InfoHub Logo

Quljada Balqashqa erip «Qytaı bazardy» eki aınalyp shyqqanda Murattyń oıyna kenetten «nurly bolashaq» degen sóz sap ete tústi. Ol ary oılandy, beri oılandy. Sonda da osy sózdiń kimniń aýzynan shyqqanyn esine túsire almady. Áıteýir kóz aldynan nurly shýaq tógilgen, gúldeı jaınaǵan áldekimniń júzi elestep ótti de, oı-sanasyn astań-kesteń etip qoıdy. Ol sonda da kóz aldynda elbeńdegen beıneden janaryntaıdyrmaı, kirpik qaqpastan qarady da turdy. Ózine ózi kúbirlep:

— Mynaýyń saıtan emes, maımyl ǵoı, — dedi.

— Kim saǵan saıtan dep tur, bul maımyl, — dedi qasynda turaǵan Balqash. Murat qadala qarap turǵan maımyldardan kózin taıdyryp, qasynda turǵan joldasyna júzin burdy.

— Durys aıtasyń, bul maımyl emes, biraq, meniń aıtaıyn degenim...

Balqash pen Murat kóshe kezip ábden sharshap, qalanyń ortalyq alańynda jańa turǵyzylǵan buthananyń qasyna kelgende olardyń jolyn alańda maımyl oınatqan bireý kesti. Áýelde zyr júgiripjúrgen maımyldardy qoralap tamashalap turǵan jurt ol ekeýiniń nazaryn bura qoımaǵan edi. Kenetten «shart!» etken bıshik daýsy ǵana olardyń mıyn zyrq etkizdi. Oǵan maımyl oınatqan qytaıdyń aqyrý aralas zekirgen, tipti, marshqa uqsas buıryqty daýys olardyqol bulǵap shaqyrǵandaı tartty. Ol daýys ursyp jatqandaı estiletin edi. Ekeýi kináli adamdaı bastaryn tómen salbyratyp, maımyldardy tamashalap turǵan adamdardyń qataryna únsiz qosyla ketti. Qorshaǵan jurttyń ortasynda moınyndaǵy temir shyǵyryqtan baılanǵan,qýshıǵan aryq, qyzyl bókse úsh maımyl qatar túzep tik tur. Iilgen artqy tirsekteri dir-dir etip, qoldaryn shyǵyryqqa baılaýly jipten almastan aınalasyna jaltaq-jaltaq qaraıdy. Maımyldyń moıynyndaǵy shyǵyryqqa baılanǵan jýan arqannyń bir ushy qamshy ustaǵan, seleý murty tikireıgen adamnyń qolynda júr. Qamshy ár ret «shart!» etkende maımyldar «shaq!» etken daýys shyǵaryp, tońqalań asyp, sekirip, ıesin aınalyp bezek qaǵady. Bir qolymen jer tirep, endi bir qolymen alqymynan alǵan arqannan ustap qoldy-aıaqqa turmaı júgirgen maımylǵa ıesi áldeneni aıtyp aqyrdy, qamshymen tıer-tımes etip tartyp jiberdi. Jylandaı ysqyrǵan qamshydan shıyrshyq atqan maımyl «baj» etip jylaǵan sábıdeı daýys shyǵaryp, bezek qaqty. Qalǵan eki maımyl da «shaq-shaq» etip, qyzyl kózderin úmit pen úreı aralasjypylyqtatyp, kóterilgen bıshikten kóz almaı selk-selk etedi. Shyrqyrap kelip qosylǵan qandasynyń janushyrǵan daýsynan olar da tym-tyraqaı qashyp, ulardaı shýlap ketti. Qalǵan eki maımylǵa da qamshy tıdi. Zyr júgirgen maımyldyń bireýi atylyp baryp qamshy úıirgenqojaıynynyń bas kıimin qaǵyp túsirdi. Ózinshe qarsylyq