InfoHub Logo

Semeı qalasy
T.Amanov atyndaǵy №16 jalpy orta bilim
beretin mekteptiń 9 «A» synyp oqýshysy
Murathan Alına

Kúz – ol tórt mezgildiń biri. Kúzdi tórt mezgildiń eń ádemisi, eń altyny dep aıtýǵa bolady. «Altyny»-, dep atyp otyrǵanym, ol kezde aınalanyn bári sary túske boıalǵandaı bolyp kórinedi. Kúzde tún uzaryp, kún qysqarady. Kúz aılary sýyq bolady. Jıi-jıi jańbyr jaýyp turady. Kúz mezgilin adamnyń kóńil-kúıimen teńestirýge bolady. Sebebi, kúz mezgili de adamnyń kóńil-kúıi sıaqty qubylmaly bolyp keledi. Árbir adamnyń óz tabıǵatyna saı mezgili bolady.

Kúzdiń kelgenin aýa-raıynyń buzylýynan birden sezip, bilýge bolady. Kún tabıǵatty az jylytyp, tabıǵat qysqy uıqyǵa daıyndala bastaıdy. Aǵashtaǵy qýrap bara jatqan japyraqtar jeldiń kúshimen jerge túsedi. Japyraqtar tústerge óte baı: qyzyl, sary, qyzǵylt. Týra bir jerge altyn kilem tóselgendeı bolady. Keıbir adamdar jemis-jıdekterin jınap jatsa, bireýler óz aýlasyn túsken japyraqtardan tazartýda. Bul jerden adamdardyń qyzý eńbek ústinde ekenin kóremiz. Sebebi, dıqanshylar da egis dalasynda dán jınap jatsa, aýyl adamdary bolsa,  qysqy otyndaryn jınaýda. Al janýarlarǵa keletin bolsaq, qoıan, qasqyr sıaqty jyrtqysh janýarlardyń júnderi sol ýaqytta qalyń bola bastaıdy. Qustar jyly jaqqa ushýdyń qamyn oılastyryp, daıyndalady. Jándikter azaıyp, gúlder solyp qalady. Degenmen, kúzdiń sulýlyǵyn sózben jetkizý múmkin emes. Árbir mezgil óz erekshelikterimen kórkemdeledi. Osy jerge Abaı atamyzdyń «Kúz» óleńin qosyp, ketsem:             

Sur bult túsi sýyq qaptaıdy aspan,

Kúz bolyp, dymqyl tuman jerdi basqan.

Bilmeımin toıǵany ma, tońǵany ma,

Jylqy oınap, bıe qashqan, taı jarysqan.

Jasyl shóp, báısheshek joq burynǵydaı,

Jastar kúlmes, júgirmes bala shýlaı.

Qaıyrshy shal-kempirdeı túsi ketip,

Japyraǵynan aırylǵan aǵash, qýraı...

Óleńinde jyldyń tórt mezgiliniń birin sýretteıdi, basqa óleńder sıaqty úlken aqyndyq sheberlikti tanyta otyryp, tabıǵat kórinisterine qosa otyryp, aýyldyń kúndelikti ómir turmysyn qarapaıym túrde, eshqandaı ádemilemeı, ádeıi ásirleýsiz sıpattaıdy. Aspanda qaptaǵan sur bultty, jerdi basqan dymqyl tumandy, japyraǵy túsken aǵashty, sýretteý arqyly kóship qonǵan aýyldyń tirshiligin oqyrmannyń kózine elestetedi. Jarysa shapqylaǵan taılar, úıirinen qashqan jylqylar, qorshalap turǵan bıeler – osylar da mal ustap, baqqan halyqtyń turmys - tirshiliginiń kórinisi. Qarap tursam, óleńde kúz mezgiliniń nemese tirshiliktiń qarbalas sátin, jáne de qazaqtardyń tirshiliginde kúz mezgiliniń ereksheligin kórýge bolady. Óleńdi tolyqtaı taldap qarasaq, aqyn onda tabıǵatta ne bolyp jatqanynan góri, kóbinese halyqtyń turmys – jaǵdaıyn, tirshiligin kóp qamtyǵanyn bilip, kóre alamyz. Endi Qalqaman Sarınniń «Kúz ben biz» atty óleńin taldap ketsem:

Qys ta keldi. Taıdy taǵy Kúz sertten.

Qar jaýyp tur kúıge ulasyp biz shertken.

Qara jerdiń aıǵyz-aıǵyz kelbeti,

Qara qoıdyń terisindeı tuz sepken.

Óldi mezgil, jete almastan armanǵa az,

Ózgermegen tek tákáppar Taý mańǵaz.

