InfoHub Logo

Esik aldyndaǵy jataǵan qum tóbede Aqsáýleni uzaq kúttim. Ádette biz osynda jolyǵyp, kún batqansha oıynnyń kórigin qyzdyratynbyz. Iendegi qystaýda qatar otyrǵan eki úıdiń oıyn balasy Aqsáýle ekeýmiz. Bir-birimizden ajyramaıtynymyz da sondyqtan. Búgin Aqsáýle kelmedi. Uzaq kúttim… Aıaǵymdy maıda qumnyń betine súırete basyp, birneshe aınalyp sheńber salyp shyqtym. Qaıta óshirdim. Qumnyń betin tyqyrlap tazalap, qaltamdaǵy asyqtardy qatarlastyryp tizdim. Olardy «Aqsáýleniki», «ózimdiki» dep ekige bóldim. Kishkene sheńber syzyp sonyń ortasyna árqaısymyzdan bir-bir asyq qoıyp, qalǵanyn eki qaltama saldym. Artqa qaraı jeti adym shegindim, aldymen Aqsáýleniń qyzyl saqasyn shıyryp-shıyryp jiberip qaldym. Múlt ketken joq, sheńberdegi asyqtyń bireýi shyr etip ushyp ketti. Ókshemdi sheńberdiń jıegine tirep ólshedim, úsh tabanǵa sál jetpeı qaldy, sonda da alyp Aqsáýleniń asyǵyna qostym. Endi ózimniń aq saqamdy úıirdim. Múlt ketti. Kezek qyzyl saqaǵa keldi. Saq etken daýysqa ilesip sheńber ishindegi asyq anadaı jerge yrshydy da, qyzyl saqa qumdy qazyp shyr aınalyp jatty. Birazdan soń budan da jalyǵa bastadym. Qumǵa shalqamnan jattym, qum áli de ysyı qoımapty, arqamnan salqyn syz ótti. Basymdy kóterip aınalama qaradym. Tóńirek typ-tynysh, tek úı artyndaǵy qarasýdy boılaı ósken qamys qana qozǵalaqtaıdy. Soǵan qaraǵanda ózendi qýalaı samal esip turǵan kórinedi.

Kóktemgi seldir bulttyń ár-ár jerge alashabyr kóleńkesi túsip tur. Keńistikti tutastaı qymtaǵan kókjilim aýa jel qozǵaǵan shymyldyqtaı bolymsyz diril qaǵady.

Kum tóbeniń shyǵys jaq búıirindegi Aqsáýleniń úı jaǵyna jaltaq-jaltaq qaraı beremin. «Apyr­­-aı, keshe birdeńege renjip qaldy ma?» — deımin, óz-ózime kúbirlep, «joq, nege renjıdi?» deımin ózimdi aqtap. Shynymen de renjıtin jóni joq. Ábden kóz baılanarda erteń jolyǵatynymyzdy aıtyp qoshtastyq, tipti keterimde árip tanymasam da janymnan tastamaıtyn aǵamnan qalǵan «Álippeni» oǵan berip: «Mynany búgin túnde sen «oqı tur» dedim, buǵan ol qatty qýanyp: «Kóp raqmet, anam shamdy uzaǵyraq sóndirmeı tura tursa, biraz sýretterin qaıtalap kórip shyǵatyn edim», — dedi. Sóıtken Aqsáýle áli joq. Álde túnimen «Álippeni» aqtarystyryp kesh uıyqtady ma eken? «Áı qaıdam, mynaý alys qystaýda «Álippege» bola kim túnniń bir ýaǵyna deıin sham jaǵady deısiń. Álde… júregim zyrq ete qaldy, álde ákesi taǵy araq iship keldi me eken? «Ákem araq ishken kúni esikti ilip alyp, eshkimdi shyǵarmaı qoıady», — deıtin. Sol kúni tipti qoıdy da óriske aıdamaıtyn. Mysyqtabandap qora jaqqa bardym. Qoranyń esigi ashyq tur.

Ornyma qaıtyp kelip taǵy biraz otyrdym. Kenet ózenniń arǵy betindegi Qaraýyltóbeniń ıyǵynan álde bir adamnyń qarasy kóringendeı boldy. «Mundaı mezgilde beısaýat júrgen kim boldy eken?» dep oılanyp úlgergenshe ekinshi adamnyń qarasy qyltıdy. Asynǵan myltyǵy bar kórinedi. Júregim atqalaqtaı jóneldi, dál meni kózdep atatyndaı sekseýildiń túbine buǵyna qaldym. Ekeýi sál qazdıyp turdy da, ary qaraı asyp ketti.

