InfoHub Logo

Qalmaqta quba qalmaqtyń hany Qaldan Sherin degen han bolǵan. Onyń Qarabas hanymy degen hanymy bolǵan. Ejen (Aıjan) degen jalǵyz balasy bolǵan. Qaraqalmaq Qatysyban degen qalmaqtyń hany «qońtajy» atanǵan. «On san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyt» degen qalmaqtyń hany kári Aıýke-Tipsire Shabdarshaptyń balasy bolǵan. Bulardan bólek «urynyń qaraǵashy» atanǵan jaqta rýsa, Sereń (Syrań) degen jaısańdary bolǵan. Báriniń zory Qaldan Sherin bolyp, zamanynda qalmaq bitken sonyń aýzyna qaraǵan. Qaldan Sherin dáýirlep turǵan kúninde qalmaq qazaqty túp kótere oısyratyp shaýyp, esepsiz mal, kóp jesir alyp ketken.

Sonyń artynan bitim-tynym sóılesýge kóterile attanyp qazaq barǵan. Sonda Qaldan Sherin Qarabas hanymdy atqa mingizip:

— Qazaqty aralap kórip, maǵan sóılesýge jaraıtuǵyny bolsa, alyp kel! Sóılesýge turarlyq jan joq bolsa, «attaryndy azdyrma, tondaryńdy tozdyrma» dep qaıyryp jiber, — dep jiberedi.

Qarabas hanymy atqa minip, aralap kórip, synap tańdap, tórt kisi alyp kelipti. Biri — Baltakereı Tursynbaı, biri — Shaqshaquly Jánibek, biri — qaz daýysty Qazybek, biri — Aıdabol balasy Taıkeltir.

— Bulardy ne synmen alyp keldiń? — degende:

— Anaý otyrǵan — Baltakereı Tursynbaı. Qulaǵy joq shunaq eken, quıryǵy joq sholaq eken, jaýy kók jelkesinde eken. Ózinen basqadan qoryqpaıtyn, úrikpeıtin degen baıdyń ózi, kóksholaqtyń kózi eken. Anaý otyrǵan Qazybek atshylardyń arasynda uıyqtap jatyr eken, shalqasynan túsip, eki qoly eki jaqqa qaraı, eki aıaǵy eki jaqqa qaraı, kergen tóstikteı sereıip jatyr eken. onysy — «dúnıeniń tórt buryshyn tireı týǵan — dál men» degeni, qara baqaıyna sheıin qut eken. Ólgende arýlaǵan jerin [me]k[en]dep kóshken el baı bolady. Anaý otyrǵa — Taıkeltir. Aıyr kómeı, temir jaq, jutqynshaǵyńdaǵy kishkene tiliniń ushy kezeń eki aıyr, óneri qara jambasynan (janbasynan) keledi eken. Bir basty, eki aıaqtyǵa sóz bermeıtuǵyn bulbul eken. Anaý otyrǵan — sharjetim Shaqshaquly Jánibek qazaq syrttany eken. Óziniń oqqaǵary bar eken. Baqaıshaǵyńnyń maıyn shaǵyp, yńyrshaǵyńdy otqa jaǵatuǵyn sol eken.

Sonda Qaldan Sherin:

— Bulardy óltirip tastasaq, jaraıdy eken, — depti.

Qarabas hanym:

— «Hannyń aqyly balanyń shúmeteıimen birdeı» degen osy eken-aý! Óziń bulardy qandaı jan dep otyrsyń? Otqa salsa, kúımeıtuǵyn, sýǵa salsa, batpaıtuǵyn, atsa, myltyq ótpeıtuǵyn, shapsa, qylysh kespeıtuǵyn, syrty — bolat, ishi — qurysh jandar osylar emes pe?!

— Endeshe bulardy tolyq bitim berip, yrza qylyp qaıyrýǵa kerek eken, — dep, er basyna toqsan jesirdi (dolgsyz) bergen.

Buryn bitim bolǵanda, mal tólep alady eken. Bul joly myna tórteýiniń jolyna tóleýsiz beripti. Sonda bir kelinshek qatyn Qazybekke:

— Bı aǵalar-aý, men qalyp baramyn, — degende Qazybek Qaldan Sheringe qaıta kirip, syrnaıdaı taqyldap, júıesin bosatyp sóılep, surap alǵan eken. «Qazybek ózgesinen bir jesir artyq alypty» dep keıingige aıtylyp qalǵan. Jáne Qazybek: «kelin murdardy buryn tanyp qoıatuǵ[yn] eken-aý!» degen eken.