Qar astynan jylytady janymdy,

Keshe ǵana kúzge ókpelep qalǵan Jaz.

QaHarly qys, qatalsyz-aý, kekshilsiz...

Kóńilderden qońyr munym kóshti únsiz.

Qara aspannan appaq ulpa jaýdyrǵan,

Qaldyq urdym Qudiretke esh minsiz!

Janaryńda jylt-jylt etip shyq kúmis

Aı, qarasha, qaýysty kúsh, útti kush!...

Bul óleńde aqynnyń kóńil-kúıi, adamgershilik, ımandy, meıirimdi jaǵy, muraty men arman-maqsattary da tabıǵatpen jaqsy úılesimdi kórinis tapqan. Dálirek aıtqanda, kóńil-kúıin, ińkár kóńilin tabıǵat qubylysymen ushtastyryp kórse, kirbiń uıalatqan, alańdaǵan kúzben, qyspen teńestiredi. Tabıǵattyń ádemiligi adam ómiriniń, ishki órisiniń barlyq jaǵyn salystyrýǵa, sezimderiniń barlyq jaǵyn astarlaýǵa, ińkárlikpen jetkizýge qorǵanys bola alady. Áıtkenmen de, aqynnyń tabıǵat poezıasyndaǵy óleńderiniń barlyǵy osy maqsatty oryndaı almaǵan edi. Aqynnyń jazý daralyǵy da, qaıtalanbas myqty sheberligi de, tabıǵı daryny men aqyndyq jaǵynda  astarly poezıa shyńdap tur. Aqyn tynysyn óz janymen sezinip, tolǵanýda óziniń ishki sezimderin qosa otyryp, lırızmniń ishki ıirimderine jan bitire qosa otyryp, jyrlaǵanyn kóre alamyz.

Meniń osylardyń bárin qamtyǵan oıyma kelsek, men kúz mezgilin jaqsy kóremin. Sebebi, men ózimdi kúzde týra bir baılyq pen molshylyq keletindeı sezinemin. Osylaı aıtyp otyrǵanymnyń sebebi, kúzde – egin, shóp, astyq, kókónis, jemis-jıdekter pisedi. Dastarhanymyz túrli-túrli astarǵa toly bolady, jáne de kúzde qys mezgiline daıyndalý isteri bastalady. Sondyqtan da adamdar da, janýarlar da, qustar da, ósimdikter de qysqa ázirlik jasaıdy. Kúz ol tek molshylyq pen baılyqtyń kezeńi ǵana emes, shattyqtyń, mereke-berekeniń de kezeńi. Kúzle merekeler kóp. Qońyr kúzdiń alǵashqy kúni barsha mektepke baratyn oqýshylar úshin «Bilim kúni» merekesi. Sondaı-aq «Altyn kúz», «Ustazdar kúni», «Qarttar kúni», «Tilder kúni» merekeleriniń bárin toılaımyz. Kúzde japyraqtardyń qulaǵanynyń sybdyry, jaýyn-shashynnyń tamshylarynyń dybysy óte jaqsy estiledi. Jaýyn-shashyn jaýǵan kezde tereze aldynda ystyq shaı iship, tamsanyp qaraǵanǵa ne jetsiń. Aınalanyń bári ashyq tústerge ıe bolady. Osynyń bári tabıǵatqa reń berip, erekshelep turady. Tabıǵatqa qarasań, kózin toımaı qaraı bergin kelip turady.

Qorytyndylaı kelsem, kúz qońyr bolsa da sáttilikke toly, jaqsy kúnderimen ózine adamdy baýrap alady. Ókinishke oraı, biraq osy altyn tústiń ýaqyty uzaqqa sozylmaıdy, sodan keıin sýyq ári jańbyrly aýa-raıynyń ýaqyty bastalady. Bul serýendeýge yńǵaısyz jáne keremet lázzat ala almaısyń. Kúz ýaqytynda biz sońǵy jylylyqty kóre alamyz. Kúzdiń ár kelýi búkil adamdy óziniń sulýlyǵyna, ádemiligine ǵashyq qyldyrady, ol onyń tabıǵı tústeriniń úılesimi emes. Kerisinshe, jyly kıinýge, dámdi shaı daıyndaýǵa jáne tabıǵı sulýlyqtan keremet lázzatalýǵa sebepshi bolady. Abaı Qunanbaevtiń «Kúz» óleńinde, aqyn oqyrmandarǵa, kórermenderge halyqtyń turmysyn, jaǵdaıyn, qandaı kúz mezgili bolǵanyn sýrettep, jaqsy jetkize alǵan.

---