Abaı jýrnalynyń shyǵý tarıhy
«ABAI» JÝRNALYNYŃ SHYǴÝ TARIHY
«Abaı» jýrnalyn qazaq jýrnalısıkasynda óz izin qaldyrǵan basylymdardyń biri dep ataýǵa bolady. Oǵan qaramastan, basylymnyń shyǵý tarıhy, negizgi baǵyty men konsepsıasy jaıly irgeli ǵylymı zertteýler sırek kezdesedi. «Abaı» týraly biraz derekterdi qazaq baspasózin zertteýshilerdiń ǵylymı maqalalarynan tabýǵa bolady. Alaıda, «Qazaq», «Aıqap», «Túrkistan ýáláıaty gazeti» sıaqty irgeli basylymdarǵa tereń zertteý jasalyp, kitap retinde basylyp shyǵarsa, «Abaı» jýrnalyna áli kúnge deıin detaldi zertteý jasalmaǵan.
Shyǵý tarıhy
Qoǵamdyq - saıası jáne ádebı «Abaı» jýrnalyn shyǵarý jónindegi alǵashqy usynys qazaq zıaly qaýymy arasynda 1914 jyly qabyl alynǵan bolatyn. Sol jyly aqyn qazasynyń on jyldyǵyna baılanysty Semeıde ótkizilgen úlken jıylys ústinde jýrnal jarıalaý týraly sheshim bekitilgen. Biraq, birinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalýy jáne Reseı tarapynan otarlaý saıasatynyń kúsheıýi sıaqty sebepterden jýrnaldyń alǵashqy nómiriniń baspadan shyǵýy biraz ýaqytqa deıin kidirip qaldy.
Ideıadan alǵashqy jarıalanǵan sanǵa deıingi tórt jyl ýaqyt ishinde qoǵamda oryn alǵan kóptegen saıası, áleýmettik ózgerister jýrnaldyń mazmuny men ustanatyn baǵytyna da sál áserin tıgizdi. Eger alǵashqy jasalǵan usynys kezinde jýrnal Abaıdy qurmettep, atyn tarıh júzinde nyǵaıtýǵa, qazaq qoǵamyndaǵy jan - jaqty tulǵanyń shyǵarmashylyǵyn nasıhattaýǵa baǵyttalǵan bolsa, birinshi nómirinen basylymnyń áleýmet, saıasat, ekonomıka sıaqty da qoǵamdyq mańyzy zor taqyryptarǵa nazar aýdaratyny baıqalady. Sonymen, «Abaı» jýrnaly 1918 jyldyń 4 aqpanynan Alash (qazirgi Jańasemeı) qalasynan shyǵyp turady.
Jýrnaldyń negizin salýshylar ári shyǵarýshy redaktorlar bolyp Júsipbek Aımaýytov pen Muhtar Áýezov qyzmet etti. Aımaýytov 1914 jyly Semeıdegi oqytýshylar semınarıasyna qabyldanyp, ony 1918 jyly aıaqtap shyǵady. Sol kezden Júsipbektiń alashordashylarmen qarym - qatynasy bastalady. Muhtar Áýezov bolsa, Reseıdegi saıası tóńkerister áserinen Semeıde «Alash jastary» odaǵyn quryp, túrli úıirmelerdiń ashylýyna sebepshi bolady. Dál sol ýaqytta Júsipbek Aımaýytov pen Muhtar Áýezov tanysyp, «Abaı» jýrnalyna deıin, 1917 jyly «Alash» gazetine birigip «Qazaqtyń ózgeshe minezderi» atty maqala daıyndaıdy.
