InfoHub Logo

«SHÁIİ BULTTARDAN SHÁLİ BAILAǴAN ALMATY»

Alyp ótip sapar-kúnnen

Óleńimniń jarqyly.

Asýlarǵa bet aldym men

Qıa joldar arqyly.

Kúlásh Ahmetova

1966 jylǵy mamyr aıy. Kúlásh aýdan ortalyǵy Aqkólde óndiristik tájirıbede júrgen. Bir mekemeniń bas býhgalteri bolyp isteıtin Raıa degen qudashasynyń úıinde edi. Anda-sanda aýdandyq, oblystyq basylymdarǵa maqala, óleń berip júrgeni bolmasa qalamgerler ortasynan aýyly alys Kúláshqa aıaq asty habar keldi. Almatyda ótetin Jazýshylar Odaǵynyń Vİ sezine osy aımaqtaǵy jas jazýshylardyń atynan qatystyrylady eken. Kúláshtiń qýanyshy qoınyna syımady.

Ústine bar tapqanyn kıinip, Kúlásh delegasıaǵa qosylǵan. Almatyǵa kelgen soń uıymdastyrýshylar «Alataý» qonaq qúıine túsirdi.

Bul Kúláshtiń Almatyny alǵash ret kórýi. Qala keremet sulý eken. Butalary jasyl japyraqtar jamylǵan aǵashtar qalany odan saıyn  kóriktendire túsedi.

Qonaqúı bólmesine sómkelerin qoıyp, ornalasqan soń Kúlásh syrtqa shyǵyp, qala kelbetin tamashalap turǵan. Sezge kelgen jerles aqyn Rafael Nıazbekov janyna taıady. Ekeýi áńgimelesip tur edi, anadaıdan dabyrlaı sóılep kele jatqan kisilerdi kózi shaldy.

– Muqaǵalı kele jatyr, — dedi Rafael.

Sóıtti de, taǵy bir jazýshylardy kórdi me, asyǵys basyp kete berdi.

Muqaǵalıdyń atyn estigende Kúlásh jalt buryldy. Beıne taý kóship kele jatqandaı… Buryn sońdy Kúlásh ózi óleńin jattap júretin Muqaǵalı Maqataevty kórgen emes. Tipti, búgin kórem dep oılaǵan da emes.

Aqyn qonaq úıdiń esigine qaraı basyp keledi eken. Janynda bir jigit bar, ıyǵyna fotoaparat asynyp alypty.

Ań-tań bolyp qarap turǵan Kúláshty kórdi de, basqyshpen kóterile bere, kilt tura qaldy:

– Sen maǵan sharfyńdy ber, sharfyńdy ber,

Qyrdyń jeli moınymdy sharpyp júrer, –

Osylaı Muqaǵalı qolyn sermep turyp, óleń joldaryn oqydy.

Kúlásh ta qarap qalǵan joq:

Alataýdyń arda ósken tentegi me eń,

Qaıyrymdy qurbynyń narqyn biler ? –

dep jalǵady.

Qýansa balasha máz bolyp qýanatyn, kúlkisimen dúnıeni toltyratyn aqyn buny estigende rahattana kúlip aldy. Rasynda, kúlkisi sábıdiń kúlkisindeı pák. Rıasyz kóńildiń belgisi sıaqty.

– Óı, batyr bala, batyr bala, — dep, súısine qaraǵan Muqaǵalı kidirmedi. Janynda erip júrgen fotograf jigitke buryldy da:

– Tart bizdi! – dedi.

Kúlásh túsine qoıdy, «sýretke túsir» degeni eken. Sirá, jetisýlyqtar osylaı sóıleıtin bolsa kerek.

Osy sát aqyn baspaldaqpen bir saty tómen tústi de, taǵy óleń oqydy:

Men alasamyn,

alasa bolsam da  jarasamyn.

Ómir sahnasyna alǵan zańdy bıletim bar,

Zańdy ornyma talasamyn…

Kúláshqa bul da tanys. «Otyz besinshi kóktemim» degen ataqty óleńi.

Ekeýi sýretke túsken soń, Muqaǵalı aqyn Kúláshtan surady:

– Sezge keldiń be?

– Iá…

Aqyn oılanyp qaldy:

– Óleń jazasyń ba?

– Iá, eptep jazamyn.

Baıqaıdy, Muqaǵalıdiń júzin muń kólegeılep ótti. Sirá, qyzdyń óleń jazatynyna ókingen, aqyndyq jolyn tańdaǵany úshin jany ashyǵan sıaqty…

Aqyn «Juldyz» jýrnalynda jumys isteıdi eken. «Óleńderińdi tastap ket» dedi de, burylyp júre berdi…

UZATYLÝ

İzimkúl men Nesipkúldi erte kelgen Kúlásh neke qıý rásimi ótkennen keıin óz mindetine kirisip ketti.