Aqyry kúte-kúte kúderim úzilip úıge qaıttym. Qaltamdaǵy asyqty birtúrli aýyrsynyp, sekseýildiń túbine kómip kettim.

Úıge kelgen soń da eshteńege zaýqym soqpady. Birazdan soń jataǵan kumǵa qaıta shyqtym. Aıaǵymdy maıda qumnyń betine súırete basyp, birneshe aınalyp sheńber saldym. Qonyshymnan ystyq qum quıyldy. Shyǵys jaqtan jol aıańdap qapyryq jel turdy. Ózen boıyndaǵy qamystyń sybdyrlaǵan úni estildi. Teńgedeı japyraqtary tynymsyz qozǵalǵan nán torańǵylar shybyndaǵan túıege uqsaıdy. Kún batys jaqtaǵy qumnyń bıik órkeshine baryp ıek artty. Qumnyń ústin jaldaı ósken sekseýilderdiń arasynan Aqsáýleniń qyzyl saqasyndaı qyzǵylt sáýle jylt-jylt etedi.

Úı jaqtan anamnyń shaqyrǵan daýysy estildi. Eńistep júgirdim de, kilt toqtadym. Aqsáýleniń ár kúni oınaǵan jerimizdegi sheńber syzyqtardy tabanymen jaımalap óshirip ketetini esime tústi. Ol: «İz qaldyrmaı óshirip tastaıyq, bolmasa túnde saıtan oınap ketedi», — deıtin. Artyma qaıta buryldym da, kúni boıy syzǵan sheńberlerimdi, jatqan ornymdy jaımalap óshirdim.

Aǵashtan qıyp salǵan qorjyn úıdiń ishi alakeýim qarańǵy. Terezeniń aldyn bolmashy bozǵult jaryq keýlep tur. Bilte shamnyń álsiz sáýlesi dastarqannyń mańyna ǵana shashyraıdy. Tystan Qutpannyń áldenege erine úrgen daýysy estiledi. Keshki as ústindegi áńgimeni atam bastady:

— Keshke mal qaıyryp kele jatyr edim, aldymnan Qydyrbek shyǵa keldi. Óńi qashyńqy, birdeńege abyrjyp turǵany júzinen bilinedi. Men:

— Áı, tynyshtyq pa, óńiń órt sóndirgendeı ǵoı, — dep edim:

— Ata, tynysh bolmaı tur, — dep sózin sabaqtady. İnisi Jumabek keshe keshke túrmeden qashyp kelipti. Túnde úıine qondyryp, tańerteń qamystyń arasyna aparyp jasyrypty. Endi ne isterin bilmeı basy qatyp otyr, — dedi.

Shaı quıyp otyrǵan sheshem shyr ete qaldy:

— Qaı kúni ǵana Nurılamen sóıleskenimde «eki aıdan keıin bosaıdy», — dep otyr edi, beker-aq qashypty.

— Ony Qydyrbek te aıtyp kúıip otyr. «Túrmedegi azap pen qorlaýǵa tózbedim, ne de bolsa kórip alamyn» deıtin kórinedi, — dedi atam.

Atamnyń aýzyna sileıip qarap qalǵanymdy baıqaǵan ákem:

— Balam, tamaǵyńdy iship bolsań uıyqtaı ǵoı, — dedi. Men sýyp qalǵan shaıymdy jyldam juttym da, buryshtaǵy atamnyń qalyń ishigine oranyp jatyp qaldym. Biraq uıqym kelmedi. İshiktiń qoltyǵyna qulaǵymdy tosyp tyń tyńdaımyn.

— Endi ne istemekshi, qaıda jasyrady? — bul sheshemniń daýysy.

— Sony ýaıymdap Qydyrbektiń de shaqshadaı basy sharadaı bolyp otyr. Jumabek ózi: «Sizderge amandasaıyn dep keldim, eshqandaı aýyrtpalyq salmaımyn, bir-eki kún tynyqqan soń alys jerge ketip iz jasyramyn, abyr-sabyr basylǵansha basqa jaqta bolamyn», — depti. Bul — atamnyń jaýaby. Sheshem jeńil kúrsindi.