Qaldan Sherin ólerinde halqyn jıyp, ósıet sóılepti:

— Mynaý jalǵyz balam Ejendi meniń ornyma han kóterińder. Úsh jylǵa sheıin betine kelmeńder! Úsh jyldan soń suńqar bolyp qoldaryńa qonady, — depti.

Qaldan Sherin ólgen soń Ejendi han kóteripti. Ejende eki túrli jat minez bolypty. Biri — kóringen ıtti ata beripti, biri — qyz-kelinshekti ata beripti. Sonan soń jurty bezer bolyp «mynaý jyndandy» dep óltirmekshi bolyp[ty]. Qalmaq zańy: balasy ólse, ákesi janazashy bolyp attanyp, jurt jıady eken de, ákesi ólse, balasy janazashy bolyp jurt jıady eken. Qaldan Sherin ólgende, Ejen janazaǵa jurt shaqyryp júrgende, jeti qarańǵy túnde ıt shýlap, sóz esittirmeı, mazasy ketken ketken eken, qyz-kelinshek qoı kúzetkende óleń aıtyp, án salyp, sóz esittirmegen eken.

«Úsh jylǵa sheıin, ıt eneńdi si...in, senen óshimdi alarmyn, qyz-kelinshek, eneńdi si...in, senen de óshimdi alarmyn», — dep ant qylǵan eken, jurt ta óltirýge anttasqan eken. Qalmaqtyń bir synshysy aıtty deıdi:

— Bul jaı kisi emes, han balasy. Munda kıe bar. Muny otqa salsańdar, elińdi órt alady, sýǵa salsańdar, elińdi sý alady. Muny qalaı óltirseńder de, zor apatqa ushyraısyńdar, — degen soń, mys qyzdyryp, eki kózine ustap, eki kózin dánemeni kórmeıtuǵyn sý qarańǵy soqyr qylyp, qoıa berip, sonan son qalmaq búlinip, bordaı tozǵan eken. «Hanyn qalmaq jaýlaǵan, sóıtken qalmaq ońbaǵan» degen sóz keıingige maqal bolyp qalǵan eken.

Qalmaq zańy «eki qatyn alsa, el búlinedi» dep, eki qatyn almaıdy eken. Qaldan Sherin eki qatyn alǵan eken. Sebebi mynaý: «on san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyttyń hany» bolǵan kári Aıýke Tipsire — Shabdarshaptyń balasy jalǵyz qyzyn qyryq qyz joldas qosyp, Qaldan Sheringe jibergen: «kimge berse, bıligi Qaldanda» dep. Bara jatqan joldarynda qys erte túsip ketip, qar qalyń jaýyp, júre almaı qalǵan. Qazaqtyń bir mergeni oqtaı ushyrap, qyzdardyń ózderine tastan úı qalap berip, kólikteri túıe eken, túıelerine tastan qora qalap berip, ań atyp, ań etimen bir qys asyrap-saqtap, qystan shyǵarǵan. Qaldan Sherinniń qaharynan qorqyp, qyz tıe almaı, mergen ala almaı, jaz shyqqan soń, qyzdar Qaldan Sheringe qaraı ketipti. Osy qyzdardyń bir qys qystaǵan jeri Qarqaraly úıezine qaraǵan jerde Boqtykent degen taýlarda. Taý basynda «Qyzyl kenish» atanǵan. Bizdiń qazaq «Qyzyl kenish» áýlıe dep, soǵan da túnep júrdi.

Bul qyzdar Qaldan Sheringe barypty. Qyz zamanasyndaǵy jurttan asqan sulý eken. Basqaǵa berýge qımaı, Qaldan Sherinniń ózi toqaldyq[qa] alypty.

Qarabas hanym degen ataqty hanymy bar eken de, onan týǵan Ejen degen jalǵyz balasy bar eken. Qalmaq zamanynda eki qatyn almaıdy eken. «Eki qatyn alsa, el búlinedi» dep. Qyz «salt atty, sabaý qamshyly» bolmaı, ekiqabat, býaz shyǵyp, er ul taýyp, «joldan qystyrylǵan syna tárizdi boldy» dep, atyn Syna qoıypty. «Syna batyr» atanyp júrgen Syna — osy. Aıýkeniń bul qyzy Qaldan Sherinnen eki qyz, eki ul taýyp, qyzdarynyń aty Baryn, Topysh, uldarynyń aty Qyrǵyn, Kúsh atalypty.

