InfoHub Logo

Adamdyq dıqanshysy esse qazaqsha adamdyk dıkanshysy qyrǵa shyqtym kim týraly qysqasha mazmuny óleńi ıdeıasy maǵynasy mazmuny taldaý

Men adamdyq dıqanshysymyn.

Adamdyq nemese adamgershilik adam boıyndaǵy asyl qasıet, bul degenimiz rýhanı tárbıeniń bastaýy, ádeptilik uǵymymen qatar júretin adamzat balasynyń eń joǵarǵy maqsatyna baǵyttalǵan gýmanısik qundylyq bolyp tabylady. Adamgershilik basqa sózben aıtqanda, adamshyldyq degendi bildiredi, ıaǵnı bul qasıet adam boıynda eń aldymen otbasynda, atap aıtqanda ata – ananyń úlgisi men tálim – tárbıesiniń arqasynda qalyptasady.  

Halyqtyq dúnıetanymda minez-kulyqtyń ár túrli jaǵymdy jaqtary osy uǵymnan taratylady. Minez-qulyq pen is-áreketterde kózge túsetin tómendegideı adamgershilik belgilerin atap ótýge bolady: adamdy qasterleý, syılaý, sený, ar-uıatty saqtaý, ımandylyq pen rahymdylyq, izettilik pen kishipeıildilik, ádildik, qanaǵatshyldyq jáne t.b.  

Adamgershilik adamdy meıirimdilikke, Otanyn, elin, otbasyn súıýge úıretedi. Eger adamda adamgershilik qasıet bolmasa, ol adam óz - ózin syılamaıdy.

Adamgershilik qatynastar moraldyq normalarmen ólshenedi. Moraldyń negizgi mindeti — adamnyń minez-qulqyn tárbıeleý, osy arqyly olardyń boıynda ádep saqtaý qatynastaryn qalyptastyrý, adam men qoǵam arasyndaǵy qatynasty retteý. Adamgershilik tárbıesi oqýshylardyń moraldyq senimderin, jaǵymdy minez-qulyq daǵdylary men ádetterin qalyptastyrady. Adamgershilik tárbıesiniń teorıalyq máseleleri ól-Farabı, Ybyraı, Abaı, t.b. eńbekterinde keńinen qoldanys tapqan.

Bizdiń otbasymyzda ata-ájem, ata-anam únemi bizge ónegeli tárbıe berip, boıymyzda tek jaǵymdy qasıetterdiń qalyptasýyna septigin tıgizedi. Osy izgi tárbıeni boıyma sińirip, bolashaqta ata-anam ǵana emes, búńil el maqtanatyndaı adamdyq dıqanshysy bolǵym keledi.

ADAMDYQ DIQANSHYSY
Adamdyq dıqanshysy qyrǵa shyqtym,
Kóli joq, kógaly joq — qorǵa shyqtym.
Tuqymyn adamdyqtyń shashtym, ektim,
Kóńilin kógertýge qul halyqtyń.
Ahmet Baıtursynuly

