InfoHub Logo

Oqý aıaqtalǵan kezde aýyldan at alyp kelgen Beısendi Shoqan Vasıl aǵaıdyń úıinde jolyqtyrdy. Qystaı qala ishinde ishi pysyp erigip qalǵan bala, dalaǵa qaraı qanat sermegen túz qusyndaı yntyqty. Korpýs oqýyna qys ortasyna deıin jattyǵa almaı kelgen Shoqan oqý jylynyń aıaǵyndaǵy synaýda aldyńǵy balalar qatarynda boldy. Alystaǵy qyr qazaǵy aýyldan kelip, aldyńǵy qatarǵa talpynǵan sergek Shoqannyń erekshe alǵyrlyǵy oqytýshylaryn asa razylandyryp edi. Aýylǵa qaıtarynda ruqsat ala barǵan Shoqanǵa mektep dırektory:

— Qymbatty Ýálıhanov, aýylyńdy qımaı oqýdan qalyp qoıma! — dedi.

— Kelýime, keshikpeýime senińiz, — dedi Shoqan shıraq jaýap qatatyn ádetimen.

Shoqan aýylǵa kelgende, jaılaýǵa kóteriler ólke boıyna kóship qonǵan el basyn qosa, jaz qyzyǵyna kirise bastaǵan edi. Aldynan júgirip shyqqan tentek Jaqyp, Álibaı, taǵy birneshe balalarǵa Shoqan arbadan túsip qushaqtasyp amandasty. Aldynan qushaq jaıa kútken apasy:

— Kelshi, Shoqanym, kelshi, qulynym, — degen sózdi daýsy dirildep, kózine jas alyp aıtty. Apasynyń kóz jasyn kórgen Shoqan ózi de anasynyń qushaǵyna kire qatty qushaqtady. Úıge kirip az dem alǵannan keıin:

— Ájeńe bar, sálem ber. Atekeń de erteńder kelip qalar, el arasyndaǵy bir jumysqa shaqyryp ketken, — dep apasy Shoqandy ájesine jumsady. Ózi de ájesine barýǵa qumar bala, erttep qoıǵan byltyrǵy naǵashy aýlynan kelgen boz jorǵaǵa mindi. Jaqyp, Álibaı birge júrdi. Aýyl aralary mal jaıymen biraz alshaqtaı qonǵan edi. Eki orta beles-beles jazyq bolatyn. Aýyldan shyǵa bere-aq Jaqyp:

— Al kettik, Shoqan, — dep jarap alǵan ushqyr qarager qunanmen júgirte jónele berip, Shoqannyń boz jorǵasyn saýyrynan qamshymen sıpaı soǵyp ótti. Semizden jańa ustalyp minilgen boz jorǵa qamshy tıisimen Shoqandy ala jóneldi. Álibaı da qula tóbel qunanymen bulardan qalmaı tura shapty. Jaqypty jeliktirip ym qaǵyp jibergen Jápekbaı ózi de qıqýdy salyp birge júgirtip keledi. Á, degende quıyndaı ushyp jónelgen Jaqyptyń qarager qunany bir belesten asyp, kelesi qaıqańǵa kóterilgende tyrbaqtap jaıyla berdi. Alǵashqyda tyǵyla tutqyrlaý júgirgen boz jorǵa toqtyǵynan kóp shappaı, óziniń jatyq jorǵasymen sydyrtty. Alǵa shyqqan betinde basqa-kózge tópeleı qunanyn barlyqtyryp alǵan Jaqyp Álibaıdyń qula tóbel qunanynan da qalyp, tepkilep keldi. Astyndaǵy jaraý jıren bıeniń basyn tartyp Jápekbaı Jaqyptyń qunanyn taqymǵa salyp tartyp, urandap dalany basyna kóterdi. Jápekbaı men Jaqyptyń dańǵoılyǵyna Shoqan qaryq bolyp:

— E, eki dańǵoı, birińdi biriń súırep jyǵylǵansha múdirmeńder, — dep boz jorǵasymen sydyrtyp júre berdi. Aldyńǵy qabaqtyń astynda otyrǵan hanym aýlynyń qarasy kórine bastaǵanda attarynyń basyn irkip, balalar jaı júriske saldy.

— Men seni úıdegi balalardyń úlkeni bolyp eseıgen eken desem, eserligiń elegize túsken eken, — dep Shoqan álginde ǵana saǵynyp kórgen inisine, baısaldy, mektep kórgen balanyń sózin aıtty. Jaqyp Shoqanǵa sóz qaıyrǵan joq. Shoqannyń korpýs formasyn kıgenin alǵash kórgen Jápekbaı kóz almaı birese fýrajkesine, birese kemzal-shalbaryna qarap áýestenip keledi.