Qaldan Sherin aısyz qarańǵy túnde dalada s...p otyrsa, s...gine kelip bir nárse shylp ete túsipti. úıine ap kelip, jaryq qyldyryp qarasa, sadaqtyń oǵy eken, ushynda metin (mıtyn) bar eken. ol metin Qaldan Sherinniń óz talysynda jatatuǵyn metin eken. Toqsan ustasy bar eken,  bárin jıdyryp:

— Myna oqty qaısyń jasadyńdar? — degende, bir usta:

— Ony jasaǵan men edim, — depti.

— Kim jasatty? — degende:

— Ózińizdiń naqsúıer toqalyńyzd[yń] tuńǵyshy Syna batyr jasatyp alyp edi, — depti.

Lám-mım dáneme dep janǵa sezdirmepti. uıyqtap jatqanda Syna batyrdyń murnyna dári ıisketip, taldyryp tastap, oń jaýyrynynyń shemirshegin oıdyryp aldyryp tastap, aıýdyń aq dárisin septirip tastapty. Bir zamanda Syna batyr esin jıyp, basyn kóterip, tura kelipti, dánemeni bilgen, sezgen joq. Syna jaq atyp, sadaq tartaıyn dese, tóbesinen Qudaı urǵandaı bolyp qalǵanyna naza bolyp, úıge kelip eńirep, botadaı bozdady deıdi. Sheshesi:

— Ne boldy, kim tıdi? — dep surap edi:

— Denem saý, qolymda aýyrǵan, syrqaǵan dáneme joq. Sadaq tartyp, jaq ata almaıtuǵyn bolyppyn, — dedi.

— Balam, urylǵan ekensiń. Endi tyrp etseń, kózindi joıyltady, qarashyǵyndy batyrady. Turma, kózindi joǵalt, qalmaq ortasynda júrip, jan saqtaı almaısyń! Qazaq jurtyńa kete gór osy amanyńda, — dep, Qaldan Sherinniń qas bolǵanyn aıtypty.

Syna batyr sol qashqannan qashyp, Abylaıǵa kelip qorǵalap turyp qalypty. Qaldan Sherin de qaıda barsa da, ózine qastyq qylaryn bilip, izdetip, taba almaı, Abylaıǵa baryp qorǵalaǵandyǵyn estigen soń, Abylaıǵa elshi jiberipti:

— Menimen jaýlaspaı, tynysh turamyn dese, Syna batyrdy tirideı qaıyryp bersin! — dep.

Abylaı han:

— «Butaǵa qorǵalaǵan torǵaı da qalady» degen sóz bar edi. Buta qurly bolmasam, tiri bolǵanda nege jaraımyn? — dep, bermepti.

Qaldan Sherin jer ústindegi qalmaqqa jar shaqyrtyp, [...] «Súzekiniń qoly» degen qol attandyrypty.

— Bir jerden emes, ár jerden ańdytyp, sýdan balyq súzgendeı, Saryarqany túgel aralap kezińder! Abylaıdy maǵan tiri ustap alyp kelgender[ińe] Aıýke qyzynan týǵan Topysh sulýdy beremin, — dep.

Muny estigen soń jaısańdarda jan qalmady, kóterile atqa mindi. Bir Jalby degen jaısań[y] kóp qosynmenen júrip, Tarbaǵataı, Shyńǵys taýlary jaqta «Jalby joly» atanǵan jol bar desedi. Ala jazdaı kezip, ushyrata almaı, qys túsip ketip, ulytaý, Kishitaýda búrkit salyp júrgende ushyrasyp, ań aýlap qańǵyp júrgen ýaq Ótegen mergendi ustap alyp, ol aıtpapty. Bir Tileýimbet degen jaman qaraýylshysy bar eken, ol ıt uıyqtap qalyp «qaraýylshymyz bar ǵoı» dep qapy qalyp, qasyndaǵy qansha joldastarymen ustap alypty. Abylaı júrgen joryqshylardan jón surasa, bir ǵana ózi úshin attanǵan qosyn ekenin bilgen soń «kútinbegen eldi shabynshylyqqa ushyratpas» dep:

— İzdegen Abylaıyń — myna men, — degen soń Qaldannyń jibergen qosyny tapsyrǵan Abylaıyn tapqan soń, joǵaltyp júrgen taıynshasyn tapqandaı qýanyp, alyp qaıta beripti.

Qaldan Sherin «Abylaıdy tiri ustap alyp keledi» dep estigen soń, aıdalaǵa aqboz úı tiktirip, quda, kúıeý túsetuǵyn úıdeı jaınatyp, tósenish tósep:

— Abylaıdyń jalǵyz ózin sonda kirgizińder, — depti, — jeti kún, jeti tún as-sý bermeńder, qarny ashsyn, qaljyrasyn. «Bir kún qarny ashqannan qyryq kún aqyl surama» degen bar ǵoı, — depti. Aıtqanyndaı qylypty.

