InfoHub Logo

Kúz-adamzattyń saǵynysh aıy

Semeı qalasy T.Amanov atyndaǵy№16

 jalpy orta bilim beretin mekteptiń

9-synyp oqýshysy Almasqyzy  Aızere

 

                     Osy bir úsh áripten turatyn jyl mezgiliniń ózindik syry, qupıasy men qadir-qasıeti, adam ómirinde alatyn oryny, kóńil- kúıge degen áseri  bar ekenin jaıshylyqta adam balasy eskere bermeıtini bar –aý dep oılaımyn.  Jaıshylyqta jyldyń tórt mezgiliniń biri dep qana esepteıtin kúz aılary eń aldymen yrys, baılyq, molshylyq, bereke men ter tókti eńbektiń nátıjesin kóretin sanaýly sát, adal eńbektiń jıyntyǵynyń kórinisi sanalatyn qymbat ýaqyt dersiz.

                     Kóz aldyńyzǵa elestetińizshi,  sap- sary bop jaıqalǵan altyn astyq alaby,  qaınaǵan eńbek, qyzyl qyrman, taý-taý bop úıilgen altyn dán. Ol- erteńgi dastarhandaǵy «As atas-nan» degen dana halyqtyń aldyndaǵy jeıtin nany, yryzdyq, nesibesi. Ol nesibeni  bizge osy jyl mezgili tartý etti ǵoı.   Qamba toly astyq, kókónis pen jemis-jıdek. Nan bolsa, án de bolady. Arpa- bıdaı- as eken, altyn kúmis- tas eken,- degen halqymyz qys qamyn jasap, kóńilin keler kóktemge deıin bir demdep, jany jaı tabady. Mine, osyǵan oraı, kúzdi baılyqtyń bastaýy, kóńildiń jaılaýy demeske bola ma?

                     Já, jıyn-terin jaıly aıttyq. Endi kúzdiń qandaı syry bar desek bolady? Ia, ár mezgil tárizdi qyrkúıek pen qazan, qarasha aılarynyń da ózindik syry, saǵynyshy bar shyǵar, bálkim?   Kóktemde týǵan jerge degen  saǵynyshy men ómirge degen qushtarlyǵyn qanatyna baılap, aıshylyq alys joldardy, teńizder men muhıttardy artqa tastap, ótken jyly  ózi salyp ketken uıasyna adaspaı kelip qonǵan qarlyǵash qustyń qudiretin túsine alar ma ekenbiz, osy biz?

  Oılap qarasaq, ushqan uıaǵa degen adaldyqtyń belgisindeı bolǵan osy bir judyryqtaı qustyń adaldyǵy, adamdarǵa degen senimi bizdi oılandyrýy kerek-aý deımin...

           Ne degenmen de, tabıǵattyń tylsym kúshi men jyl mezgilderiniń erekshelikteri  aqyldy  adamnyń sanasyna  sáýle shashyp turatyny anyq.  Mine, osy qarlyǵash kúz kelgende ystyq uıasy men týǵan mekenge qosh aıtyp, qanatyna keler kóktemge degen úmiti men armanyn baılap, alys jaqty betke alady.  Kúzdiń qara sýyǵyna uryndyrmaı, balapandarynyń qamy úshin qıanǵa ketedi.

                     Adam ómiri de jyldyń tórt mezgili tárizdes. Balǵyn balalyq –kóktem, jaınaǵan jaz- jalyndaǵan jastyq, qońyr kúz- egdelik pen qarttyqtyń belgisindeı.

 Aqyn Ábdirahman Asylbektiń «Ómirdiń kóbi ketip, azy qaldy» atty óleńindegi

 «Jazdan soń tunjyraǵan kúzim kelip,

Qoıa ma qabaq ashpaı kim biledi» dep jyrlaýy  qarıa qarttyq pen darıa kóńildiń astasýy tárizdi. Kúz kelgende kóńilge qońyrqaı oılar men aldaǵy kúnge degen  suraǵy kóp saýaldardyń sanada shıryǵatyny taǵy bar...

  Osy kúzdi «poezıa paıǵambary» atanǵan búkil álem 175 jyldyq mereıtoıyn toılap jatqan Abaı atamyzdan artyq jyrlaǵan, sýrettegen, kóz aldyńnan ketpespeı etip sıpattaǵan aqyn joq qoı, sirá.

  Aqynnyń «Sur bult túsi sýyq, qaptaıdy aspan» dep bastalatyn «Kúz» atty óleńinde aqyn óz zamanyndaǵy kúz mezgilindegi aýyl halqynyń turmys-tirshiligin, hal- jaǵdaıy men áleýmettik teńsizdikti kórsetedi. Sonymen birge tabıǵattaǵy ózgeristerdi de syrt qaldyrmaıdy.

... Jasyl shóp, báısheshek joq burynǵydaı,

Jastar kúlmes, júgirmes bala shýlaı.

Qaıyrshy shal-kempirdeı túsi qashyp,

Japyraǵynan aırylǵan aǵash, qýraı.

 

 Osy bir tórt jol, bir shýmaqta   men úshin tórt túrli pálsapa jatqandaı.

  Alyp taýlardyń mekeni- Narynqoldyń ǵana tas túlegi emes, qazaq poezıasynyń alyptarynyń qatarynan tabyla bilgen Muqaǵalı Maqataev aǵamyz da óziniń jan syryn   «Kúreń kúz» óleńine syıǵyza bildi.

...Jaz keler jáne jap-jasyl,

Jaqsylyq taǵy tilermin.

Jadyrap ómir súrermin,

Qosh endi, qosh bol, kúreń kúz!

...Jaz keler jáne jap-jasyl,

Jasaýyn jerdiń túgender.

 

Qosh endi, qosh bol, kúreń kúz!

Aq qysty tezdep jibergiz.

Aq qystaı áppaq bir elmiz,

Shıryǵyp biraz júrermiz.

Shynyǵyp ómir súrermiz.

 Ia, aqyn kúreń kúzdiń artynda  shıryqtyratyn, shynyqtyratyn appaq qys baryn, sosyn jadyratar  jap –jasyl jazdyń kelerinen úmit kútedi. Bul aq nıetti adamzatqa ortaq qasıet.

  Bıyl týǵanyna 100 jyl tolǵan,   qazaq degen qaharman eldiń bar ekenin «Men- Qazaqpyn, myń ólip, myń tirilgen» degen óktem daýsymen  álemdi  selt etkizgen Juban Moldaǵalıev atamyz «Kúz» mezgiline arnaǵan óleńinde

 Kúnderi bar qyzýy ábden sónbegen,

Gúlderi bar qyzyly áli sembegen.

Kúz de meniń elý jasym sıaqty,

Jazdar ótip, qys keler dep senbegen.

  Dalada da saırańdaǵan sary eles,

  Sary sýret altyn tańnyń sóri emes.

  Kúz de meniń elý jasym sıaqty,

  Ne jigit jas, ne eńkeıgen kári emes...dep jyrlaıdy.

  Osy óleńniń tolyq mátininde  jyldyń tórt mezgili men adam ómiriniń tórt kezeńi keremet sýretkerlik sheberlikpen astasqan. Budan asqan shendestirý bolmas dep oılaımyn.

  Árıne, tylsym dúnıe men qupısy mol tabıǵattyń ár mezgili jaıly adam balasy taýsyp aıta almas, sıpattap, syryna jete almas. Men de óz álimshe osy qupıalar men sansyz syrlarǵa úńilgen boldym...

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---