Úı ishinde únsizdik ornady. Syrtta jel kúsheıgen sekildi. Ózen boıyndaǵy qamystyń sybdyry anyq estilip tur. Qutpannyń erine úrgen daýysy barq etip shyǵady da, jelge jutylyp tez ǵaıyp bolady. Atam sózin jalǵady:

— Qydyrbekke «qýǵynshy kóbeıse, qamystyń arasy pana bolmaıdy. Onan da sýy tartylǵan eski qudyqqa sý toltyryp soǵan jasyr. Jaı kezde basyn qyltıtyp otyra tursyn, bóten dybys estilse, túbine shógip ketedi, bir-eki kún sýda otyrǵannan adam ólmeıdi. Eń durysy, kóp aıaldamaı bul mańnan qarasyn batyrsyn, polıseıler aldymen seni qyspaqqa alady», — dedim.

— Obal-aı! Qınalatyn boldy ǵoı, — dedi sheshem kúrsinip.

Dastarqan basyndaǵylar ony-muny aıtyp az otyrdy da, jatýǵa qamdandy. Sálden soń óz-ózinen qorǵanshaqtap, jypylyqtap turǵan sham da sóndi, úı ishin qoıý qarańǵylyq kómdi. İshikten basymdy shyǵaryp jeńil tynys aldym. «Mana kúndiz Qaraýyltóbeniń ıyǵynan kóringen eki adam Jumabekti izdep júrgen polısıa boldy ǵoı» degen oı búlk ete qaldy. Úıdiń tóbesindegi kishkentaı tesikten aspan kókshildenip kórinip tur. Bultty jel aıdap ketken kórinedi. Bir-biriniń quıryǵyn tistegen sansyz juldyzdar qozǵalaqtap jymyńdaıdy.

Qutpannyń barq-barq etken aýyr daýysy qamystyń shýylyn, jeldiń gýilin basyp anyq estildi. Órshelene úrip úıden sál alystap, qaıta qaıtyp kelgeni báseńdep baryp qataıǵan daýysynan bilinip tur. Qydyrbek pen Jumabek qudyqtyń basyna kelgen sekildi. Bóten birdeńe sezbese Qutpan bulaı abalamaıdy. Úıdegiler de tym-tyrys, ádette Qutpan túnde úre qalsa  ne atam, ne ákem ne bolǵanyn bilip, qora jaqty aınalyp keletin edi, bul joly óıtpedi.

Kóz aldyma aǵaıyndy eki jigittiń saqsyna basyp, qudyq basyna kelip, bir-birine eshteńe aıtpaı jańa qudyqtan shelekpen sý tartyp, eski qudyqqa quıyp jatqany elestedi. Jeldiń gýilin, qamystyń shýylyn, ıttiń daýysyn basyp shar etip quıylǵan sýdyń dybysy qulaǵyma estilgendeı boldy.

Qutpannyń daýysy óshti, jeldiń de tebini basyldy. Úıdiń tóbesindegi kishkentaı tesikten kókshil aspanǵa tesile qarap uzaq jattym. Kenet jylt etip bir juldyz aǵyp tústi, sońynda qalǵan aqshyl jolaǵy anyq kórindi. Kózimdi juma qoıdym. Atam aqqan juldyz kórse, «jerdiń bir pushpaǵynda bir adam qaıtys boldy» dep betin sıpaıtyn edi, sol esime túsip qarańǵy túnde men de betimdi sıpadym. Alaqanyma jyp-jyly jas quıyldy. Ózen boıyndaǵy qamys syńsyp, tań atqansha jylap shyqty.

****

Jumabek — Aqsáýleniń kishi ákesi. Jurttyń aıtýynsha, baýkespe ury. Buryn da bir ret mal urlap túrmege qamalǵan. Osy joly eki jylǵa sottalypty. Aqsáýle kishi ákesi týraly kóp eshteńke aıtpaıdy. Suraı qalsań, sarǵylt júzine lyp etip qyzǵylt qan júgiredi de, tostaǵandaı kóz shanaǵyna jylt etip jas úıirile qalady.

Ótken jyly kórshi aýylǵa toıǵa bardyq. Aqsáýle sol kúni appaq kóılek kıip shyqty. Onysy ózine sonshalyq qup jarasypty. Jıektelip torlanǵan etegi jeńil júrisine ilesip jelp-jelp etedi. Sarǵysh júzine qýanyshtyń lebi tepship, tostaǵandaı kózi kúlim qaǵady.

Qystaýdan uzap kúre jolǵa qosylǵansha, biraz jer jaıaý júrdik. Aqsáýle ekeýmiz analarymyzdyń aldyna túsip júgirip kelemiz. Qumdaýyt joldan shań shyqpaıdy, iz de qalmaıdy, tabanyńnyń asty jup-jumsaq, sýsyǵan maıda qum.

