InfoHub Logo

Ómir tańy balalyq qoı. Ony eske alsam, ósken jerim oıyma túsedi. Boz dala, qula qum. Olardy qaq aıyra aqqan ıip ózen. Ózen ólkesi túlki jún qula qamys. Tal, jyńǵyl. Jıde. Qyry — terisken, qara jýsan. Oıy — shı, usaq quraq. Qumy — saǵyr, seleý, qylsha. Qyrda — qum ishinde, ólkede — ózen boıynda shoq-shoq qystaý, shoshaıta úıgen qamys. Sarǵaıǵan maıa.

Mine, meniń ósken jerim. Bul — Jońǵar (Júńge) Alataýynan aqqan, Balqashqa quıatyn Aqsý ózeniniń boıy. Ázirgi ataqpen 4-aýyl, Aqsý bolysy, Taldyqorǵan úıezi, Jetisý gýbernıasy. El jóninen: Orta júz naıman, mataı, atalyq, qaınar degen rýdan. Ákem — 9 ata.

Jansúgir... ákem. Kózi tiri. Jyly — jylan. Bıyl 71- de. Jarym kóshpeli, juqana sharýa. Qolynda bir sharýa balasy bar. Ómir júzindegi súıengeni sol. Namazdy «durys oqyrlyq» musylmanshasy bar. Eski pikirli adam.

Meniń jylymdy «jylqy» deıdi. Onysy 1894 jyl bolady. Jazǵa salym týyppyn. El ishinde týǵan aı, kúnińdi, saǵatyńdy qaıdan tabarsyń! Anamdy az bilem, 4 jasymda jetim qaldym.

Shúý degende álip-bıden ákem ózi oqytty. Imanshart, Áptıektiń jik-súresinde súıretip júrip, Quranǵa túsirdi. Menen basqa bala oqytqan kisi emes. Tek qystyń uzyn túnderinde bilteli shamnyń jaryǵynda bir shybyqty ala otyryp, meni tizege alýshy edi.

Oqýdan maqsat — «bu dúnıe úshin qolynda qoı-serkeshiktiń qaty bolsa, o dúnıe úshin aýzynda ımany bolyp, bes mezgil namazy bolsa» — sol edi.

Orys oqýynyń ne ekenin, nege kerektigin túsinetin jan men ósken mańaıda bolǵan emes.

El ishinde saýda — kóterme kapıtal orys, noǵaı, sart saýdagerleri arqyly tarady. Qala qazaqqa nesıe beretin. Jaz jıyp alatyn. Olardyń jıdashylary, nesıeshileri — qazaq bolatyn. Keıin osyndaı jıdashy, nesıeshi qazaqtardan ózderi saýda júrgizip, baıyp ketkenderi boldy. Ondaıdyń biri — Mataıdaǵy ataqty Maman, Turysbek tuqymy. Bular saýdaǵa aınalysypty. Eldiń qoıyna, taı-taıynshasyna, tipti «qyzyl qozyǵa» aqsha naýa alady. Ár aýlynyń ár adamynyń oborotqa aınaldyrǵan somasy molaıdy. Qala-qaladan dúkender ashty. Qyrǵa qydyrma shyǵardy. Jerdiń táýirin ıelenip, kók tóbeli úıler saldy. Dýan ulyqtaryn, oıaz tilmashyn qolyna alyp, biri bolys, biri bı, biri «jurt aqsaqaly» bolyp, el ishiniń bıleý tártibiniń tizginin qolyna ustady. Bular ári dalasha — baı: aýzy dýaly, ataly, jýan aýyl. As-sýly maldy aýyl. Qara baýyr, qońsy, qul-qutan, qoıshy-qolańshysy kóp bolady. Jaz jaılaý shyǵady. Salqynbel, Sarytaýǵa, Muzbalaqqa, Aqtastyǵa aq jumyrtqadaı ordalaryn jaıyp tastaıdy. Ári qalasha — saýdager, baıbatsha. Qala baılary ne qylsa, sony qylady. Bular kapıtalmen qazaq ortasyna ózgeris kirgizgeni sıaqty, tárbıe, salt-sana jóninen de ózgeris kirgizdi. Meshit saldy. Imam ustady. Mektep ashty. Bala oqyttyrdy. Buhara, «Sháripten» oqyp shyqqan Qasen molda degen shala qazaq molda «Súttigen» degen jerdegi Turysbek aýlynda ımam eken. Meni osy Qasenge ákem ákep bergeni, jańylmasam, 1910 jyldyń mólsheri. 15 —16-nyń birinde shyǵarmyn.