Syr elinde jańa túsken kelinniń qolynan shaı ishý, ıaǵnı, «kelin shaıy» salty bar eken. Onyń ózi  úlken bir synaq. Kelinniń tirlikke ıkemdiligi, peıiliniń keńdigi, ustamdylyǵy, qımyl-áreketindegi jarasymdylyǵy – bári-bári osy kelin shaıy ústinde tarazyǵa salynady. Mundaı synaqtan múdirmeı ótken kelinge aýyldyń úlkenderi rızashylyǵyn bildirip, batasyn beredi.

Qalyptasqan dástúr boıynsha aýyldyń jas-kárisi jınalǵan soń dastarhannyń tómengi jaǵyna jaıǵasyp, Kúlásh sháı quıa bastaǵan.

Mundada sháı quıý sahnaǵa shyqqan adamnyń óner kórsetkenimen birdeı dúnıe eken. Sút quıylǵan quty, sháınek, saqyrlap qaınap turǵan samaýryn -onyń súıemeldeıtin aspaby tárizdi.

Aýyl adamdarynyń áńgimesine qulaq túre otyryp, sháı quıyp otyrǵan Kúlásh aldymen sút, sodan keıin shaıdyń qyzyly, sońynan qaınaǵan sý quıylyp, orta belinen qyzylkúreńdengen keselerdi birinen keıin birin uzatyp otyrdy. Etekte yzdyqtala quıylyp, yrzyqtandyrylǵan kese qol jalǵaý ádebi boıynsha kisiden kisige ótitip otyryp, sonaý tórden bir-aq shyǵyp jatyr.

Ibaly keıpinen aınymaı  syzylyp sháı quıǵan Kúláshtiń kúıi kete bastaǵan. «Sháıiń tátti eken, jaqsy ketip jatyr», «o, aınalaıyn, kelinniń sháıi jaqsy eken» degen sekildi maqtaý aıtyp, úlkender kese usynǵan saıyn qadala qaraǵan kózderden qysyla túsedi. Ústine kıgen halaty da qonymsyzdaý sıaqty. Etegin japsa, ıyq tusy tartylyp ketedi. Iyǵyn yńǵaılasa, etegi kóteriledi. Odan qalsa, aıaǵy úıip qalǵandaı bolady.

Aq samaýryndaǵy qaınaq sý taýsyla  bergende Kúlásh endi turarmyn dep oılaǵan. Alaıda, aq samaýryndaǵy sháı taýsylǵanda sary samaýryn kele qaldy. Qaıyrbektiń Haırolla esimdi aǵasynyń úıindegi Kúlán abysyny samaýryndy aýystyryp qoıyp ketti.

Aýyl adamdary asyqpaı, áńgimelesip otyryp sháı ishkendi jaqsy kóredi eken. Kúláshqa osylaı eki saǵat tapjylmaı shaı quıýǵa týra keldi. Qazaqtyń «kelindi bastan» deıtiniosy bolsa kerek. Kelinge alǵashqy kúnnen bastap, óz ornyn, óz mindetin uǵyndyryp qoıý da halyqtyń danalyǵy bolar.

*  *  *

Qaıyrbektiń týystarynyń shaqyrýymen kúnbe-kún qonaqta bolyp, elde bir apta jatqan soń stýdent jastar Almatyǵa qaıtýǵa jınaldy.

Kúlásh áli de enesimen ashylyp bir áńgimeleskisi kelip, jaýtańdaýmen júrgen. Qonaqqa barǵanda syı-sıapat retinde árbir úıdegi týystar neshe túrli oramal, gúldi matalar bergen eken. Endi sol zattardy syltaýratyp taǵy da Fatıma anany áńgimege tartpaq boldy.

– Mama, myna matalardy qaldyryp keteıin be, ­- dedi ol ádettegi jumsaq únmen enesine kúlimdeı qarap.

Fatıma ana taǵy da qysqa ǵana jaýap qatty:

– Iá, tastap kete sal.

Qaıyrbektiń Asqar Kirebaev, Serik Álimbetov, Keldibaı Ýáıisov degen aqyn dostary yqylas-peıilderin aıamaı qalaǵa deıin shyǵaryp saldy.

Kún borandy eken. Tereńózekten Qyzylordaǵa deıin olar máshınemen kelgen. Qyzylordanyń áýejaıyna jetkenderi sol, áldekimniń gúrildegen daýyspen óleń oqyp turǵanyn estidi. Qarap edi, poezıa áleminiń aqtańgeri Muqaǵalı aqyn eken.