— Aqsáýle kóılegiń ádemi eken, — dedim.

Ol kilt toqtaı qalyp, basynan aıaǵyna deıin súzip qarady da:

— Iá, kóılegim ózime jarasyp-aq tur, átteń, aıaq kıimim eskileý, — dep jeńil kúrsindi. Men ne aıtarymdy bilmeı:

— Eshteńe etpeıdi, meniń de aıaq kıimim eski, kúzde mektepke bararda ákelerimiz jańasyn alyp beredi, — dedim. Biz sheshelerimizdiń jaqyndap qalǵanyn kórip júgire jóneldik. Kúre jolǵa ilingen soń, bireýlerdiń arbasyna jarmasyp toıǵa jettik.

Toıdaǵy bala bitken Aqsáýleniń aq kóılegine qyzyǵa qarady. Keıbireýleri jaqyndap kelip ustap kórip jatyr. Biraq Aqsáýle júzi alaburtyp, balalar qaýmalaǵan saıyn qysyla tústi. Men eski aıaq kıiminen sonshalyq yńǵaısyzdanyp tur-aý dep oıladym. Bir kezde Qasym deıtin eresekteý bala jetip keldi. Osy aýyldaǵy Qudaıbergen degen kisiniń uly. Buryn da birneshe ret toı-tomalaqta kórgenmin. Turqy bizden bıikteý, kózi syǵyraıyńqy, búırek betiniń ushy kústenip jarylyp ketipti. Typ-tyqyr basy tership tur. Qasym kımelep ortamyzǵa kirdi de:

— Áı, Qydyrbektiń qyzy, kóılegińdi kórsetip maqtanyp tursyń ba? — dedi. Sodan soń tershigen mańdaıyn alaqanymen sylyp alyp, kir-kir shalbaryna súıkeı saldy da, syǵyraıyńqy kózin barynsha badyraıtyp, syqylyqtap kúldi. Onyń bul suraǵyna támpish tanaý, tapaldaý qara qyz:

— Aqsáýleniń kóılegi shynymen de ádemi, shirkin, sheshem maǵan da alyp berse ǵoı, — dep jaýap berdi.

Qasym tanaýyn qors etkizip tartyp, ol az degendeı kústengen qolynyń syrtymen ary-beri ýqalap jiberdi de:

— Oǵan qyzyǵatyn nesi bar, ákesi Qydyrbektiń araq ishkennen qoly bosamaıdy. Qyzyna kóılek alyp beretin aqshasy qaıdan bolsyn. Ásili, bul kóılekti túrmedegi Jumabek kókesi alyp bergen-aý, — dep qarqyldap kúlip, Aqsáýleniń kóıleginiń etegin kóterip-kóterip qoıdy.

Balalardyń bári bir-birine údireıe qarasyp, úrpıisip qaldy. Qasym syǵyraıǵan kózin odan beter syǵyraıtyp Aqsáýlege suqtana qadap, «dál taptym ba?» degendeı ketik tisin kórsetip qarqyldap kúldi.

Aqsáýleniń sarǵysh júzi kúreńitip, tostaǵandaı kóz sharasyna lyp etip jas irkildi. Betin appaq saýsaqtarymen japty da, sheshesi otyrǵan úıge qaraı júgire jóneldi.

Qasymǵa eshkimniń batyly jetip eshteńe aıta almady. Ózi de yrjalaqtap sál turdy da, balalardyń jaqtyrmaǵanyn bilip jónine ketti.

Toıdan bárimiz synyq kóńilmen qaıttyq. Osydan keıin Aqsáýleniń aq kóılek kıgenin kórmedim. Kishi ákesi týraly da suramaıtyn boldym.