Munda bir aı jarymdaı-aq oqydym. Turǵan ornym kelispeı, aýyryp, aýylǵa kettim. Oqyǵany quran — «Shárotsala» degen arabtyń namaz jaıyn úıretetin bir kishkene kitapshigi edi. Bular keıin tatardyń jádıtin ustap, onan keıin qazaqtyń muǵalimderin ustap, jańa mektep salyp, tóńirekke nedáýir bilim-oqý taratýǵa oshaq boldy.

Mataıdan shyqqan birqatar oqyǵan jigitter osylardyń mektebinen shyqty. Biraq men oqı alǵanym joq.

1912 jylǵy kúzde «Qylı mektebindegi» noǵaı muǵalimge oqýǵa kirdim. Onyń sabaǵy — quran, oqý, jazý, esep — osylar edi. Oqýǵa oqytatyny «Ráhbir bıban ǵıqaıe» degen tatarsha kitaptar edi. «Jádıdti» tórt jarym aı oqydym da, oqı almaı kettim.

Onan keıin ákem aıaǵymdy shyrmady. «Bas qýsyrý» úlken maqsat boldy. Bir úıdiń sharýa júzindegi súıengen azamaty boldym. Egin, pishen, aryq-toǵan, jaz jurtpen birge tirshilik etý, az maldy qystan aman alyp shyǵý moınymda boldy. Oqý talaby birjola sóndi. Eske kelmedi. Kelgenmen de kózsiz kóbelekteı soqyrdyń barar jeri, basar taýy bolmady.

Sózge úıirleý, quıma qulaqtaý edim. Qonaq aıtqan áńgime, balalar aıtqan jumbaq, kempirlerdiń eski kúnderin eskerip aıtqandary, qyz-jigit aıtysqan qara óleńder, urys-soǵys habarlary meniń eń unatyp tyńdaǵan nárselerim. Hat bilgen soń óleń kitap oqyǵysh boldym. «Qyz Jibek», hıssalardy qyzyǵyp oqýshy em. Men oqyǵanda tyńdamaıtyn jan bolmaıtyn. Keıin aımaǵymyzdyń, aýyl bozbalasynyń óleńshisi boldym. Jaryp top bastap, tańdap áriptes alyp aıtysyp, «qutyrǵan» kúnder ótti. Toıdy tańǵa tarqatpaı aýyl áleýmetin aýyzǵa qaratqan túnder ketti...

Qaınym az sharýamyzdyń qorasyn qurtty. Bataly malynan asyryp ala berdi. Ala berdi. Qyzyn bermeı, sozalańǵa saldy. Biz sharýa júzinde muqtajdyqqa qaldyq. Onyń ústine jut, yǵyn-shyǵyn erimizdi moınymyzǵa ketirdi. «Kelin alarlyq» ne jurt jóninen járdem bolmady, ne mal jóninen dármen qalmady. Osydan ákemniń maǵan degen kózqarasy ózgerdi. Maǵan «qatyn áperem» dep mundaı kúıge ushyrady. Olaı bolsa, men «qyrsyq» bolyp tıdim. Ákem maǵan alakóz boldy. Ura beretin boldy. Men panasyz, tentiregen aýsar boldym. Talaı úı ishi alalyǵyna ushyradyq (semeınaıa tragedıa). Men adastym... Basymdy taýǵa da, tasqa da soqtym. Birde qaınyma, birde aýylǵa — eki ortanyń kezegeni boldym. Qaınym meni «músirkep», kúshik kúıeý qylmaq ta boldy. Tek «otaý turǵyzyp beremizben» pishendi shaptyryp, jylqyny baqtyra bergisi keldi.

Oǵan da turaqtamadym. Ómir júzinde muqtajdyqta qaldym. Qolda kók tıyn joq. Jaıaý. Ne kıim, ne tamaq joq. Tirshilik ár nársege uryndyrdy. Keıbireýdiń balasyn oqyttym. Meniń bul kúıim - 1913 —1918 jyldar arasy. Meniń kózsiz kóbelekteı adasqan kezim osy jyldar boldy...

* * *

Kez kelgen unaǵan sózderdi kóshirip ala beretinmin. Bir kúni qolyma sáten oraǵan cap qaǵazǵa bıdaı sıamen, qaýyrsyn qalammen jazǵan bir óleń tústi. Óleń bylaı dep bastalady:

Enedi jazdyń kórki jyl qusymen,

Jas kúler, jaırańdasyp qurbysymen.