Rýhanı keselden kim emdeıdi?
Otarshyldyq. Qazaqy uǵymy — «quldyq», «qul bolý». Qazaq tarıhyndaǵy eń aýyr kezeń; súıekke tańba, kóńilge daq túsirgen qasiretti kezeń. Qazaq memlekettiginiń jańa tarıhyndaǵy Alash orda úkimetiniń rýhanı kósemi Ahmet Baıtursynulyn ashyndyryp, qolyna qalam aldyrǵan basty sebepterdiń biri de biregeıi — týǵan halqynyń adam tózgisiz aýyr hali, otarshyldyq kep. Qazaq halqy óziniń tarıhynda eshkimge otar bolyp kórmegen eken, 150 jyl orys otarshyldyǵynyń masqara qamytyn kıdi. Onyń zardaptary sheksiz, tıgizgen zıany ólsheýsiz. Qazaq halqy otarshyldyq kezeńde malynan, janynan aıyryldy. «Ornynda bar ońalar»: mal da ósedi, jan da óser, biraq bárinen qıyny — ult sanasyna túsken quldyqtyń aýyr qamyty. Quldyq sana! Qazaq «Aýrý batpandap kiredi, mysqaldap shyǵady» deıdi. Denege kirgen keselden aıyǵýdyń uzaqqa sozylatynyn aıtyp otyr. Al rýhanı keseldiń aýyrtpashylyǵyn kim ólshepti; kim kesip — piship aıta alady? Eshkim aıta almasa kerek: rýhanı keseldiń zardaby dene keselinen myńdaǵan ese aýyr! Dana qazaq «Taıaq etten ótedi, sóz súıekten ótedi» deıdi. Otarlaý eń aldymen basyna noqta túspegen bula halyqtyń eń aldymen mıyna, sanasyna, aqyl — oıyna jasalady. Mıy, sanasy, aqyl — oıy otarlanbaǵan halyq eshqashan, eshkimge qul bolmaıdy. Otarshyldyqty jan — dúnıesimen sezingen Abaıdyń «bastaǵy mı, qoldaǵy malǵa talas qylǵan» deýi de sondyqtan.
Mine, osyndaı el basyna kún týǵan, eldiń rýhy ezilip, namysy taptalǵan kezeńde eldiń qamyn oılap, túnde uıqydan, kúndiz kúlkiden aıyrylǵan erler tarıh sahnasyna shyǵady. Ol erler taǵy sol talaıy aýyr halyq ananyń qursaǵynan jaralady. Osy aýyrlyqty jan — tánimen sezingen, «uıqy berip, qaıǵy alǵan» Ahmet Baıtursynuly ózine — ózi «Adamdyq dıqanshysy» dep at qoıady. «Kóli joq, kógaly joq — qor jer» — eldiginen, búkil sán — saltanatynan jurdaı bolǵan basybaıly qoǵam, otar el — Qazaq eli. Bul el kezinde aıdyndy bolǵany da, aıbarly bolǵany da ras; biraq qazir bárin umytqan, durysy — umyttyrǵan. Sol táýbesinen jańylǵan, jadynan aıyrylǵan qor qoǵamǵa óziniń kezinde kim bolǵanyn esine túsirý úshin kóp eńbek etý kerek; onyń boıyndaǵy ólip qalǵan adamshylyqtyń jasyl daraǵyn tiriltý úshin de «adamdyqtyń tuqymyn shashyp, egý» kerek. Alaıda bul azapty iske kim shydaıdy, qý tandyrdaı keýip qalǵan topyraqty qaıta ylǵaldandyryp, ony tyńaıtyp, qumnan, tastan, aram shópten tazartyp, erinbeı — jalyqpaı egip, sýaryp ónim alý úshin qanshama tózim, ne degen sabyr kerek?! Osy mindetin aıqyn sezingendikten de Ahmet Baıtursynuly ózin «Adamdyq dıqanshysy» dep ataıdy. Al 1966 jyldyń 19 maýsymynda Ońtústik Qazaqstan oblysy, Túlkibas aýdanynda Qamzabek aqsaqaldyń kóp balaly otbasynda taǵy bir ul dúnıege keldi. Onyń atyn áke — sheshesi yrymdap «Dıhan» dep qoıdy. Ońtústik — ejelden eginshilikti kásip etken, jeri qunarly, shybyq shanshysań, ózinen — ózi tal bolyp shyǵatyn abat meken. Dıhan ata — qazaq mıfologıasynda «eginniń, eginshilerdiń piri, ıesi» («Jalyn» jýrnaly, 1974, № 3, 147 — b.). Shylaýly esim degen osy bolsa kerek: kim qoısa da bul esim balanyń azamat bolyp qalyptasýyna, ómirlik jolyn durys tańdaýyna áserin tıgizgeni sózsiz. Bul esim qoıylǵanda balanyń bolashaqta barlyq kúsh — qaıratyn «halyqtyń kóńilin kógertýge» jumsaıtyn «adamdyq dıqanshysyna» aınalaryn áke — sheshesi bildi me, bilmedi me — o jaǵyn tap basyp aıta almaımyz, alaıda sábı dúnıe esigin shyr etip ashqan kezde aıtylatyn kól — kósir eldiń duǵasynyń qabyl bolǵany anyq. Dıhan Qamzabekuly ózi qurastyryp, alǵysózin jazǵan «Ombynyń Alash dápteri» atty kitapta Jumanuly Ábdilda bylaı dep jazady:
Shyǵady asyl — tastan, óner — jastan,
Tárbıeń táýir bolsa áýel bastan.
Mısaly ǵylym tappaq sol sekildi,
Bulaqtyń bitip jatqan kózin ashqan.
Jigitke talaptanǵan sol mysaldy,
Paıdasyn ǵylymynyń jurtqa shashqan.
Jany ashyp, nasharlarǵa qyzmet etip,
Salsa eger túzý jolǵa bolsa azysqan.
Halyq úshin janyn qıyp shyqqan bolsa,
Qaıyrly ár qadamy bolsyn basqan.
Kórsetip tar orynda taýdaı talap,
Qutqarsa muqtajlyqtan bolsa sasqan.
Qazaq qor bolar ma edi kóp bolsa eger,
Shahbazlar osy aıtqandaı óneri asqan.
Bul óleń artyq — kemi joq Ulttyq Ǵylym akademıasynyń korespondent — múshesi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Dıhan Qamzabekulyna arnalǵandaı.