kórsetkeni. Oǵan ıesi renjı qoǵan joq. Qaıta, odan ary kóńildene tústi. Túsiniksiz tilde mińgirlep, qamshysyn shart etkizip qoıyp, jerde jatqan bas kıimin qolyna aldy. Aınala jurt qyzyqqa toımaı, ezýinjıa almaı tur. Ásirese balalar qaryq. Úlkender kedergi bolmasa, olar tipten asyr salǵan maımyldardyń qataryna baryp qosyla ketkisi bar. Shartyldaǵan qamshy úni qulaqtarynyń quryshyn qandyryp, qyzyqtyra túskendeı. Ájesiniń qasynda turǵan kishkentaı qyz bala qolyna ustaǵan táttisin ózine jaqyn kelgen maımyldardyń bireýine laqtyryp jiberdi. Ájesi oǵan «tynysh tur, ol sen bergen tamaqty jemeıdi» dedi. «Ol nege jemeıdi?» dep surady qyzyqtaǵan bala ájesinen. Ájesi oǵan «ol banan berseń de jemeıdi, óıtkeni, ol pandaemes, bambýk ta jemeıdi. Olarǵa qojaıyn tátti men banan jeýdi úıretpegen, qamshy jeýdi ǵana úıretken» dedi. Shart etken qamshy daýysynan soń, maımyldar taǵy da qatarǵa tura qaldy. Shette turǵan maımyldyń biri japaq-japaq etip, eki qolymen betin basyp, áldekimnen tilek tilegendeı betin sıpady. Taǵy bir maımyl kóterilgen qamshyǵa bir, qyrma saqaldy erkektiń moınynda otyryp, qolyn aspanǵa shoshaıtqan balanyń saýsaqtaryna bir qaraıdy. Úshinshi maımyl melshıip, qybyrsyz tur. Birde onyń kózi Murattyń kózimen túıilise ketti. Murat selt etip, shoshyp qaldy. Ol qybyrsyz turǵan maımyldyń janarynda sekeńdep, maımyldarmen birge sholtańdap júrgen ózin kórdi. Maımyldar úsheý emes, tórteý, tipti odan da kóp sıaqty. Olardyń sanyn bilý múmkin emesteı. Murat ary qarady, beri qarady. Olardyń arasynan Balqashty kóre almady. Al ózi arqanmen qosaqtalyp matalǵan maımyly bar, adamy bar úlken toptyń ortasynda júr. Qulaǵyna shart-shurt etken ún estiledi. Alaıda, ol bala kezinde oınaıtyn qýanyshtan atqan torsyldaqtyń daýsy emes. Degenmen, onyń boıynda qorqynysh ta, qorlaný da, zábirlený de, tipti, oılaný da, záredeı qarsylyq ta joq. Qaıta qulaqtan kirip boıdy alǵan tátti áýenniń qushaǵynda osa tıgen qamshynyń yrǵaǵynda bar peıilimen, qushyrlana bılep júrgen sıaqty. Ol qamshy tıgen saıyn bıdi tabanyn shoqqa qarypalǵan adamdaı qarǵyp-shorshyp bıleıdi. Murat tabanynyń ýdaı ashyp turǵanyn sezdi. Ol maımyldardyń nelikten bir jerde toqtaı almaı, bezek qaǵatynyn endi túsindi. Onyń maımyldarǵa uqsap sekirip, shorshyp, tońqalań asqysy, tabanyn jerge tıgizbeı júgirip ketkisi keldi. Murat qasynda turǵan Balqashqa taǵy qarady.

— Maǵan nege qaraı beredi?

— Kim?

— Ana, maımyl.

— Ol saǵan qarap turǵan joq. Bárimizge qarap tur.

— Ol bizdi tanyp tur.

— Kimdi tanyp tur?

— Ol jany ashyp, bizge qarap tur.

— Ol nege bizge jany ashıdy?

— Bilmeımin.