Kórden jańa turǵandaı kempir men shal

Óziniń jalbańdasar turǵysymen.

Unap ketti. Kóshirip aldym. Biraq kimniń óleńi ekenin bilgenim joq. Onda Abaıyńnyń atyn da esitpegemin. Bul — 1914 jyldar.

Jańylmasam, budan bir jyl keıin shyǵar, el ishinde ıesiz qańǵyrǵan «Qazaq» gazeti degen gazettiń bir nómiri qolyma tústi. Onda «Qazaqtyń bas aqyny» degen Abaı týraly maqala bar edi. Abaı degendi alǵash estigenim sol. Kitabyn qolyma túsirýge qushtarlandym. Gazetti Semeıdegi Kópbaı Baıysulynyń dúkeninde satylady depti. Onysy bir qıametqaıym tórinde.

Munan bir jyl soń qomdaǵan túıem bar, astyq izdep bara jatyp, Aqsý qalasynda Qylı mektebinde birge oqyǵan

Qarabaıuly Sot degen joldasymnyń úıine bir qondym. Ol sóz arasynda Abaıdyń kitabynyń bireýde baryn aıtty. Bir teńge (som) tapsań men alyp beremin, — dedi. Ákemniń astyqqa bergen aqshasynan 70 tıyn jyrmalap, bir qabyn otyz tıynǵa satyp, suraǵan teńgesin berip, Abaıdy taýyp ber dep jalyndym. Ol sol qaladaǵy bireýden taýyp alyp keldi. Bul Abaıdyń alǵashqy baspasy edi. Qýana-qýana at ústinde, jol boıy oqyp kelem. Bul 1916 jyldyń kúzi edi. Jigitter alynyp, ketip qalǵan.

Abaı artyq áser etti. Oıym oıana bastady. Qaıta-kaıta toımaı oqı beretin boldym. Ózimde birtúrli sergektik, silkinis, júregimde jańalyq sezdim. Jazýǵa talabym oıandy. Kelse de, kelmese de shuqylap, ómirdi óleń qyla bastadym. Biraq saryny jylaý, ómirden narazylyq, toryǵý, ózińdi ózgeden bólek adam sanaý sıaqty birdemeler jazylyp qalyp júrdi. Taqyrypqa da, túrge de Abaı torynda qaldym. Sol qysta birtalaı usaq óleńder jazdym. Onyń atyn «Baldyrǵan» qoıdym. Tipti Abaıdyń orystan aýdarǵan mysaldaryn da óleń qylyp, áýrelenip, máselen, «Bulbul men esek» degen óleńimniń bir kesegi áli esimde:

Saldy bulbul endi ánge.

Quıqyljytqan keldi ánge.

Taý menen tas muńdanyp,

Arǵy men saldy bergi ánge.

Aǵash, toǵaı qýanyp,

Áketti eritip jerdi ánge.

Jan-janýar tańyrqap,

Tamsandyrdy eldi ánge.

Toqsan tolǵap qaıyryp,

Toqtady baryp áreńge...

Mine, Abaımen alǵashqy tanysqanym, Abaıdyń maǵan etken áseri.

Keshikpeı soǵys bastalyp ketti. Aýylymyz maıdannyń astynda boldy. El talandy. Úrikti. Shoshydy. Aqtyń shyǵyny eldi taqyr jerge otyrǵyzdy. Sol kezderde aq pen qyzyldyń nege soǵysatynyn da túsingen emespin.

1919 jyldyń qysynda el qatty júdedi. Ashyqty. Sol kezderde aýylda aýyr boldy. Júdeýshilik, joqshylyq qysyp, janym jaman janshyldy. 1916 —1917 jyldan keıin esh nárse jaza alǵan joqpyn.