Alash úshin jan bergen
Bizdiń tanysýymyz da qyzyq. S. Toraıǵyruly atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıtetin tanymal qoǵam qaıratkeri, ǵalym E. M. Aryn basqarǵan jyldary turaqty túrde «Máshhúr Júsip oqýlaryn» (konferensıa) ótkizetin. Oǵan Almaty men Astanadan, oblys ortalyqtarynan ǵalymdar keletin. Umytpasam, 2003 jyly Kerekýde Júsekeńniń kezekti oqýy ótti. Sonda men baıandama jasadym, ara — tura úlken ǵalymdarǵa suraq qoıdym. Ǵylymı jıynnyń úzilisinde bir azamat janyma jaqyndap, «sóziń maǵynaly shyqty» dep baǵasyn berdi de, ózin tanystyrdy. Astanadan kelgen ǵylym doktory, ádebıetshi Dıhan Qamzabekuly eken. Ol kisiniń birinshi qoıǵan suraǵy «Qandaı taqyrypta doktorlyq dısertasıa jazyp júrsiń?» boldy. Qapelimde ne aıtarymdy bilmeı, «men áli ǵylym kandıdaty da emespin…» dedim.
2008 jyly E. A. Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetinen Astanaǵa kelip, L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń fılosofıa kafedrasyna aǵa oqytýshy bolyp jumysqa qabyldandym. Birde dosym ári jerlesim, Eýrazıa ýnıversıtetine Qaraǵandydan menen góri sál erterek aýysyp kelgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Maqsat Alpysbes: «Dıhan Qamzabekulyna sálem berip shyǵaıyq», — dedi. Qosh, sonymen prorektordyń aldynda otyrmyz. Qarapaıym, oryntaǵyna mastanbaıtyn jan eken. Birden baıaǵy Kerekýdegi áńgimeni esimizge saldy. Kóbine ol kisi emes, biz kósilip sóılep otyrmyz. Bir kezde Dákeń nege qorǵamaı júrgenimdi surady. Taqyrybym Abaıdan ekenin, qorǵaý jolyndaǵy qıyndyqtardy, jolym ashylmaı qoıǵanyn álim kelgenshe túsindirip jatyrmyn.
— Osy tulǵany Alashpen jalǵastyryp, ádebıet problemasy turǵysynan qorǵasań qalaı bolady? — dep surady. Men qýana — qýana kelisimimdi berdim. Prorektor — profesor zertteýge usynatyn taqyrypty naqtylaıtynyn aıtty.
Ǵylym, adamı baılanysymyz osylaı bastaldy. Osy elordadaǵy ushyrasý ol kisiniń maǵan jetekshi bolýymen, meniń ol kisige shákirt bolýymmen aıaqtaldy. Qazaqta «jaqsynyń aldynda jazylarsyń, jamannyń aldynda tarylarsyń» degen qanatty sóz bar. Ol kisiniń jaqsylyǵy sol emes pe, kórgen adamyn jatyrqamaı, «erdi kebenek ishinen tany» degendeı, meni tanyp, ǵylym jolynyń shytyrman asýlaryn baǵyndyrýǵa jeteleı jóneldi. Ol kisi jáı ǵana ǵalym emes, óte isker uıymdastyrýshy da bolyp shyqty. Tarpań jylqydaı, shet qonyp, qıyr jaılap, «qorǵamasam qorǵamaıyn, meniń biletinimdi eshkim tartyp ala almaıdy», «qorǵaǵan adamnyń bári aqyldy bolyp ketpeıdi» dep astam oılaǵansyp, óz minimdi ózim jasyryp, boıymdy bıleı almaı júrgen meni aınaldyrǵan bir — eki jyldyń ishinde jónge keltirip, qorǵatyp shyǵardy. Osynyń bárin men ne úshin jazyp otyrmyn? Ol kisini kópe — kórneý maqtaý úshin be? Joq, olaı emes. Búginde eldiń azamaty, alashtyń azamaty bolyp úlgergen Dıhan Qamzabekuly bizdiń maqtaýymyzǵa esh muqtaj emes. Qazaqta «Jaqsynyń (elıta — O. J.) jaqsylyǵyn aıt, nury tasysyn; jamannyń (kóp, tobyr — O. J.) jamandyǵyn aıt, quty qashsyn» degen keremet qaǵıda bar. Biraq biz jaqsynyń jaqsylyǵyn aıtý men maqtaýdyń ara — jigin ajyrata almaı qalǵan syńaılymyz. Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıtý, sol kisiniń saǵan jasaǵan qamqorlyǵyn, tıgizgen paıdasyn aıtý, naqty aıtqanda, jaqsynyń jaqsylyǵyn (nege jaqsy ekendigin), jaqsy qasıetteriniń kórinis berýin atap aıtýymyz kerek.