— Menińde janym ashyp tur.

— Kimge janyń ashyp tur?

— Bilmeımin, múmkin, ózime janym ashyp turǵan shyǵar.

— Meniń shorshyǵym, sekirgim, tońqalań asqym keledi, — dedi Balqash aýzyn dosynyń qulaǵyna jaqyndatyp, sybyrǵa jaqyn daýyspen, — betim emes, tabanym ottaı qyzyp barady.

Murattyń óńi qýqyl tartyp ózgerip ketti. Ózegine órt ketkendeı bolǵan ol dosyna áldeneni aıta qoıǵysy keldi. Biraq, tamaǵyn kenep, jutynyp, qansha tyryssa da ún shyǵara almady. Tek túkirýge ǵana ázer shamasy keldi. Ol «múmkin, til-aýzym baılanyp qalǵan shyǵar» dep oılady. Moınyndaǵy temir shyǵyryq qysyp, qylqyndyryp áketip bara jatqandaı sezildi. Ál-dármeni ketip, demi úzilip keterdeı tynysy taryla berdi.

— Rahattanyp tursyń ǵoı, — dedi Balqash dosynyń tershigen mańdaıyna qarap, — júziń bal-bul janyp tur.

— Kóńilim birtúrli bolyp tur, — dedi Murat.

— Nege?

— Myna maımyl nege maǵan qaraı beredi?

— Ol tanyp tur.

— Ol meni tanyp turǵan sıaqty.

— Ol inisin, bolmasa ákesin kórgendeı áserlenip turǵan sıaqty. Baıqadyń ba, alaqanyn jaıyp, betin sylap, duǵa qylyp, bizge bata berip tur.

— Ol nege maǵan qarap qalshıady? —dedi Murat.

— Ol ekeýimizdi «qaıdan kórdim» dep tur ǵoı deımin.

— Onyń kózinen birdeńe baıqadyń ba? Men onyń janarynan tanys bireýdi kórgen sıaqtymyn. Serik, nemese Qumar ma, álde Aqtan muǵalim be, olar onda neǵylyp júr,men taǵy bireýlerdi kórgen sıaqtymyn.

— Sen ózińdi kórdiń, solaı ma?

— Dál aıttyń, oı toba, sen ony qalaı bilip qoıdyń, men de analarmen birge júrmin..... ana maımyl qamshy tıip zyr júgirgen saıyn nege maǵan tesile qaraı beredi? Ol nege júgire beredi? Oı toba, men be, men tús kórip turǵan shyǵarmyn.

— Joq, bárimiz tús kórip turmyz. Biz maımylmen túsimizde jolyqtyq aý deımin.

— Men óńimde de kórgenmin. Moınyndaǵy shyǵyrshyqtan baılanǵan arqany bar maımyl ekeýmiz tastaqty, tar, qarańǵy kósheni boılap janushyra zytqanbyz. Áli esimde, onda meniń de moınymda temir shyǵyryqqa baılaýly arqan bar bolatyn. Men ony shynynda tanyp turmyn. Meni oıata kórme. Meniń uıqydan oıanǵym kelmeıdi. Meniń maımyl sıaqty bolǵym kelmeıdi, meniń oıanǵym kelmeıdi, Balqash, túsindiń be, meni oıata kórme.

— Alańsyz bol, seni oıatpaımyn, — degen Balqash dosynyń ıyǵyna qolyn qoıyp, basý aıtqan boldy, — biz ne istesek te oıanbaıyq.

— Meni oıata kórme...