Segizinshi kúnde:

— Tola aıaq qara sýǵa tobyqtaı toń maı salyp aparyp, qolyna ustata qoıyńdar, — depti.

Aıtqanyndaı qylyp aparyp qolyna ustatqanda:

— Úrsem ketpeıtin neme ediń, ópsem aýzyma keler emessiń ǵoı, — dep aıaqty tórden esikke qaraı laqtyryp jiberipti.

Kózimen kórgender kórgen-bilgenin aıtyp barǵanda:

— Shirkin, anyq bekzat, shyn degdardyń ózi eken ǵoı, — desipti.

— Endi bir tórt jendet tústerińdi sýytyp, tórteýiń de qoldaryńa jalańash qylysh ustap jalaqtatyp: «hannan jarlyq boldy, qaradan jabdyq boldy. Seniń meımanań toldy. Bergen asty ishpeseń, má, ózińniń qanyndy ish!», — dep dúrse qoıa berińder. Taısalsa, qaıǵalaqtasa, basyn shaýyp tastańdar. Jasqanyp jaltaqtamasa, tımeı qaıtyp kelińder, ne qylyp, ne qoıǵanyn aıtyp kelińder! — dep jiberipti.

Bular Qaldan Sherinniń aıtqanyndaı qylyp jetip barǵanda:

— Alladan basqadan ajalym bolmaqshy emes, — dep seskenbeı, shimirikpeı, sarqasqa tekedeı qasqaıǵannan qasqaıyp otyra berdi deıdi.

— Mynanyń ózinde jan joq qoı. Jany bar jan jasqanbas pa?! — dep qaıtyp kelipti, kórgen-bilgenderin aıtyp kelipti:

— Atsa, myltyq ótpeıtuǵyn, shapsa, qylysh ótpeıtuǵyn, sýǵa salsa, batpaıtyn, otqa salsa, kúımeıtuǵyn, syrty — bolat, ishi — qurysh, ózine-ózi ábden sengen qý ǵoı, — desipti.

— Eki synnan ótti, endi bir syn qaldy. Ony da oryndataıyq, — dep, — ózin munda shaqyrtyńdar. «Qardyń basyn qar alady, hannyń basyn han alady» deýshi edi. Qalyń qalmaqtyń jıylǵan tobynyń ishinde basyn óz qolymmen kesip, tý syrtynan jaryp, ótin óz qolymmen alyp, qanyn urttaımyn!» dep shaqyrtty deńder. Úreıi ushyp, quty qashyp, qalbalaqtap kirip keler me eken? Joq óńi-túsi qashpaı, seskenip, shimirkenip aıaq baspaı, jaımashýaq, jadaǵaı [kór]keıip keler me eken? Bu da — bir syn, — deıdi.

Qaldan Sherinniń toqsan sárgerdesi bar eken, bárin qaz-qatar úı jaǵalaı turǵyzypty. Ózi taqtan túsip, sárgerdeleriniń bireýi esepti bolyp otyrypty. Tórden bosaǵaǵa sheıin jan otyrarlyq oryn qaldyrmapty. Jáne:

— Kirip kelgende eshbiriń qaǵylyp oryn berýshi bolmańdar! — depti. Qaldan Sherinniń taǵy bolady eken, taq ústinde tastan jasaǵan jeke hannyń ornyna arnaǵan «Qudaıy» bolady eken. Abylaı han kirip kelse, taq tóriniń ústinde kisi joq, tastan jasalǵan qudaısymaǵy tur. Abylaı han jan-jaǵyna jaltaqtap qaramastan taq ústi bos turǵanyn kórip, tupa-týra baryp taqqa minip, Qaldan Sherinniń ornyna qasqıyp otyryp aldy deıdi.

Qudaıynyń qasyna otyrǵandyǵy shanshýdaı kórinip, qalmaqtar qaýqyldasty deıdi. Sonda Abylaı aıtty deıdi:

— «Jaqsy kezekke talasady, jaman otyratyn ornynan adasady». Otyratuǵyn ornynan adasatuǵyn men jaman ba? Taq ústinde hannyń orny bolady, onyń quty qashty, meniń árýaǵym, baq-talaıym joǵarylap asty. Sondyqtan óz ornyn ol tastaı qashty. Bul orynǵa qalmaqtyń hany Qaldan Sherin otyrmaǵanda, qazaqtyń hany Abylaı otyrmaǵanda, shaıtan otyra ma? — deıdi.