1920 jyldyń jazǵa salymynda ataman Annenkov jeńilip, qashty. Keńes ókimeti ornady. Men oqýǵa talpyndym. Almatydaǵy qysqa mezgildi oqytýshylar daıyndaıtyn qazaq-qyrǵyz kýrsyna kelip kirdim. Bul ýaqytta Túrkistannyń oqý komısarıaty tarapynan el ádebıetin jınaýǵa aıryqsha bir komısıa kelgen. Osy komısıaǵa joǵarǵy jazǵan «Baldyrǵan» atty kitabymdy usyndym. Komısıa kitabymdy alyp, meni ádebıet jınaýǵa qyzmetke aldy. Men jazdaı el ishinen komısıaǵa ádebıet jınaý qyzmetinde bolyp, kúzge komısıamen birgeTáshken keldim. Táshkende alǵash qazaq ınstıtýty uıymdastyrylǵan jyly eken. Onyń janyndaǵy 2 jyldyq oqytýshylar daıyndaıtyn kýrsqa tústim. Qazaq ana tilin, oryssha tańbany sonda oqydym. Qalaly jerde, qaınaǵan oqýly-ordaly jerde ómirimde bolǵanym sol. Teatrdy kórgenim sol. Keıin ózimiz oınadyq. Janaq aqyn bolyp aıtystym. Biraq jazýmen aınalysa alǵanym joq.

Az kúnnen soń oqı júrip, «Aq jol» gazetine korektor bolyp kirdim. Muratbaıuly Ǵanıdyń uıymdastyrýymen «Jas alash» gazetin shyǵardyq. «Jalpy jas» degen óleńim sol gazettiń birinshi betinde basyldy...

Jaz shyǵysymen oqymaı jáne kettim...

Elge juttan saqtanýǵa shóp daıyndatatyn agıtatory bolyp Jetisýǵa, týra óz aýylyma kettim. Instıtýt muǵalimi bolyp shyqty degen qaǵazdy ala kettim. Bul — 1921 jyl. Jaz.

Elge keldim. Jetisýda jarly-jalshy uıymdastyryla bastaǵan. Kedeılerge baılardan saýyn-kólik alynyp úlestirildi. Osy jumysqa aralasyp kettim. Ádebıet oqyp, jazý degen jaıyna qaldy. Biraq anda-sanda Almatyda shyǵatyn «Kedeı erki» degen gazetke tilshilik qyldym. Umytpasam, onda bir-eki óleńim basyldy.

Sol jyldyń kúzinde «Beltoǵan» mektebinde muǵalim boldym. Qysta Amanshany aldym. Jazda Jámıladan aıryldym. Almaty kete almaı aýrý boldym. Aýylda «posevkom» syqyldy qyzmet atqardym. Qyska qarsy Almatyǵa keldim. Talabym oqýǵa kirý edi. Biraq tanys joldastar qyzmetke kirgizip jiberdi. Jetisý oblysynyń «Qosshy» komıtetin «kúltprossovetinde» ınstrýktor boldym.

1923 jyldyń basynan «Tilshi» gazetiniń bir jazýshysy boldym. Meniń qalam qyzmetine aınalysqanym — osy 1923 jyldan. «Tilshiden» maqala, oqshaý óleń jaza bastadym. «Jetisý áıeli» degen bir jornal shyqty. Onda bir óleń, bir áńgimem basyldy. Sol «Tilshide» kúni búginge sheıin jazyp turam. Táshkendegi «Jas qazaq», «Sana», «Shanshar» jornaldaryna materıaldar jibere bastadym. Bulardyń basylǵandary da, basylmaǵandary da boldy.

Áleýmet qyzmetine aralasyp ketkendigim, Jetisýdyń oblystyq atkom múshesi, aǵartý bastyǵy, ınstıtýt basqarýshy, gazet shyǵarýshy... bilim azdyǵy, nadandyǵym basymdyǵy dińkeme tıe berdi. Oqýdy qatty ańsaı berdim. Aıaǵynda 1925 jyly kúzde tilegim boıynsha Jetisýdyń partıa uıymy oqýǵa jiberdi. Máskeýge kelip osy kúngi oqyp júrgen Memleket Jornalıster ınstıtýtyna tústim.

Táshkende alty aı oqydym. GIJ-de oqyǵaly 3-jyl. Barlyq tize búgip oqyǵanymdy sanaǵanda 38 aı oqyǵan bolam.

Áleýmet qyzmetine 1921 jyldan aralastym. Muǵalimdik, oqý ınstrýktory, aýyldyq, gýbernıalyq atkom músheligi, sıez, konferensıalarǵa ókildik, «Qosshy» uıymynyń bilim jóninen nusqaýshysy, gazet tilshisi, gazet basqarmasynda hatshy, ádebı qyzmetker, shyǵarýshy sıaqtylar — meniń sońǵy oqýǵa kirgenshe atqarǵan qyzmetterim.

(Qoljazba arab qarpinde jazylǵan. QR Ortalyq memlekettik arhıvi: Qor R— 1368; tizbe — 1; is — 1).

---