Murat osy álette óziniń oıanbaıtynyna sene almady. Qamshydan bezektep júrgen maımyl túsimnen súırep shyǵarady-aý dep sasty. Óıtkeni ol ýnıversıtettiń monshasynan shyqqan sátte bosaǵadan kórgen eki adamdy qarsyda, maımyldardy tamashalap turǵan jurttyń ishinen kórip qaldy. Olar sol kúngi beınesinen bir mysqal ózgermepti. Qara tústi kástóm-shalbar kıip, qara kózildirik taqqan. Qysqa shashtaryn jyltyratyp artqa qaıyra tarap alypty. Ekeýi de sıdıǵan aryq, bir-birinen aıyrǵysyz, tipti, bir adam ba dep qalatyndaısyń. Ekeýi de tastamaıtyn saǵyzdaryn qazir de tynymsyz shaınap, tamasha kórgen jurttyń arasynda tur.

Maımyl oınatýshy eki maımyldy aırylmastaı etip qosaqtady da, úshinshi maımyldy jibinen bosatyp, oǵan mys tabaq ustatty. Ózi qamshysyn tastap, mys tabaqtan bireýin kóterip, aınala turǵan jurttyń aldyna baryp yjdaǵatpen qol qýsyryp, kúlimsireı turyp, «saparǵa shyqqanda dosqa súıenemiz. Az bolsa, az, kóp bolsa, kóp demeımiz» dep mys tabaǵyn kóldeneń tartyp, aqsha suraýǵa kiristi. Jibin shubatqan maımyl da tirsekteri dirildep, jaltaq-jaltaq qarap qoıyp, mys tabaqty tóbesine kóterip, qojaıynyna uqsap aralaı bastady. Jurt tabaqqa bes-on tıynnan aqsha tastady. Jomarttyǵy ustaǵandar, tipti, birneshe som aqsha da saldy. Aqsha shyǵarǵysy kelmegender oıyn aıaqtaldy dep jylystap kete bastady. Jeti-segiz jastardaǵy er balany qolynan jetektegen kózildirikti qartań erkek «kósheniń oıyny degen osy, kóreıik dep turyp alyp ediń, endi keteıik» dep balasyn ertip, keri buryla bastady. Jıylǵan jurttyń taraı bastaǵanyn kórgen maımyl oınatýshy azǵantaı kesek aqsha túsken mys tabaqty jere qoıa salyp, jerde jatqan qamshyny qaıtadan qolyn alyp, birneshe márte ysqyrta sermep jiberip, «halaıyq, taramańyzdar, maımyldar sizderge jańa ónerlerin kórsetedi, sony tamashalańyzdar, taramańyzdar», — dep daýystady. Tabaq kótergen maımyldy jibinen ustap ózine tartyp, áldene dep aqyryp, birneshe qamshy shyqpyrtyp jiberdi. «Qarańdar, aǵaıyndar,kórińizder» dedi maımyl oınatýshy jarqyn daýyspen. Maımyl ornynda turyp sekirip, tońqalań asa bastady. Jurt bul kóriniske qaıta jınaldy.

Murat aldyna kelip ózine tabaq tosyp turǵan adamdy tanı ketti. Ol álgindesaǵyz shaınap turǵan adamnyń bireýi edi. Qarakózildirigin almasa da Muratqa tesile qarap turǵany ańǵarylady. Júzinde kúlki de, kúńirený de joq. Beıne máıittiń óńi sıaqty sup-sury. Murat shalbarynyń qaltasyna qol júgirtip, tıyn-teben izdedi. Biraq, onyń saýsaqtary qalaı qarmansa da eshteńeni iliktire alǵan joq. Mys tabaqqa qasynda turǵan Balqash ábden tozyp, túte-tútesi shyqqan elý tıyndyq aqshany salǵanan keıin ǵana ol tynyshtala qaldy. Qara kózildirikti tabaqqa túsken aqshaǵa kóz qyryn da salǵan joq. Ol, tipti, Muratqa emes, áldebir alysqa qarap turǵan adam sıaqty kórinedi. Endi ol tabaǵyn kóterip kelesi adamǵa qaraı jyljydy.

— Men ony tanyp turmyn, — dedi Murat demin ishine tartyp kúbirlep.

