпы сөйлеудің дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балаларда қалыптаспағанын В.П. Глухов, т. б. Филичева, в. Книга сияқты зерттеушілер дәлелдеді.

Филичева байланыстырып сөйлеу, суреттеу бойынша жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бар үшінші деңгейдегі балалардың сөйлеуін дамытуда бірқатар бұзылыстарды атап өткен:

- әңгіме сабақтастығы мен бірізділігінің бұзылуы;

- сюжеттік желінің маңызды элементтерінің мағыналық кемшіліктері;

-  мазмұндаудың жоқтығы;

-мәтіндегі логикалық-уақытша және себеп-салдарлық байланыстардың бұзылуы. [3] 

О. С. Ушакова [4], А. А. Зрожевская, Л. г. Шадрина [5] және басқа да бірқатар авторлардың әзірлемелері негізінде мектеп жасына дейінгі балаларда дәйекті сипаттамалық әңгімелерді қалыптастырудың келесі критерийлерін анықтауға болады:

● сипаттамалық оқиғаның тақырыпқа сәйкестігі;

● сипаттаманың реттілігі, онда үш құрылымдық бөліктің болуы: объектінің атауы, белгілерді санау, сипаттау тақырыбын бағалау;

● объектінің анықталған белгілерінің саны және олардың сипаттамалары;

● сөйлеудің жеткіліктілігі, сөйлемдер мен сипаттама бөліктері арасындағы әр түрлі байланыстарды қолдану (тақырыпты басқаша атай білу: есімдік, лексикалық қайталау, синонимдік ауыстыру);

● пайдаланылған сөйлемдерді құрастыру сауаттылығы;

● сөйлеу еркіндігі (ұзақ үзілістердің болмауы)

В.п. Глуховтың "жалпы сөйлеу дамуымен мектеп жасына дейінгі балалардың үйлесімді сөйлеуін қалыптастыру" жұмысында тапсырмалардың сипаттамасы берілген. Бірінші тапсырмада баланың сөйлеу деңгейінде (су

Бірінші тапсырмада суреттер баланың сөйлеу деңгейінде толық сипаттамалық әңгіме құрастыру қабілетін анықтайды (суретте көрсетілген әрекетке сәйкес). Өз кезегінде оған мынадай мазмұндағы бірнеше суреттер көрсетіледі: 1) «Бала гүлдерді суарып жатыр» 2) «Қыз көбелек ұстайды»; 3) «Бала балық аулап жатыр»; 4) «Қыз шана теуіп жүр»; 5) «Арбадағы қызды тасымалдау» т.б. Балаға суретті көрсеткен сайын: «Айтыңызшы, мұнда не салынған?» Деп сұрақ қояды.

Екінші тапсырма – үш суретке сөйлем құрау, мысалы: «қыз», «себет», «орман», балалардың заттардың арасында логикалық байланыс орнатып, сөйлемде қолдана білу қабілеттерін анықтау. Балаға суреттерді атауды сұрайды, содан кейін барлық үш суретті қамтитын сөйлем құрау. Істі жеңілдету үшін "Қыз не істеді?" көмекші сұрақ қойылады. Егер бала тек екі, тіпті бір суретті пайдаланып сөйлем құраса (мысалы, «Қыз орманды аралап жүрді»), жетіспейтін суретті көрсете отырып, нұсқау қайталанады.

Үшінші тапсырма сөйлеу тілі жалпы дамыған балалардың шағын және құрылымдық қарапайым көркем мәтінді жаңғыртудағы мүмкіндіктерін анықтауға бағытталған. Ол үшін балаларға таныс ертегілерді қолдануға болады: «Шалқан», «Қызыл телпек», «Алтын балық», шағын реалистік әңгімелер (мысалы, Л. Н. Толстойдың, К. Д. Ушинскийдің және т.б. әңгімелері). оқылған шығарма; қайта оқу алдында итерацияны құру үшін орнату қамтамасыз етілген. Қайталап оқығаннан кейін авторлық шығармаларды пайдаланған кезде қайталап әңгімелеуді құрастырар алдында әңгіменің мазмұны бойынша сұрақтар (3-4) қою ұсынылады..

1. Ткаченко Т.А. Учимся правильно говорить. Система коррекции общей речевой недостаточности у детей 6 лет: руководство для воспитателей, логопедов и биологических родителей. Москва: Издательство ГНОМ и Д, 2003. 112 с.

2. Выготский Л. С. Основы дефектологии. СПб: Лань, 2003. 656 с.

3. Филичева Т.Б., Чиркина Г.В. Устранение общего речевого развития у дошкольников. М. Ирис Пресс, 2008. 224 с.

4. Ушакова О.С., Струнина Е.М. Методы развития речи у дошкольников: Учебник для воспитателей дошкольных и общеобразовательных учреждений. Москва: ВЛАДОС, 2010. 287 с.

5. Шадрина Л.Г. Развитие предпосылок гармоничной речи дошкольников // Вектор ТМУ. 2012. № 4 (11). Страницы 326–329

---