InfoHub Logo

Qalmaqtyń hany kári Aıýke jalǵyz qyzyn qyryq qyz qosyp, Qaldan Sheringe jibergen eken: «kimge berse bıligi Qaldanda» dep.

Qys túsip ketip, taý kezip júrgen qazaqtyń bir mergeni tastan úı salyp berip, mingen kólikteri túıe eken, tastan qora salyp berip, jalǵyz ózi qyryq bir qyzdy ań etimen bir qys asyrap shyǵypty. Qaldan Sherinniń qaharynan qorqyp, qyz tıe almaıdy, mergen ala almaıdy. Jaz shyqqan soń ketipti. Qarqaraly úıezine qaraǵan jerde Boqtykentte «Qyzyl kenish» degen áýlıe bar dep, qazaq soǵan da túnep júripti. «Sol qyzdardyń bir qys qystaǵan jeri eken» desedi.

Qaldan Sheringe barypty. Qyz jurttan asqan sulý eken. Basqaǵa berýge qımaı, Qaldan Sherin toqaldyqqa ózi alypty. Qarabas degen hanymy bar eken de, onan týǵan Ejen degen jalǵyz balasy bar eken. Qalmaq zańynda eki qatyn alý joq eken: «Eki qatyn alsa, el buzylady» dep. Qyz «salt atty, sabaý qamshyly» bolmaı ekiqabat, býaz shyǵypty. Er ul taýypty. Joldan qosylǵan syna tárizdi boldy, atyn Syna qoıypty. Týa batyr bolyp týypty.

Bul Aıýkeniń kyzy Qaldan Sherinnen eki qyz, eki ul taýypty. Qyzdarynyń aty — Boran, Topysh; uldarynyń aty — Qyrǵyn, Kúsh.

Qaldan Sherin aısyz qarańǵy túnde dalada s...p tursa, s.gine kelip, bir nárse shylp ete túsipti. Úıine ap kelip, jaryq qyldyryp qarasa, sadaqtyń oǵy eken, ushynda metin bar eken. «Metin» degeni — sýy bólek sýarylǵan temir bolsa kerek, Qaldan Sherinniń ózinen basqanyń qolyna túspeıtuǵyn. Narkesken soǵatuǵyn, sadaqtyń oǵyn jasaıtuǵyn toqsan ustasy bar eken. Bárin jıdyryp:

— Mynany qaısyń jasadyńdar? — degende, bir usta:

— Ony jasaǵan men edim, — depti.

— Kim jasatty? — degende:

— Bóten kisi emes, ózińizdiń naqsúıer toqalyńyzdyń tuńǵyshy Syna jasatyp alyp edi, — degen soń lám-mım dáneme dep janǵa sezdirmepti.

Uıyqtap jatqanda Synanyń murnyna dári ıisketip, taldyryp tastap, oń jaýyrynynyń shemirshegin oıdyryp aldyryp, aıýdyń aq dárisin septirip tastapty. Bir zamanda esin jıyp, Syna basyn kóterip túregelipti, dánemeni de bilgen joq.

Syna jaq atyp, sadaq tartaıyn dese tóbesinen Qudaı urǵandaı bolyp qalǵanyna naza bolyp, úıge kelip eńirep, botadaı bozdady deıdi. Sheshesi:
— Ne boldy? Ne qyldy? — dep suraǵan eken.

— Denim saý, qolymda aýyrqaǵan, syrqaǵan dáneme joq.

Sadaq tarta almaıtuǵyn bolyppyn, — dedi.

— Balam, urylǵan ekensiń. Endi tyrp etseń, kózińdi joǵaltady, qarashyǵyńdy batyrady. Turma, kózińdi joǵalt! Qalmaq ortasynda jan saqtaı almaısyń, qazaqqa jete gór osy amanyńda, — dep, Qaldan Sherinniń qas bolǵanyn aıtypty.

Syna batyr sol qashqannan qashyp, Abylaıǵa kelip qorǵalapty. Qaldan Sherin de qaıda barsa, ózine qastyq qylaryn bilip, izdetip taba almaı, Abylaıǵa baryp qorǵalaǵanyn estigen soń Abylaıǵa elshi jiberipti:

— Menimen jaýlaspaı, tynysh turamyn dese, Synany qaıyryp bersin!

Abylaı han:

— «Butaǵa qorǵalaǵan torǵaı da qalady» degen sóz bar edi.

Bir buta qurly bolmasam, tiri bolǵanda nege jaraımyn? — dep bermepti.

Qaldan Sherin jer ústindegi qalmaqqa jar shaqyrtyp:

— Abylaıdy maǵan tiri ustap ap kelip berińder, — dep «Súzekiniń qoly» degen qol attandyrypty. Sol kezde Aıýkeniń qyzynan týǵan Topysh sulýdyń jurt aýzyna ilinip «sulý» atanyp turǵan kúni eken.