***

Bizdiń qystaýdyń shyǵys ońtústiginde úlken túrme bar. Túıe órkeshti qum shyǵysqa sozylǵan saıyn jataǵandaı beredi de, bir kezde andyzdap qamys, torańǵy ósken taqyr jazyqqa aınalady. Túrme qumnan ońashalaý, aınalasy ashyq osy jazyqqa irge tepken. Onyń qaı jyldary salynǵanyn, onda qandaı qylmyskerler jazasyn óteıtinin eshkim bilmeıdi. Byltyr ákeme erip qalashyqqa bara jatqanymda osy túrmeni alǵash ret syrtynan kórdim. Túıeli kisiniń boıy jetpeıtin bıik-bıik qorǵandar. Onyń ústine pyshaqtyń júzi sekildi ótkir temir qaǵypty, keı jerlerine áınek bótelkeniń synyǵyn tizip tastapty. Qorǵannyń burysh-buryshyna bıikteý tuǵyr ornatylyp, kúzet qoıylypty. Sary ala kıim kıgen áskerler qarýlaryn sert ustap, músindeı melshıip tur. Túrleri sonshalyq susty, qaraýǵa batpaısyń. Tas jolǵa shyqqan soń at arbanyń júrisi údeı tústi. Saýyry sál jipsigen qońyr at aıaǵyn shıraq basyp arbany julqa tartyp keledi. Eski arba syqyr-syqyr etedi. Túrmeniń tusynan ótkende ákem zar jelgen qońyr atqa ústi-ústine qamshy basa berdi.

Túrmeniń bıik qamaly bitip, jataǵan topyraq úıler bastaldy. Sálden keıin aldymyzdan egistik alqaby shyqty. Joldyń eki jıegi shet-shegine kóz jetpeıtin maqta egistigi eken. Ár-ár jerde bizge óte tańsyq traktorlar qońyzsha qybyrlap júr. Myna bir tustan qaptaǵan qalyń adamnyń qarasy kórindi. Jaqyndaǵanda baıqadym, egistiktiń shetin qarýly ásker qorshap, alqaptyń ár tusyna qyzyl baıraq shanshyp qoıypty. Birkelki surǵylt kıim kıgen úlkendi-kishili er adamdar jumys istep júr. Bulardyń eńbekke jegilgen túrmedegi jazasyn óteýshiler ekenin sonda bildim. Ákem atyn qamshylaı túsip, tezdetip ótip ketýge tyrysty. Men kóz almaı qarap kelemin. Búkirleý qart kisi jelbirep turǵan baıraqqa jaqyndap baryp edi, buryshta turǵan ásker sańq ete qaldy, anaý shatqaıaqtap keri shegindi.

Egistikten uzaǵan soń tory at ta jol aıańǵa tústi, ákem de bastyrmalatyp qamshy basqanyn azaıtty.

Ár jyly osy túrmeden birli-jarym jazasyn óteýshiler ebin taýyp qashyp shyǵady. Túrmeden qashqandardyń kóbisi jaqyn bolǵandyqtan ba, aldymen bizdiń qystaýdy kelip panalaıdy. Byltyr kóktemde bir qashqyn ózenge túsip, qalyń qamystyń arasyna jasyrynypty. Kúni boıy basyn ǵana qyltıtyp qamystyń túbinde otyryp, keshke qaraı jaǵaǵa shyǵyp denesin keptiredi eken. Ustaǵan balyǵyn shıkideı jep ózek jalǵaıtyn kórinedi.

Ár joly bireý túrmeden qashsa, aldymen onyń daqpyrty jetedi. «Oıbaı, on adam óltirgen qylmysker túrmeden qashypty, jolyqqanynyń bárin jaıpap keledi eken», «bul jolǵy qashqyn burynǵylarǵa múlde uqsamaıdy deıdi, óziniń kóz baılaıtyn sıqyry bar kórinedi, keshe kórshi qystaýdaǵy Qasymbek toǵaı arasynda jolyǵypty, qarsy aldynan shyǵa kelip kúbirlep birdeńeler oqyǵan eken, Qasymbektiń basy aınalyp atynan qulap túsipti» — osyndaı saryndaǵy túrli-túrli daqpyrt qatpar-qatpar qumdy mekendegen qystaýlardyń arasynda jeldeı esedi. Jaqynda ǵana bir qylmysker eki keshtiń arasynda Qasymbektiń úıine kirip kelipti. Úıinde áıeli men eki balasy bar eken, olar qoryqqanynan bir-birin qushaqtap, oıbaıǵa basyp jylaı jónelipti. Álgi qashqyn ne isterin bilmeı bosaǵada sostıyp turyp qalypty. Ózi mylqaý kórinedi. Sálden soń qolymen aýzyn kórsetip birdeńe aıtyp ymdapty, biraq onyń tilin túsinbegen úı ıeleri odan beter qorqyp jıýly júktiń astyna buǵa túsipti. Budan eshteńe ónbeıtinin bilgen soń, qazan aıaq jaqqa ótip nan, sý, birdeńe alyp shyǵyp ketipti. Muny estigen jurt: «Qasymbektiń qatyn-balasyn Qudaı qaǵypty. Ana qanisher qalaı aman qaldyrdy eken?» — dep tańdaılarynyń dámin alyp, biraz ýaqytqa deıin aıtyp júrdi.