— Men senimen oqýǵa baram, maǵan da mynadaı kıim bere me? — dedi Jaqyp atynyń basyn jaılana tartyp, aqyryn jorǵalatqan Shoqanǵa jete berip.

— Jyndanbaı durystap oqysań, saǵan da beredi. Jaqyp «jyndanbaı durystap oqysań» degen Shoqan ózine jasańsyp, kózin jypylyqtatyp toqtalyp qaldy. Baǵanadan úndemeı kele jatqan Álibaı:

— Shoqan, onda qazaq balalary bar ma? — dedi.

— Qazaq balalary joq. Noǵaı balasy bar.

— Ana moldekeńniń týysqandary ma? — dep Álibaı ózi biletin noǵaı moldany aıtty. Shoqan kúlip:

— Saǵan noǵaı bolsaq-aq bizdiń moldanyń týysy bolady ǵoı deısiń be? Noǵaı kóp qoı.

— Noǵaılar kóp bola ma? Myna bizdiń moldekeń jalǵyz ǵoı, — dep Álibaı áli de dúnıetanýǵa shorqaqtyǵyn kórsetti. Bul kezde balalar áje aýlyna da kelip jetken edi. Hanym úıine taıana bergende aldynan shyqqan Qanǵoja aǵasy:

— Shoqanjan, kelip qaldyń ba? Aman-saýmysyń, — dep Shoqannyń sálemin alyp, hanym úıine ertip kirdi.

— Qulynym,. Shoqanym, qyzyǵym, — degen Aıǵanym ózi eljiregen bir úlken únmen aıtyldy. Ájesiniń baýyryna kire Shoqan da maýqyn basa biraz otyryp qaldy. Tentek Jaqyp ta kelip ájesine sálemdesip, mańdaıynan ıisketti. Úıine túse salyp sálem berýge shaýyp kelgen Shoqanǵa Aıǵanym analyq úlken yqylasyn aıtyp, asa razy boldy.

— Aǵa, qystaı sizdiń qobyzyńyzdyń únin saǵyndym, — dop Shoqan Qanǵoja aǵasyna kúı tartqyzyp, keshke turym aýyldaryna qaıtty. Qanǵoja ózi de aǵasynyń aýlyna keldi. Shoqannyń tuńǵysh qala qystap oqýdan oralǵan kúni asa bir qyzyqty boldy. Aýyldy saǵynǵan, aýyl oıynyn saǵynǵan Shoqan tań atqansha uıyqtamaı Álibaı, Jaqyp, Muqandarmen oıyn saldy. «Aqsúıek», «Qara bıe», «Toqtyshaq» oıyndarynyń bárin de oınady.

At qyzyǵy, aýyl qyzyǵynyń birinen birine aldanyp Shoqan qaladan ádeıi ala kelgen dobyn da kitap jáshiginiń ishinen birazǵa deıin almaı umytyp ketti. Atekesi kelgennen i eıin aǵa sultan aýyly kelgen-ketken kisimen abyr-sabyry kóbeıip, oıynǵa da oryn bolmaı qaldy. Shoqan bir áredikte Mysyqty esine túsirip, Beısennen:

— Beısen aǵa, Mysyqtyń úıi qaıda? — dep surady.

Mysyqtyń úıiniń qaıda ekenin kim bilsin. Esitpep pe ediń, onyń sheshesi ólgen, ákesi men ekeýi aýyldaryna kóship ketip qalǵan, — dedi.

— Olardyń aýyldary atamdarmen birge emes pe?

— Joq, ol atańdarǵa qarashy, malshy, kúzetshi bolyp otyrǵan ǵoı, — dep Beısen jaı úırenshikti eleýsiz etip aıta saldy. «Qarashy, kúzetshi, malshy» degen sózder jaıyna Shoqan oılana qarap, ákesiniń aýylynda mal baǵyp, bıe saýyp, jylqy baǵyp, úı jumysyn istep júrgen tolyp jatqan adamdardy kóz aldyna keltirdi. Olar jalań aıaq jar keship jumys isteıdi. Áýe aınalyp jerge túsetin ystyqta ana Juldyzbaı erni tobarsyp qoı baǵady. Maıbas bıe saýady. Sol qymyzdan óz betimen bir aıaq quıyp ishpeıdi. Ana Jaılybek, Jazyqbaılar jazy, qysy jylqy baǵady. Biraq malǵa da ıe emes, bastaryna da erki joq. Ol nege olaı?..