— Abylaıdy tiri ustap, ap kelip bergenge Topyshty beremin, — dep qyzyqtyrypty.

Qalmaqtyń bir jaısańy Ulytaý, Kishitaýda Abylaı qostap shyǵyp, ań aýlap júrgen kúninde, uıyqtap jatqan jerinde ústinen túsipti. Sonda qaraýylshysy Tileýimbet degen jaman eken, uıyqtap qalǵan eken. «Qaraýylshy bar ǵoı» dep qapy qalyp, qolǵa túsipti degen sóz bar.

Abylaı júrgen joryqshylardan jón surasa, bir ǵana ózi úshin attanǵan qol ekenin bilgen soń: «kútinbegen eldi shabynshylyqqa ushyratpaıyn» dep:

— İzdegen Abylaıyń — myna men, — depti.

Qaldannyń qosyny tapsyrǵan Abylaıyn tapqan soń, joǵaltyp júrgen taıynshasyn tapqandaı qýanyp, alyp júre beripti. Qaldan Sherin estipti: «Abylaıdy tiri ustap alyp keledi» dep. Aıdalaǵa bir aq boz úı tiktiripti. Quda, kúıeý túsetuǵyn úıdeı qylyp, tósek tósetip:

— Sonda kirgizińder. Jeti kún, jeti tún as-sý bermeńder. Qarny ashsyn, qaljyrasyn! «Bir kún qarny ashqannan qyryq kún aqyl surama» degen bar ǵoı, — depti.

Aıtqandaı qylypty, segizinshi kúnde:

— Bir aıaq sýǵa tobyqtaı toń maı salyp aparyp qolyna ustata qoıyńdar, — depti.

Aıtqandaı qylyp, aparyp qolyna ustatqanda:

— Úrsem ketpeıtuǵyn neme ediń, ishpesem aýzyma keler túriń joq qoı, — dep aıaqty esikke qaraı laqtyrypty.

— Endi bir tórt jendet tústerińdi sýytyp, tórteýiń de jalańash qylysh alyp: «hannan jarlyq boldy, qaradan jabdyq boldy. Seniń meımanań toldy. Bergen asty ishpeseń, má, óziń [óz]ińniń qanyndy ish!» — dep dúrse qoıa berińder! Taısalsa, qaıǵalaqtasa, basyn shaýyp tastańdar! Jasqanbasa, selt etpese, tımeı, qa[ıtyp kelip], ne qylyp, ne qoıǵanyn aıtyp kelińder, — dep jiberipti.

Bular Qaldan Sherinniń aıtqanyn qylyp jetip barǵanda:

— Alladan basqadan ajalym bolmaqshy emes, — dep shimirikpeı, qasqıyp otyra beripti.

— Mynanyń ózinde jan joq qoı. Jany bar jan jasqanbas pa? — dep qaıtyp kelipti. Kórgen-bilgenderin aıtyp kelipti.

— Atsa, myltyq ótpeıtin, shapsa, qylysh ótpeıtin, sýǵa salsa, batpaıtyn, otqa salsa, kúımeıtin, syrty — bolat, ishi — qurysh jasalǵan qý eken. Eki synnan ótti. Endi bir synaıyq, shaqyr ózin osy ordaǵa, — depti.

Úshinshi synynyń túri mynaý eken: Qaldan Sherinniń toqsan sárgerdesi bar eken. Bárin qaz qatar úı jaǵalaı otyrǵyzypty. Ózi taqtan túsip, sárgerdeleriniń bireýi esepti bolyp otyrypty. Tórden bosaǵaǵasha jan otyrarlyq oryn qaldyrmapty:

— Jáne kirip kelgende, eshbiriń qaǵylyp, oryn berýshi bolmańdar, — depti. Qaldan Sherinniń taǵy bolady eken. Taq ústinde tastan jasaǵan, jeke hannyń ózine arnalǵan «Qudaıy» bolady eken.

Abylaı han kirip kelse, taq tur. Onyń ústinde kisi joq, tastan jasalǵan qudaısymaq tur. Úıge kirip barǵanda jan-jaǵyna jaltaqtap qaramastan, taq ústi bos turǵanyn kórip, tupa-týra baryp taqqa minip, Qaldan Sherinniń ornyna otyryp aldy deıdi.

«Qudaıynyń» qasyna baryp otyryp alǵan soń qalmaqtar qaýqyldasty. Sonda Abylaı aıtty deıdi:

— Jaqsy kezekke talasady, jaman otyratyn ornynan adasady. Otyratyn ornymnan adasatuǵyn men jaman ba? Bul oryn Qaldan Sherindiki edi. Onyń quty qashty da, meniń árýaǵym basty. Taq ústi han orny bolady. Bul orynǵa qalmaqtyń hany Qaldan Sherin otyrmaǵanda, qazaqtyń hany Abylaı han otyrmaǵanda, shaıtan otyra ma? — dedi deıdi.

