InfoHub Logo

1964 жылы 14 қазанда, тура 59 жыл бұрын, КОКП ОК Пленумы Н.С. Хрущевті КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметінен босатты. Хрущев кеңес тарихында Берияны жеңіп, адамзат тарихындағы Гагариннің ғарышқа сәтті алғашқы ұшуы, тың және тыңайған жерлерді игеру, бірінші кезекте Қазақстанда және т.б. жерлерде, Кариб теңізіндегі дағдарыспен енген екен.

Хрущев тікелей физикалық террорға негізделген сталиндік тоталитарлық режимді авторитарлы, демократиялық емес, қарапайым адам үшін анағұрлым қолайлы етіп өзгертті. Айта кету керек, 1953 жылдың басында барлығы Сталиннен шаршады, оның айналасы одан қорқатын еді. Сталин Кагановичті, Молотовты, Микоянды және Саяси Бюроның көптеген мүшелерін әртүрлі мемлекеттік мәселелерді шешуге шақыруды тоқтатты. КОКП-ның 19-шы съезінен кейін Сталин Саяси Бюроның 29 мүшесінен «тоғызды», содан кейін «бестікті» құрды. Оған Сталин, Берия, Хрущев, Маленков кірді.

Естеріңізге сала кетейік, Сталин қайтыс болғанға дейін жарты сағат бұрын үлкен жиналыс шақырылды, КОКП Орталық Комитетінің бүкіл құрамы, Жоғарғы Кеңес Президиумы және КСРО Министрлер Кеңесі (300 адам) және олар КСРО-ның жаңа басшылығын сайлады.
Сталиннен кейінгі жаңа Кеңес үкіметінің негізгі басшылары Берия, Хрущев және Маленков болды. Оларға Сталиннің істерімен айналысып, елдегі тәртіпті қалпына келтіруді тапсырды. Үшеуінің ішінде Берия ең өршіл, оны бәрі де қорқатын. Оның билікті басып алуын ешкім қаламады. Хрущев КСРО басшылығындағы билік пен көшбасшылық үшін күресте таза Берияны алмастыра алды, ал 1953 жылдың соңында Берия халық жауы ретінде өлім жазасына кесілді.

Біз Хрущевке құрмет көрсетуге тиіспіз — бұл оның КОКП-нің Жиырмасыншы съезінде Сталинге табынушылық туралы жасаған баяндамасы үшін. Хрущевке сталиндік билік жүйесінің бөлігі болған көптеген адамдарды кеңес басшылығынан шығаруға мүмкіндік берді.

Жоғарыда айтылғандай, Хрущев тұсында тың жерлер игеріле бастады, кеңес үгіт-насихатына алданған энтузиастарды жіберу: студенттер, жас жұмысшылар, яғни жас адамдарды, олар ауыл еңбектерінен және ауыл өмірінен мүлдем алыс еді. Нәтижесінде тың жерлерді игеру жобасы тез арада жабылды.

Хрущевтің көптеген жобалары сияқты, тың науқанын мұқият қайта қарау қажет болды. Мүмкін, сәтсіздіктердің себептерінің бірі Хрущевтің нақты жүзеге асырылмайтын жоспарларды жүзеге асырғысы және елде ғана емес өз билігін растағысы келген болуы мүмкін, сонымен қатар партия элитасы арасында. Айта кету керек, оларға сеніп тапсырылған өңірлердің барлық ерекшеліктерін білетін жергілікті басшылардың сындары, атап айтқанда, Қазақстан басшылығының пікірі өте объективті болды. Бірақ Хрущев оны тыңдағысы келмеді.

КСРО-да тамақ өнеркәсібінің дамуындағы осындай сәтсіздіктерден кейін Хрущев алғаш рет шетелден астық сатып алуға шешім қабылдады. Хрущевтен бастап және Горбачевтың заманына сәйкес КСРО жыл сайын нан мен нан өнімдерін пісіру үшін АҚШ пен Канададан миллиондаған тонна астық сатып алды, сонымен қатар ұжымдық және совхоздық малдарды жем-шөппен қамтамасыз етті.

Тұтастай алғанда, жағдай өте нашар болды: КСРО басшылығының бүкіл бюджеті мен назары ауыр өнеркәсіп пен қорғаныс өнеркәсібіне кетті, ал қарапайым кеңестік адамдардың сол салаларға деген қажеттіліктері артта қалды. Сонымен қатар, Хрущев тың жерлер мен «тың жерлерді» құру арқылы — тың және батыс, мақта өсіретін Оңтүстік — сол кездегі Қазақ КСР-ін таратуды көздеді.

Хрущев өте надан адам еді, білімсіз және ертегілердегідей, «көксерке бұйрығымен, Хрущевтің коммунизм құруға ұмтылуымен» қалаған. Екі жылдың ішінде кеңестік ауыл шаруашылығын толығымен өзгерту керектігі, КСРО-да еңбек өнімділігін арттыру керектігі, кеңес ауылын, мектепті, партияны — Кеңес мемлекетінің барлық құрылымдарын реформалауы сәтсіз аяқталды. Ия, реформалар қажет болды, бірақ оларды тез арада жүзеге асыру мүмкін болмады және Хрущев екі апта сайын жаңасын жариялады. Тың жерлерге экономикалық кеңестер құрылды, науқан ұйымдастырды — оның бастамаларын ондаған санатқа жатқызуға болады.

Бұл Хрущев жеке шаруа қожалықтарынан барлық салықтарды алып тастады, содан кейін әр ағашқа салық енгізіп, шаруа қожалықтарынан мал алып, колхоздарды совхоздарға айналдырып, осы фермаларды жойды. Хрущев машина-трактор станцияларын жойды, бұл ақылға сыймайтын және ақымақ нәрсе еді. Хрущев бұл механизмдерді кедей колхоздарға сатты, олар банкротқа ұшырады. Хрущев 1957 жылға қарай Американы ет, сүт және май жағынан басып озуға уәде берді. 1959 жылға дейін егін жақсы болды, содан кейін олар нашарлады, ал 1962 жылы КСРО Канада мен Америкадан астықты импорттай бастады.

Хрущев, жетекші ретінде, бос және тәжірибесіз фигура болды. Хрущев КСРО үшін қажет емес бірқатар халықаралық дағдарыстарды ұйымдастырды, мысалы, Кариб дағдарысын. Әділдікпен айта кету керек, Хрущевтің беделін көтерген ғарыштағы жетістік іс жүзінде Сталин уақытында жүргізілді.

Хрущевтің бастамасымен КСРО-да ауыр сутегі бомбаларының үлкен арсеналын жасау мүлдем қажет емес еді, ол бүкіл әлемді бекер қорқытты. Ол қайсар, ержүрек, билікке деген ашкөз адам болатын. Сонымен қатар — тұрақсыз, тым импульсивті, сәйкессіз, жай ақымақ, интеллекті төмен адам болған еді.

Хрущев фабрика-зауыт мектебін бітіріп, шынымен де оқуды және жазуды үйренбеген. Ол оқи алды, бірақ шынымен жаза алмады, сондықтан оның қолымен бірде-бір құжат жазылмаған. Қаулылардың орнына ол «Хрущев» деп жазды, бірақ ол одан да көп нәрсе жасауға батылы бармады, өйткені ол ондаған қателік жіберуі мүмкін еді. КСРО үшін оның басқаруының сәті түспеді, ерте ме, кеш пе оны биліктен алып тастайтын еді.

Керімсал Жұбатқанов тарих ғылымдарының кандидаты

---