Mine, sol ustazymyz, ǵylymı jetekshimiz, alashtanýshy Dıhan Qamzabekuly erdiń jasy — elýge tolǵaly otyr. Erdiń jasy — adamnyń rýhynyń kemeline kelip, aqyly tolysatyn jasy. Dıhan Qamzabekulyna qýat berip, ony týra joldan taıdyrmaı, aq joldan aınytpaı kele jatqan nendeı kúsh dep oılandyq. Aqyry barlyq másele adamnyń júrip ótken joly, ustanǵan qaǵıdalary, úırengen ustazdarynda ekenine kózimiz jetti. Dıhan Qamzabekulynyń ómirdegi ustazy, ǵylymı jetekshisi, qazaq ádebıettaný ǵylymynyń aqsaqaly, akademık Serik Qırabaev ekendigi málim. «Ustazy jaqsynyń ustamy jaqsy» degendeı, Dákeńniń boıyndaǵy bilgirlik, kásibılik (professıonalızm), salqyn sabyr men ustamdylyq syndy qasıetter ustazdyń aldyn kórgeninen dep topshylaımyz. Al qý dúnıeniń ıir — shıyr soqpaqtarynda adasyp qalmaı, opa — jyrasyna súrinbeı, asyl muratyna adaldyq tanytyp kele jatqandyǵy tańdap alǵan ǵylymı taqyrybyna baılanysty ma dep oılaımyz.
«Bilim — aýys, yrys — juǵys» degendeı, Dıhan Qamzabekulynyń mártebesin ósirip, abyroıyn asyrǵan birinshi Jaratýshy Alla taǵala bolsa, ekinshi — Alash arystary. Ǵylym jolyndaǵy talapker tańdap alǵan taqyrybyna adal bolsa, ózi de osy taqyrypqa aınalyp, búkil bolmysymen, jan — dúnıesimen taqyryp hasıl bolatyndyǵyna kózimiz jetip otyr. Alashtyń muraty, alashtyń armany men muńy, qaıǵysy men qapasy Dıhan Qamzabekulynyń ishki ózegine túsken. Sol asyl murat janyna jaı taptyrmaı, Omby men Táshkenniń, Máskeý men Orynbordyń muraǵattarynda shań basqan tarıh betterin aýdaryp, kókiregine nyq senim men maqsat uıalatty. Ásirese jas talapkerdi on bes jasynda muǵalim, jıyrma bes jasynda Qazaq avtonomıasynyń oqý — aǵartý mınıstri dárejesinde qyzmet atqarǵan Smaǵul Sadýaqasulynyń taǵdyry qyzyqtyrdy. Smaǵuldyń izimen ol týyp — ósken Omby óńirine de baryp qaıtty. Smaǵuldy ósirgen ortany, Smaǵuldyń qaıratkerlik ǵumyryna arqaý bolǵan qalalardy aralady. Nebári 33 jasynda Máskeýde belgisiz sebeptermen qaıtys bolǵan, órtelgen máıiti jat jerde qalǵan qaıratkerdiń eńbegin tirnektep jınap, alǵash eki tom, keıin úsh tom qylyp jarıalady. Talaı belgisiz rýhanı dúnıesin ǵylymı aınalymǵa engizdi. Endigi maqsat — eli úshin aıanbaı eńbek etken, elden jyraqta jany qıylǵan tulǵanyń máıitin týǵan jerdiń topyraǵyna tabystaý edi. Ol armany da oryndaldy. 2011 jyldyń 20 qańtarynda Máskeýdiń Don zırathanasynda saqtalyp kelgen máıitin Astanaǵa jetkizý sharasyn uıymdastyrdy. Alashtan qalǵan jalǵyz súıek kúlin elordadaǵy Kenesary sarbazdary jerlengen eski qorymǵa arýlap qoıýdy, basyna laıyqty eskertkish ornatýdy úılestirdi.
Dıhan Qamzabekulynyń qaıratkerlik qyrlary týraly maqalamyzdy, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin, Maǵjannyń myna jyrymen aıaqtaǵymyz keledi:
Erlerdi umytsa da el, sel umytpas,
Erlerdi umytsa da el, jel umytpas.
El úshin jannan keship, jaýdy qýǵan
Erlerdi umytsa da el, shól umytpas.
El jaýyn zerttep, órt bop,
tynbaı jortqan,
Erlerdi umytsa da el, bel umytpas.
El úshin tókken erler qanyn jutqan.
Erlerdi umytsa da el, jer umytpas.
Arqanyń seli, jeli, shóli, beli
Erlerdi umytpasa, el de umytpas!