Qalmaqtar ózdi-ózi bir-birine qarasyp:

— Buǵan ne aıtamyz? «Ataly sózge arsyz talasady» degen. Oryn ketse, ketsin, ar ketpesin, — desti.

Qaldan Sherin ózin tanytpaımyn degeninen urylyp qalǵanyn bildi:

— Ýa, Abylaı, Sárý qaıda? — dedi.

— Sárýmin dep Sárý aıtpady, kespeımin dep qarý aıtpady, — dedi. Qaldan Sherin jaýap qaıtaryp, dáneme deı almady.

— «Qolǵa tústim-aý, pende boldym-aý!» dep oıyma dáneme kelmeıdi. Sárýdi men qan maıdanda jekpe-jekte óltirip edim. Sen aty qalmaqqa saýyn aıtyp, ásker jibergende, men din musylman balasyna habar aıtyp, Sárýshe qan maıdanda ólmeı, qapyda uıyqtap qalyp, urlanǵan mal esebinde qolǵa tústim-aý! Ólip ketsem, tórt atadan beri qaraı jalǵyz edim, balam joq edi. «Bir ózim emes tórt jannyń tuqymy quryǵany ǵoı» degenim bolmasa, — degende Qaldan Sherinniń basy tómen salbyrap ketip:

— Men de ózińdeı... kelgen jan edim. Bu daǵy meniń mynaý Ejen qaraǵym, bóbegim syqyldy.

Abylaı: «Aldıar han, tóreńe quldyq», — depti.

Qaldan Sherin: «Sen qýanǵandaı, ne tóre tıip qaldy?» — depti.

Abylaı: «Meni aldyńda otyrǵan kóziń aǵy men qarasyndaı balańa teńediń. Balańdy óltiresiń be?» — depti.

Qaldan: «Jaraıdy, jón», — depti.

Ózge jurtty tarqatyp, Abylaıdy ońasha alyp qalyp, Ejendi bir tizesine otyrǵyzyp, Abylaıdy bir tizesine otyrǵyzyp, máre-sáre bolysyp, «qulyndaǵy saqaý, qunandaǵy tiseýden» túk qaldyrmaı aıtysyp otyryp:

— Qazaqta qoı kóp pe? — dep surapty.

— Kóp, — depti. Qaldan:

— «Qoı — ury, qoıshy — ótirikshi» degen, aýyl úıdiń arasynan usaq janjal úzilmeıdi deseıshi! — depti.

— Qazaqta sıyr kóp pe? — depti.

— Kóp, — depti.

Qaldan:

— Qazaqtyń balasy aıranǵa súıenip, eńbekke erinshek, aqymaq bolady deseıshi, — depti.

— Qazaq egin sala ma? — depti.

— Joq, — depti.

Qaldan:

— Adam balasy eg[in] salyp, jer emshegin embeı, jerge baýyr baspaıdy. Áli de neshe tóńkeris basynan keshedi eken, — depti.

Ekeýiniń áńgimesi taýsyla ma, Aıýkeniń qyzynan týǵan Topysh sulýdy Abylaıǵa berip, qazaqtan ótken zamanda oljaǵa túsken, ósip-óngen birtalaı jandy Abylaıǵa baılap, kóshken eldeı qylyp qaıtarypty.

Kenesary, Naýryzbaı ákesi Qasym osy (Topysh) sulýdan týady.

Sonan keıin qalmaq Qaldan Sherinmen qas bolyp, ne qylsa da, kóp turǵyzbaı, kózin joıady. Jalǵyz balasy Ejendi kózin qyzdyryp ustap, eki kózinen aıyryp, sý qarańǵy qylyp qoıa bergen. Sonan soń qalmaq ońǵan joq. «Hanyn qalmaq jaýlaǵan, sóıtken qalmaq ońbaǵan» degen
sózdiń mánisi — osy.

Topysh sulýdyń baýyrlary — Qyrǵyn, Kúsh Abylaıǵa qashyp kelip, panalap, olardyń úrim-butaq, juraǵaty — Atbasar úıezinde, Terisaqqan boıynda, Qaraquıyn, Qashyrly elindegi qalmaqtar desedi. ósip-ónip ketken birtalaı jan.

Abylaı han «bárin — Topysh Qyrǵı, Kúshterdi bul jaqqa jibermesin» dep qalmaqqa kóshirip jibergen eken. Olardyń bul jaqta júrgende, týǵan balalary qazaq ishinde qalyp, qalmaq atynda ósip-óndi. Abylaı hannan keıin olar taǵy qalmaq ishinde tirlik qyla almaı, bul jaqqa aýyp kelip, tórelerge tóleńgit bolyp, «tóleńgit» atanyp ósip-óndi qanjyǵaly ishinde.

---