— Kimdi aıtasyń, qytaıdy ma, maımyldy ma? — dep Balqash oǵan qarap qoıdy.

— Ana mys tabaq kótergendi.

— Ol maımyl ǵoı.

— Joq, ol tipti de maımyl emes, adam. Álginde qarsy jaǵymyzda turǵan, bireýine aqsha berdik, endi bireýi qaıda ketti, olar bizdiń izimizben júr.

— Sen ne dep tursyń, —dedi Balqash, dosynyń betine qarap, — men jańa ǵana adamǵa emes, maımylǵa elý tıyn berdim.

— Endi bireýi qaıda, tapshy.

— Qalǵaneki maımyldy álginde qara kıgen eki adam jetektep ketti. Ony qaıteıin dep ediń? Maımylyn bireýler alyp ketkenin myna baıqus baıqaǵan da joq.

Alańnyń qaq ortasyndabaıaǵy zamannan qalǵan meshit turatyn. Onyń mańdaıshasyndaǵy jazý áldeqashan óship qalǵan. Sońǵy birneshe jylda meshittiń tóbesindegi jarty aı men kúmbez joǵaldy. Azan shaqyratyn munarasy bir kúni qulatyldy da, kesekteri jol taptaǵysh mashınamen usatyldy, sol orynda sement qosylyp, buthananyń aldyndaǵy alańǵa turǵyzylǵan músinniń taǵanyetip qaıta quıyldy. Sonymen meshit bir kúnde buthana bolyp shyǵa keldi. Alańǵa estilip turatyn baıaǵydaǵy azannyń daýsy óship qalǵanymen, buthanaǵa sonaý Ymı taýynan ákelingen on eki tonna turatyn alyp qońyraý ornatyldy. Endi aınalany sol dańǵaranyń úni diril qaqtyryp turatyn boldy. Qalanyń taram-taram joldary túıisetin alańda sodan bastap alyp músin menmundalap turatyn boldy. Ol músinde aıdar-shashy jelbiregen shúrshit qarsy aldyna qabaǵyn qars túıip, aıbarlana qarap tur.

Oıyn bitken soń, jurt taraı bastady. Jibin shubatyp tońqalań asqan maımyl da, mys tabaq kótergen adam da joq bolyp ketti. Álgi jez qońyraý úsh márte soǵylǵan soń, álde kimder buthanadan qyzyl boıaýmen syrlanǵan, aıdahardyń, jolbarystyń sýreti salynǵan aǵash tabytty qaýmalaı kóterip, músinniń aldyna ákelip qoıdy da, ózderi qaıtadan buthanaǵa kirip, kórinbeı ketti. Qońyraý taǵy da úsh márte soǵyldy. Balqash álgi ózinen ózi qatýlanyp turǵan músinge qarap tur. Oǵan músindegi shúrshit qatýlanyp turǵandaı emes, yrjıa kúlip turǵandaı sezildi. Músinniń uzyn aıdaryna baılanǵan eki maımyl toǵaıda saıran salyp júrgen kóp maımyldy elestetti. Maımyldar birde qarǵyp músinniń ıyǵyna shyǵady, birde tóbesine otyryp alady. Bir maımyl álde kim laqtyrǵan banannyń bireýin alyp órmelep barady. Músinniń tóbesinde otyrǵan maımyl qoltyǵyn qasyp, bıt qarap otyr, aınalasyna, tómende qujynap jatqan jurtqa beı-jaı ǵana qarap qoıady. Balqash jaı basyp, anadaıda tabyt aǵashtyń qasynda turǵan Murattyń qasyna bardy. Murat aǵash tabytqa zer sala qarap, sıpap tur. Qasyna kelgen Balqashqa:

— Mynaý som aǵashtan jasalypty, — dedi.

— Álgindegi maımyldar osynda júr, — dedi Balqash.

— Qaıdaǵy maımyl?

— Álgindebireýler alyp ketken maımyldardy aıtamyn, olardy músinge baılap ketipti.