Maqsaty
Jýrnaldyń qazaq demokratıalyq baspasózi men Alash ıdeıasyn jaqtaǵanyn Turar Rysqulovtyń derekterinen kórýge bolady. Rysqulov 1926 jylǵy «Iz proshlogo kazahskoı ıntelıgensıı» maqalasynda 1905 jyly Álıhan Bókeıhanov bastaǵan qazaq zıaly qaýymynyń Reseı otarlyq ezgisine qarsy «Qarqaraly» petısıasyn qabyldap, Reseıdegi iri saıası kúshterdiń biri kadet partıasynyń qazaq bólimin qurǵany, keıin «Serke», «Aıqap», «Qazaq» gazet - jýrnaldary arqyly halyqty bilim men mádenıetke úndep, ulttyq oı - sanany oıatýǵa umtylǵandyǵy jaıynda jazady. Bul maqalada, sonymen qatar:
«... S 1913 g. po 1916g. dvıjenıe kazahskoı nasıonalıstıcheskoı ıntellıgensıı shırıtsá ı polýchaet ızvestnoe oformlenıe pýtem organızasıı povsemestno raznyh kúltýrnyh krýjkov ı t. p. Posle Fevralskoı revolúsıı eta nasıonalıstıcheskaıa ıntellıgensıa organızýetsá ýje v polıtıcheskýıý partıý «Alash», a gazeta «Kazah» stanovıtsá glavnym organom etoı partıı. K etomý vremenı, krome gazety «Kazah», poıavláútsá ı drýgıe gazetý ı jýrnaly, ız kotoryh mojno otmetıt sledýıýshıe: «Sary - Arka» (Semıpalatınsk), «Bırlık týy» (Tashkent) – glavnyı organ týrkestanskogo otdelenıa «Alash - ordy», nachatyı Chokaevym, «Ýran» (Astrahan), «Jas azamat» (Petropavlovsk), «Abaı» (Semıpalatınsk). Vse etı gazety ı jýrnaly prıderjıvalıs lınıı gazety «Kazah» ı bylı ee otdelenıamı...
... Po prımerý kadetov ı menshevıkov na stranısah kazahskıh gazet vedetsá kampanıa protıv peredachı vlastı Sovetam, vosqvaláetsá vremennoe pravıtelstvo, ýkazyvaetsá na neobhodımostprodoljenıa voıny do pobednogo konsa...»
dep aıtylǵan («Sovetskaıa step» gazeti, 1926, 2 maýsym, №123).
Turar Rysqulovtyń bul maqalasy – onyń «Kazakstan» atty broshúrasynyń birinshi bóliminen alynǵan úzindi. Maqala jarıalanǵan kezde broshúranyń ekinshi bólimi basylyp jatty, al birinshi bólimniń qazaqsha úlgisi baspaǵa daıyndalyp jatqan.
Abaı jýrnalynyń shyǵý tarıhy júkteý
«Abaı» jýrnalyn qazaq jýrnalısıkasynda óz izin qaldyrǵan basylymdardyń biri dep ataýǵa bolady. Oǵan qaramastan, basylymnyń shyǵý tarıhy, negizgi baǵyty men konsepsıasy jaıly irgeli ǵylymı zertteýler sırek kezdesedi. «Abaı» týraly biraz derekterdi qazaq baspasózin zertteýshilerdiń ǵylymı maqalalarynan tabýǵa bolady. Alaıda, «Qazaq», «Aıqap», «Túrkistan ýáláıaty gazeti» sıaqty irgeli basylymdarǵa tereń zertteý jasalyp, kitap retinde basylyp shyǵarsa, «Abaı» jýrnalyna áli kúnge deıin detaldi zertteý jasalmaǵan.
Shyǵý tarıhy
Qoǵamdyq - saıası jáne ádebı «Abaı» jýrnalyn shyǵarý jónindegi alǵashqy usynys qazaq zıaly qaýymy arasynda 1914 jyly qabyl alynǵan bolatyn. Sol jyly aqyn qazasynyń on jyldyǵyna baılanysty Semeıde ótkizilgen úlken jıylys ústinde jýrnal jarıalaý týraly sheshim bekitilgen. Biraq, birinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalýy jáne Reseı tarapynan otarlaý saıasatynyń kúsheıýi sıaqty sebepterden jýrnaldyń alǵashqy nómiriniń baspadan shyǵýy biraz ýaqytqa deıin kidirip qaldy.
Ideıadan alǵashqy jarıalanǵan sanǵa deıingi tórt jyl ýaqyt ishinde qoǵamda oryn alǵan kóptegen saıası, áleýmettik ózgerister jýrnaldyń mazmuny men ustanatyn baǵytyna da sál áserin tıgizdi. Eger alǵashqy jasalǵan usynys kezinde jýrnal Abaıdy qurmettep, atyn tarıh júzinde nyǵaıtýǵa, qazaq qoǵamyndaǵy jan - jaqty tulǵanyń shyǵarmashylyǵyn nasıhattaýǵa baǵyttalǵan bolsa, birinshi nómirinen basylymnyń áleýmet, saıasat, ekonomıka sıaqty da qoǵamdyq mańyzy zor taqyryptarǵa nazar aýdaratyny baıqalady. Sonymen, «Abaı» jýrnaly 1918 jyldyń 4 aqpanynan Alash (qazirgi Jańasemeı) qalasynan shyǵyp turady.