Qalmaqtar ózdi-ózi bir-birine qarasyp:

— Buǵan ne aıtamyz? «Ataly sózge arsyz talasady» degen, — depti.

Qaldan Sherin ózin tanytpaımyn dep, urylyp qalǵanyn bildi:

— Ýa, Abylaı, Sárý qaıda? — deıdi.

— Sárýmin dep Sárý aıtpady, kespeımin dep qarý aıtpady, — deıdi.

«Sárý qaıda?» dep úsh aıtty, úsheýinde osy retti jaýap qaıyrdy. Qaldan Sherin jaýap qaıtaryp dáneme deı almady.

— «Qolǵa tústim-aý, pende boldym-aý!» dep oıyma dáneme kelmeıdi. Ólsem oıymnan, tiri bolsam, boıymnan ketpes úsh armanym bar. Biri — Sárýdi men qan maıdanda jekpe-jekte óltirip edim. Sen ata qalmaqqa saýyn aıtyp, ásker jibergende, men ısi qazaqqa saýyn aıtyp, qyl quıryqty qazaqty jıyp, Sárýshe qan maıdanda ólmeı, sáıgel qýalap shyqqan taıynshadaı, túlki qýyp, búrkit salyp júrgende, qapyda tústim-aý!» — dep armandaımyn. Biri — «qazaqtyń arqasyn tamǵa súıremeı, aýzyn nanǵa bólemeı, qulan, kıikteı quba jonda tıanaqsyz, turaqsyz qaldyrdym-aý!» — dep soǵan armandaımyn. Biri — «tórt atadan beri qaraı jalǵyz edim, týysqanym joq edi, balam joq edi. ólip ketsem, bir ózim emes, tórt jannyń tuqymy quryǵany ǵoı!» degenim bolmasa, — degende, Qaldan Sherinniń basy tómen salbyrap ketip:

— Men de ózińdeı tórt atadan jalǵyzdap kelgen jan edim. Bu daǵy mynaý Ejen qaraǵym, bóbegim syqyldy eken, — degende, Abylaı:

— Aldıar han, tóreńizge quldyq, — depti.

Qaldan Sherin:

— Sen qýanǵandaı, ne tóre tıip qaldy? — depti.

Abylaı aıtypty:

— Meni aldyńda otyrǵan «kózińniń aǵy men qarasy» bóbegińe teńediń. óz bóbegińdi óziń óltiresiń be? — depti.

Qaldan:

— Jaraıdy, jón, — depti.

Ózge jurtty tarqatyp, Abylaıdy ońasha alyp qalyp, Ejendi bir tizesine, Abylaıdy bir tizesine otyrǵyzyp, máre-sáre bolysyp, «qulyndaǵy saqaýyn, qunandaǵy tiseýin» aıtysypty:

— Qazaqta qoı kóp pe? — dep surapty.

— Kóp bolady, — depti.

Qaldan:

— «Qoı — ury, qoıshy — ótirikshi» degen, aýyl úıdiń arasynan usaq janjal úzilmeıdi deseıshi, — depti.

— Qazaqta sıyr kóp pe? — depti.

— Kóp bolady, — depti.

Qaldan:

— Qazaqtyń balasy aıranǵa senip, eńbekke erinshek, aqymaq bolady deseńshi, — depti.

— Qazaq egin sala ma? — depti.

— Joq, salmaıdy, — depti.

Qaldan:

— «Jer — anasy, adam — balasy» dep edi. Jer emshegin embeı, jerge baýyr baspaıdy. Áli de neshe tóńkeristi basynan keshedi eken, — depti.

Ekeýiniń áńgimesi taýsyla ma?

Aıýkeniń qyzynan týǵan Topysh sulýdy Abylaıǵa berip, qazaqtan ne zamanda oljaǵa túsken, ósip-óngen birtalaı jandy Abylaıǵa baılap, rýly eldeı qylyp qaıtarypty. Kenesary, Naýryzbaıdyń ákesi Qasym osy Topysh sulýdan týady. Topysh sulýdyń baýyrlary: Qyrǵyn, Kúsh Abylaıǵa qashyp kelip, panalap, olardyń úrim-butaq, juraǵaty Atbasar úıezinde, Terisaqqan boıynda Qaraquıyn, Qashyrly elinde[gi]  qalmaqtar desedi. Ósip-ónip ketken birtalaı jan.

Biz bul sózderdi Musa, Sekerbaı zamanyndaǵy qarıalardan estidik. Endi zamannyń tarıhy, shejiresi bizge bári ótirikteı kórinedi.

---