Sybyzǵydaı syzyltyp azaly únin,

Ókpek jeli soqqanda Qazalynyń,

Tosyrqama, ende ket bir úıine

Qazalynyń kez kelgen qazaǵynyń…

Jan balasyn jatyrqamaıtyn aqynnyń óleńderin bir top kisi aýyzdaryn ashyp  tyńdap tur.  Kúlásh pen Qaıyrbekti jas aqyndar retinde birazdan beri tanıtyn Muqaǵalı  qýanyp  kep keń qushaǵyna aldy.  Ózi Qazalydan  qaıtyp kele jatyr eken.

Ushaqqa otyrǵan soń óleń oqý toqtalyp, áńgime bastaldy. Kúlásh pen Qaıyrbektiń otaý tikkenin estigen aqyn aıryqsha tebirenip, tilektestigin bildirdi. Sóıtip, biraz únsiz otyrdy da:

– ­Qaıyrbek! – dedi aqyn. Kúlásh qarap edi, týra baıaǵydaı aqynnyń júzin muń kólegeılep, áldenege jany aýyryp turǵandaı eken. Sonda da ol sózin jalǵap otyr. Qabaǵy túıińki: – Sen, qaraǵym, kóp qyzdyń birin alyp otyrǵan joqsyń. Kúlásh – aqyn. Janyp turǵan aqyn. Endeshe jyr taǵdyry, óleń taǵdyry saǵan amanat!..

Myna sózdi estigende Kúlásh jylap jiberýge shaq qaldy.

Almatyǵa jetken soń Muqaǵalı aqyn Qaıyrbekti ózimen birge úıine ertip ketken. Kúlásh  jataqhanaǵa túnemekke İzimkúl men Nesipkúlge erip, stýdentter qalashyǵyn betke aldy…

*  *  *

1976 jyldyń 27 naýryzy.

Qazaq eli qaıǵyly habardan qara jamyldy. Sýyq qaıǵy. Muzbalaq aqyn Muqaǵalı Maqataev uzaq syrqatynan keıin dúnıeden ozypty.

«Aqyn ótti dúnıeden. Kóktemde ketti. Aqynnyń ómirdi qımaýy sıaqty kún raıy da jazylmaı, qatty sýyp tur edi. Endi búgin aqsha qar da aǵyl-tegil erip, jer beti biz sekildi aǵyl-tegil jylap jatyr.

Jyla, jer! Jyla, jańbyr! Jyla, kóktem! Aqıyq aqyn dúnıeden ótken kúni…»

Kúlásh kúndeligine osylaı jazyp qoıdy.

Kóz jasymen jazdy…

Erteńinde de qaıǵyrǵan kóńilden oqtyn-oqtyn jyr joldary, qara sóz tógile tústi.

«Árkimniń óz Pýshkıni bar. Meniń Pýshkınim búgin óldi…»

Qyryq bes jasynda osynsha dańqqa bólengen aqynǵa qazaq ádebıeti, qalyń qaýym, qatal bıliktiń nazar aýdarmaǵanyna, der kezinde laıyqty baǵasyn bermegenine, ony saqtaı almaǵanyna ókindi.

Jazýshylar Odaǵy úıiniń ekinshi qabatynda ótken, aqyndy jerleý rásimine kisi kóp jınaldy. Azaly zaldaǵy únsizdikti Mosarttyń jan ushyrǵan rekvıemi teńseltip turǵandaı.

Qazaq poezıasynyń qabyrǵasyn qaıystyryp ketken aqıyq aqynyn týǵan halqy  kúńirenip shyǵaryp saldy.

Bul 28 naýryz bolatyn.

*   *   *

Muqaǵalı kóz jumǵannan keıin arada birneshe kún ótkende Kúlásh tús kórdi.

Jazıra dala eken deıdi. Aldynda besik tur. Qyzyldy-jasyl syrlanǵan, qazaqı oıý-órnegi bar, áshekeıli besik. Kúlásh súısinip, kóz ala almaıdy. Sál eńkeıip, ishine qaraıdy. Sol sát qulaǵyna Muqaǵalı aqynnyń daýysy keledi: «Endi ony sen terbet!» deıdi áldeqaıdan zor únmen…

Tańerteń úlken ásermen oıanǵan Kúlásh oılanyp otyrdy.

«Ol besikti terbete alar ma ekenmin?..»

Osydan keıin ol kórgen jerde aıap ta, aıalap ta qaraıtyn aqyn aǵasynyń amanatyna adal bolýǵa, Alla bergen ónerdi ómir boıy qasterlep ótýge shyn bekindi.

Nazıra Baıyrbek