Jýrnaldyń negizin salýshylar ári shyǵarýshy redaktorlar bolyp Júsipbek Aımaýytov pen Muhtar Áýezov qyzmet etti. Aımaýytov 1914 jyly Semeıdegi oqytýshylar semınarıasyna qabyldanyp, ony 1918 jyly aıaqtap shyǵady. Sol kezden Júsipbektiń alashordashylarmen qarym - qatynasy bastalady. Muhtar Áýezov bolsa, Reseıdegi saıası tóńkerister áserinen Semeıde «Alash jastary» odaǵyn quryp, túrli úıirmelerdiń ashylýyna sebepshi bolady. Dál sol ýaqytta Júsipbek Aımaýytov pen Muhtar Áýezov tanysyp, «Abaı» jýrnalyna deıin, 1917 jyly «Alash» gazetine birigip «Qazaqtyń ózgeshe minezderi» atty maqala daıyndaıdy.
Maqsaty
Jýrnaldyń qazaq demokratıalyq baspasózi men Alash ıdeıasyn jaqtaǵanyn Turar Rysqulovtyń derekterinen kórýge bolady. Rysqulov 1926 jylǵy «Iz proshlogo kazahskoı ıntelıgensıı» maqalasynda 1905 jyly Álıhan Bókeıhanov bastaǵan qazaq zıaly qaýymynyń Reseı otarlyq ezgisine qarsy «Qarqaraly» petısıasyn qabyldap, Reseıdegi iri saıası kúshterdiń biri kadet partıasynyń qazaq bólimin qurǵany, keıin «Serke», «Aıqap», «Qazaq» gazet - jýrnaldary arqyly halyqty bilim men mádenıetke úndep, ulttyq oı - sanany oıatýǵa umtylǵandyǵy jaıynda jazady. Bul maqalada, sonymen qatar:
«... S 1913 g. po 1916g. dvıjenıe kazahskoı nasıonalıstıcheskoı ıntellıgensıı shırıtsá ı polýchaet ızvestnoe oformlenıe pýtem organızasıı povsemestno raznyh kúltýrnyh krýjkov ı t. p. Posle Fevralskoı revolúsıı eta nasıonalıstıcheskaıa ıntellıgensıa organızýetsá ýje v polıtıcheskýıý partıý «Alash», a gazeta «Kazah» stanovıtsá glavnym organom etoı partıı. K etomý vremenı, krome gazety «Kazah», poıavláútsá ı drýgıe gazetý ı jýrnaly, ız kotoryh mojno otmetıt sledýıýshıe: «Sary - Arka» (Semıpalatınsk), «Bırlık týy» (Tashkent) – glavnyı organ týrkestanskogo otdelenıa «Alash - ordy», nachatyı Chokaevym, «Ýran» (Astrahan), «Jas azamat» (Petropavlovsk), «Abaı» (Semıpalatınsk). Vse etı gazety ı jýrnaly prıderjıvalıs lınıı gazety «Kazah» ı bylı ee otdelenıamı...
... Po prımerý kadetov ı menshevıkov na stranısah kazahskıh gazet vedetsá kampanıa protıv peredachı vlastı Sovetam, vosqvaláetsá vremennoe pravıtelstvo, ýkazyvaetsá na neobhodımostprodoljenıa voıny do pobednogo konsa...»
dep aıtylǵan («Sovetskaıa step» gazeti, 1926, 2 maýsym, №123).
Turar Rysqulovtyń bul maqalasy – onyń «Kazakstan» atty broshúrasynyń birinshi bóliminen alynǵan úzindi. Maqala jarıalanǵan kezde broshúranyń ekinshi bólimi basylyp jatty, al birinshi bólimniń qazaqsha úlgisi baspaǵa daıyndalyp jatqan.
Abaı jýrnalynyń shyǵý tarıhy júkteý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Qabysh Járkenov «Esim sabaq oqýdy qalaı úırendi?»