Byltyr kúzde qalaǵa júrerde Shoqan Mysyqpen qoshtasqanda, jylamsyraǵan Mysyqtyń oıly aıanysh ushqynyn kórsetip turǵan janaryn búgin kóz aldyna keltirdi.

Shoqannyń aýyl balalaryna qaladan ala kelgen bir jańalyǵy rezeńke dopty uryp oınaý boldy. Aldymen ol basqalarǵa qaladan kórgen tártibimen dopty oınaýdy úıretti. Ásirese olarǵa qıyn tıgeni taıaqpen urǵan dopty qaǵyp alý jáne qashqan balany doppen kezdep qalý qıyn boldy. Birazdan keıin bári de jattyǵyp, dopty mańaılasa qaǵyp alady. Biraq uzaqqa barǵan joq, jalǵyz rezeńke dop Muqannyń shoqparbas taıaqpen qatty urǵanynan jarylyp, oıynǵa jaramaı qaldy.

Shoqan bul jazda ara-tura bolmasa ákesiniń qasyna kóp ilesken joq. Onyń bir sebebi ákesi osy jazda úıde otyrmady. El arasynda daý-shar jáne qalaǵa da shaqyrylyp ylǵı túzde boldy. Shoqanǵa bul jazda kezdesken bir kóńilsiz jaı, Shegen aýlynyń jylqyshylarynyń eginshilerge istegen óreskel bir ústemdigi boldy.

Aýyl jaılaýdan qaıta kóship kúzekke bet aldy. Jaılaýdan alystaı qonyp, mal órisiniń jaıymen qonys irgesin keń sala otyrǵan tóre aýyldary Sonaly ózeniniń boıyna qanattasa qondy. Bul ólkeniń ıesi kim ekenin, oǵan jaılaýdan qaıtqan eldiń nege jabyla qonyp jep ketetinin Shoqan buryn oılap kórmegen.

Sonaly ólkesi onsha keń de kólemdi sala emes, jeri adyrlaý qalyń buırattyń ortasynan agatyn shaǵyn ózen-symaq. Osy ózenge saǵalaı salynǵan anda-sanda jalǵyz-jarym qora kórindi. Shyńǵys aýlynyń jylqysymen qanattasa Shegen aýlynyń jylqysy da osy ólkege qaptaı qulady. Qalyń jylqylardyń aldynan shyǵyp, aıqaı salyp, eki atty kisi qyrǵa qaraı jylqyny qýa bastady. Muny kórgen jylqyshylar da aıqaılap tura shapty. Shoqan da solarmen ilese júgirip keledi. Jylqyshylar kele:

— Nege qaıyrasyń jylqynyń betin?! — dep aqyrdy.

— Nege qaıyrmaımyn, shabyndyǵymdy japyryp, az ǵana eginimizdi taptap, bul qaı qorlyqtaryń, — dep alasa boıly, orta jastaǵy adam órshelene aıqaılady. Jazyqbaı jylqyshy:

— Kózińdi ashyp qara, kimniń malynyń aldynan shyǵyp turǵanyńdy bilemisiń. Han qosyna qaı soryń túrtip qolyńdy kótertti. Óshir únińdi. Toqtat ana jyndy inińdi. Jony qyshymasa, qysqartsyn, — dep zildendi.

— Han qosy bolsa, qarashysyn qanǵa boıap óristeı me? Qudaıdyń jeri jetpegendeı bizdiń jan saqtap otyrǵan jaıalyqtaı shabyndy, ýysty qulaq eginimizdi taptaı ma! — dep daýsy báseńdep jalynyshty sóılegendeı boldy. Sonsha bolmady, Shegen jylqysynyń qalyń tobyn dúrkirete, ózen boıynan úrkite aıdaǵan jer qorýshyǵa eki jylqyshy jabylyp aıqaı-shý shyqty. Myna jer .qorýshy da aıqaı sala solaı qaraı shapty. Jazyqbaı da, basqa jylqyshylar da, Shoqan da solaı shaýyp keledi. Bular kelgende jer qorýshy jigittiń basynan qan aǵyp, ústindegi kóılegi órim-órim bolyp attan túsip otyr eken. Álgindegi saqaldy kisi:

— Ýa, tóre aýylynyń urda jyq malshylary, shalǵynymdy japyryp, eginimdi taptap, qorlaǵanyńmen qoımaı, ózimizdi qanǵa boıadyńdar ma? Seńderge de tyıym aıtar ulyq bar shyǵar. Kisi ólimi kerek bolmasa, myna maldaryńdy ózen boıynan shyǵaryńdar. Qazir bireýińniń qanyńdy ishem, ne óz qanymdy tógem, — dep Shegenniń jylqyshylaryna tura umtylyp edi, olar taısalmaı:

— Myna tóbettiń de jony qyshyǵan eken, — dep qamshy silteı bergende, Shoqan ilgeri umtylyp:

— Toqtańdar, ne degen sotqarlyq, adamshylyq emes qoı, — dep ara tústi. Shoqannyń daýsyn estigen jer qorýshy:

— Shyraǵym, tóre bala, ákeńe aryz aıtqanda kýá bol. Myna qodar quldardyń bizge isteıtini osy, átteń, aǵa sultannyń ózi taıaýda emes, — dep Shoqan ózin arqalanyp, jylqyny ólkeden aıdaı bastady. Shoqannyń jańaǵy ózi jylqyshylardyń bárine de tyıym salǵandaı boldy. Olar ojarlanǵan óktemdigin qoıyp, jylqyny ózen shalǵynynan qabaqqa serpip, qonatyn jerge bettetti. Taıaq jep, qanǵa qanǵa boıalǵan jigit atyna minip, ólbireıip ózen boıyna tartty. Mynaý qandaı óktemdik degendeı Shoqan jaltańdaı, álgi jigitti aıap qaraı berdi.

Ólkeni qabaqtaı el jaılanyp qonǵannan keıin keshke jaqyn Shyńǵys bir jaqtan aýlyna keldi. Keshki salqynmen oıynǵa shyqqan Shoqan, tobylǵydan sadaq ıip alyp torǵaı atyp júrgen Jaqyp pen Muqanǵa jolyqty. Ol kezde Álibaı Muqan men Jaqyptyń qolyndaǵysyn kóre salyp, taıaýdaǵy saıdan tobylǵy julyp alyp kele jatyr edi.

— Myna tobylǵydan istegen sadaq arqar atýǵa da jaraıdy, — dep Jaqyptarǵa balǵyndaý tobylǵyny kórsetti.

Sol tobylǵyny Shoqan qolyna alyp kórip turǵanda, Jaqyp júgirip kelip alyp kep qashty. Álibaı qýaıyn dep edi, Muqan ony ustaı aldy.

— Áı, jyndy, toqta! — dep aıqaılady Shoqan. Jaqyp oǵan bógelmesten týra úıge qaraı jóneldi. Shoqan únsiz turyp qaldy. Onyń inisine yza bolyp qalǵanyn baıqaǵan Álibaı:

— Myna tobylǵym odan da myqty, — dep taǵy bir balǵyn tobylǵyny qolyna aldy. Qolyndaǵysyn tartyp alady, qarsylyq eter qaırat joq. Baǵanaǵy kórgeni áli oıynda saqtalyp qalǵan Shoqan, balalardyń qasynan bólinip aýylǵa keldi. Álginde ózin erkeletip, qasyna otyrǵyzyp meıirbandyq etken ákesiniń qasyna qaıta kelip, qabaǵy túsińki bir oımen:

— Ateke, — dedi.

— Á-á, Shoqanjan, — dep Shyńǵys balasyna buryldy.

— Bútin bar ǵoı, biz jylqy aıdap kele jatqanda, atam aýylynyń jylqyshylary bir jer qorýshyny jaman sabady, basyn qanatty, — dedi.

— Ol kim, kim? — dep Shyńǵys dybyrlańqyrap Shoqannan taldap suraı bastap edi, ol:

— Ateke, Jazyqbaı aǵadan surańyz, aıtady, — dedi. Shyńǵys shaqyrtyp alyp, Jazyqbaıdan bárin uǵyndy, Beısenge:

— Sen baryp ana egin ıesin ertip kel. Jáne bir jigit jiberip, Shegenniń jylqyshylaryn osynda shaqyrt. Bizdiń abyroıymyzǵa ıt qosatyn osylar. Ana nasharlardyń sharýasyn búldirgen ǵoı, — dep buıyrdy.

Aǵa sultan aıtty, bóget bar ma. Birazda jeri ıesi eki kedeı, shetki bir qarashy úıge túsip, orda úıine kózderin tigip otyrdy. Shegenniń jylqyshylary shaqyra barǵan jigit kóp keshigip oraldy. Jylqyshylaryn aýlyna qaldyryp, Shegenniń ózi keldi. Shegenge Shyńǵys túregelip sálem berip, qurmet kórsetti. Shoqan da ákesiniń qasynda birge bolyp, ádettegi sálemin berip, ata qolyn aldy.