Omar Jáleluly,
L. N. Gýmılev atyndaǵy
Eýrazıa ulttyq ýnıversıteti qazaq ádebıeti kafedrasynyń dosenti,
fılologıa ǵylymdarynyń
kandıdaty

Men adamdyq dıqanshysymyn.

Meniń túsinýim boıynsha adamdyq degenimiz - adamgershilik, ıaǵnı jaǵymdy qasıetterdiń asyly, rýhanı tárbıeniń bastaýy, ádeptilik uǵymymen qatar júretin adamzat balasynyń eń joǵarǵy maqsatyna baǵyttalǵan gýmanısik qundylyq. Adamgershilik basqa sózben aıtqanda, adamshyldyq degendi bildiredi, ıaǵnı bul qasıet adam boıynda eń aldymen otbasynda, atap aıtqanda ata – ananyń úlgisi men tálim – tárbıesiniń arqasynda qalyptasady.

Halyqtyq dúnıetanymda minez-kulyqtyń ár túrli jaǵymdy jaqtary osy uǵymnan taratylady. Minez-qulyq pen is-áreketterde kózge túsetin tómendegideı adamgershilik belgilerin atap ótýge bolady: adamdy qasterleý, syılaý, sený, ar-uıatty saqtaý, ımandylyq pen rahymdylyq, izettilik pen kishipeıildilik, ádildik, qanaǵatshyldyq jáne t.b.

Adamgershilik adamdy meıirimdilikke, Otanyn, elin, otbasyn súıýge úıretedi. Eger adamda adamgershilik qasıet bolmasa, ol adam óz - ózin syılamaıdy.

Adamgershilik qatynastar moraldyq normalarmen ólshenedi. Moraldyń negizgi mindeti — adamnyń minez-qulqyn tárbıeleý, osy arqyly olardyń boıynda ádep saqtaý qatynastaryn qalyptastyrý, adam men qoǵam arasyndaǵy qatynasty retteý. Adamgershilik tárbıesi oqýshylardyń moraldyq senimderin, jaǵymdy minez-qulyq daǵdylary men ádetterin qalyptastyrady. Adamgershilik tárbıesiniń teorıalyq máseleleri ól-Farabı, Ybyraı, Abaı, t.b. eńbekterinde keńinen qoldanys tapqan.

Otbasymyzda ata - anam meniń úlgili, salıqaly bolyp qalyptasýyna úlken mán berip, boıyma adamgershilik, qarapaıymdylyq sekildi izgi qasıetterdi sińirip otyrady. Bolashaqta men de er jetip, osy izgi tárbıeniń jalǵastyrýshysy, ıaǵnı adamdyq dıqanshysy bolamyn dep senemin.