— Myna tabyt qandaı berik. Jasalǵanyna júz elý, tipti, odan da kóp ýaqyt bolǵan shyǵar. Oǵan bireý «men jatamyn» dep sonaý ishki qytaıdan súıretip kelipti, biraq, ózi jatpapty.

— Sonda júz elý jyldan beri bul tabytaǵash bos turǵan ba?

— Múmkin, bos turǵan shyǵar, álde bireý jatty ma eken?

— Menińshe, mundaı tabytaǵashqa bir adam emes, bir halyq, tipti, birneshe halyq ta syıyp ketedi. Óıtkeni, ol máńgilik tozbaıtyn, shaǵylmaıtyn etip jasalady. Oǵan bireýler «ózim jatamyn» dep alyp, sońynan ózge halyqty tutas salyp jiberedi.

— Ol nelikten máńgilik tozbaıtyn, shaǵylmaıtyn etip jasalady eken deshi? — dedi Murat aǵash tabytty sıpap turyp.

— Óıtkeni, ol — tabytaǵash, ómirde eki nárse ǵana máńgilik bolady, onyń biri — daraǵashy, endi biri — osy tabytaǵash. Olar tozbaıdy, sodan da oǵan bári sıady.

Murat nazaryn ózine qarap turǵan adamǵa aýdardy. Tabytaǵashtyń arjaǵynda álginde kórinbeı ketken qara kózildirikti adam qarap tur. Únsiz, tek saǵyz shaınaýyn ǵana toqtatqan. Bet pishini qýraǵan japyraqqa, tozǵan tamnyń reńine uqsaıdy. Óńinde óńmenińnen óter syz bar. Murat odan kózin taıdyryp, tabytaǵashty qaıtadan meıirlene sıpady. Tabytaǵashtan taraǵan yzǵar saýsaqtaryn soryp, júregine quıylǵandaı boldy. Tabytaǵash bulqynyp jatyr.

— Munda kim jatqanyn bilesiz be? — dedi álgi adam jaı daýyspen, tabytaǵashty ol da sıpady. Úni Muratqa erekshe tanys sezildi, —munda meniń dosym jatyr.

— Solaı ma?

— Iá, ol sizdiń de dosyńyz.

— Meniń be?

— Iá, sizdiń.

—Sonda qalaı...

— Aıtpaǵyńyz, qashan óldi deısiz ǵoı...

— Iá...

— Ol ólgen joq, tiri, ólmeıdi de, siz bilýge tıissiz.

— Kim ólmeýge tıis?

— Dosyńyzdy aıtamyn, ol ólmeýge tıis, solaı emes pe?

— Solaı ǵoı, biraq...

— Ony kórgińiz kele me?

Murat tabytaǵashtyń betiniń eppen keıin ysyrylǵanyn baıqady. Ol tabytaǵashtyń ishine úńildi. Tabytaǵashta kózi jumýly jatqan adam Murat úńilgende kenet kózin ashyp, oǵan jymıa qarady. Murat tabytta jatqan adamdy birden tanı qoıdy. Ol álginde maımyl oınatyp júrgen erkek edi.

— Ne dep kúbirlep tursyń? — dedi Balqash Murattyń betine qarap.

— Mynaý tutas aǵashtan oıyla salypty.

— Ony álginde aıttyń ǵoı.

— Men ózimdi monshada turǵandaı sezinip turmyn.

— Óıtkeni, jańbyr jaýyp tur. Dúnıe degen úlken monsha, oǵan adamdar jalańash kelip, jalańash ketedi, — dedi Balqash dosynyń qulaǵyna sybyrlap.

— Alań sol baıaǵysyndaı qujynaǵan adamǵa tolyp, únsiz múlgip tur. Murat ta múlgýde. Onyń qasynda turǵan Balqash qana aınalasyna jaltaqtap, qaraı beredi.

---