— Aǵa sultan shaqyrtty degen soń keldik. Sen aldymen ákimshiligińdi bizden bastaıyn dediń be? — degen ózin Shegen entige, doldana óıledi.

— Sheke aǵa, ashýyńyzdy basyńyz, men sizdi shaqyrtqanym joq edi, ana sodyrly jylqyshyńdy shaqyrtyp edim. Sizdiń jylyqyny baqtym dep olar qaǵýsyz qan tóge bere me, — dep Shyńǵys ta aǵasynyń aldyn oraı, adamyn kinálaı sóıledi.

— Kimniń qanyn tógipti. Nemene, meniń jylqym jerdiń ústimen júrmeı, ushyp ótpek pe qonatyn jerge. Qyryq kún shildede jer qoryp jeligip júrgen ıtterdiń ózimen meni jazalamaqsyń ba? Meniń jylqyshymdy jazǵyrǵanyń, meni jazǵyrǵanyń emes pe... — dep Shegen álgiden góri de kóterile salmaq sala sóıledi.

— Biz tentekti tyıamyz, patsha ámirin oryndaımyz deımiz. Sizder tentekke qorǵanysh bolyp, ara túsip aǵalyq satasyzdar. Jaraıdy, qoıdyq, — dep Shyńǵys aǵasynyń óńine ekpeli pishinmen qarady.

— Shaqyrtqanyń osy bolsa, men kettim, — dep Shegen yzǵarlana úıden shyǵa jóneldi.

— Kisi óz qolyn ózi kese almaıdy eken. Jańaǵy kisige ne aıtarmyz. Álgi eginshiler qaıda, shaqyr, — dep Beısenge Shyńǵys buıryq etti.

— Ol kisiler ana qoıshynyń úıinde otyr, qazir shaqyraıyn, — dep Beısen lyp etip baryp eki eginshini ertip keldi. «Aldıar aǵa, sultandap» qorǵana basyp áreń kirgen eki músápir bosaǵa jaqqa otyra ketti.

— Sizder ımenbeńizder, myna Shoqanjan sizderge jany ashyp, Shekeń jylqyshylarynyń tentektigin aıtqan soń shaqyrtyp edim. Shekeń ózi kelip, sizder tútili bizge aǵalyǵyn istep ketti. Qazaqta bir qaǵıda bar ǵoı, aǵa aldynan shyqpaıtyn. Ol kisiniń aryny toqtaǵansha, aıybyn biz tartamyz. Artynan sabasyna túsedi ǵoı, biraq sender kúızelmeı attanyńdar. Eginderińiz kóp búlindi me? — dep Shyńǵys jyly da jumsaq sóıledi.

— Egin búlindi, bar kún kóremiz dep otyrǵan ýysty qulaq edi. Ózi de osyndaı bir apatqa bola ósse kerek, asa bitik shyǵyp, qýanyp júr edik. Eń az bolǵanda bir qyryq-elý put astyq alarmyz dep oılaýshy edik, aldıar, — dep saqaldy kisi kóziniń jasyn qolymen súrtkendeı boldy.

— Siz jasymańyz, eginińizdiń shyǵynyn men ózim bereıin. Shoqanjannyń meıiriminen sadaǵa ketsin. Beısen, myna kisilerge saýynshyǵa aıtyp bir buzaýly sıyr bergiz. Ana jigitke bir taı berińder, at qylyp minsin. Sonda Shegen jylqyshylarymen ne aıtar eken, — dep Shyńǵys doldana toqtady.

— Aldıar taqsyr, mártebeńiz óse bersin. Tóre balańyzdyń ámise joly bolsyn, táńirisi pana bolsyn, — dep úlken jer qorýshy qolyn jaıyp, batasyn berdi.

— Men aty-jónińdi de suramappyn, óziń myna Ýaqsyń ǵoı, — dedi Shyńǵys.

— Iá, aldıar, dál taýyp otyrsyz, osy jerdegi az ǵana Ýaq bolamyz. Atym — Músápir, inimniń aty — Musaǵul, — dep jónin aıtty.

— Al endi, Beısenmen baryp aıtqan maldy alyńyz, — degen Shyńǵys buıryǵyn alyp, Músápir alǵysyn aıta ordadan shyqty.

---