Túrmeden qashqandardyń daqpyrty basylmaı qýǵynshy polısıalar da jetedi. Ózderi mal izdegen  qazaqtardan da qamsyz, júristeri sylbyr, jalǵyz jarym júrmeıdi, qalyńdaý aǵashtyń arasyna kirmeıdi, soǵan qaraǵanda qorqatyn sekildi. Qaıbir joly eki polısıa  Bıikqum jaqtan jyǵylyp-súrinip etekke tústi, Aqsáýle ekeýmiz jataǵan qumda oınap júrgenbiz, olar bizdi baıqamady, ekeýiniń bireýi shıdiń túbine baryp dáret syndyrdy, ekinshisi aınalasyna alaqtap sony kúzetip turdy. Aqsáýle betin basyp otyra qaldy, men sekseýildiń butaǵyn qalqalanyp qarap turdym.

Polıseıler keıde úıge keledi. Sý surap ishedi, keıbireýi nan surap jeıdi. Qylqyndyryp túımelegen sarǵylt jeıdeleriniń jaǵasy shylqyp terlep turady. Úı ıelerinen kóp eshteńe suramaıdy. Keterlerinde jantorsyqtaryna sý quıdyrtyp alady. Keshke qaraı jan-jaqtan shubyryp bir jerge jınalyp, qaz-qatar bolyp tiziledi. Sodan soń bir ándi basshysy bastap, qalǵany qostap daýystap aıtyp, jalǵyzaıaq jolmen tizilip qumdy asyp ketedi. Ertesi túske taman qaıtyp keledi. Osylaı eki-úsh kún kelip-ketip júredi de, joq bolady. Qashqyndy izdep tapqanyn, ne ustap ketkenin eshkim bilmeıdi. Áıteý polısıa kelip ketken soń qashqynnyń bul tóńirekte joq ekenine eldiń kózderi jetip, kóńilderi jaılanady. Az kúnnen soń «túrmeden qylmysker qashypty» degen habar jetedi, eki kúnnen soń shubyryp polısıa keledi.

***

Abalap úrgen Qutpannyń daýysynan oıandym. Úıdiń ishi jap-jaryq. Tóbedegi kishkentaı tesikten túsken kún nury kóleńkeleý qabyrǵaǵa sarǵylt sáýlesimen kishkentaı tesik salyp tógilip tur. Boran áli basyla qoımaǵan sekildi. Terezege shegelegen qoıdyń qarny ishke qaraı keriledi de, qaıtadan syrtqa qaraı tartylady. Qatqyldaý gýil estiledi. Syrtqa shyqtym. Aýa shańytyp tur. Qarsydaǵy tóbeshikten ushqan maıda qum tabaldyryqqa deıin jaýyp qalypty. Úıdiń irgesin yqtaǵan qum nyǵyzdalyp, betindegi maıda qıyrshyqtar jelge ilesip úıirilip ushyp júr. Alystaǵy túıe órkesh qumdardyń jotasynan dáý-dáý tolqyndar jondana kóterilip, tynymsyz kóship jatyr.

Qutpan uıasynyń aldyna shoqıyp otyryp alyp, qudyq jaqqa qarap bas almaı úredi. Qasyna taıap edim, kúndegideı aıaǵyma oralyp, betime shapshyǵan joq, «qaıda júrsiń, ana jaqta birdeńe bolyp jatyr» degendeı  qudyqqa qaraı júgire jóneldi. Men ornymnan qozǵalmaǵan soń aınalyp qaıtyp kelip, shoqıyp otyryp alyp úrýin jalǵastyrdy.

Qoıdy óriske aıdap bara jatqan atam qora jaqta júrgen ákeme:

— Mynanyń jaǵy bir tynbady ǵoı, qoraǵa aparyp baılap tastashy, — dedi. Ákem Qutpandy ustap, qoraǵa alyp ketti.

Túske qaraı úıge eki polısıa keldi. Asynǵan myltyqtaryn ıyǵynan alyp ishke kirdi. Bárimiz qylp etip qorqa qaldyq. Olar ákemnen ony-muny surap az bógeldi de, ketip qaldy.

Bul kezde jel basylyp, aýany búrkegen shańdaýyt aıyǵyp, aınalaǵa tynyshtyq ornaǵan. Kenet myltyq daýysy shańq ete qaldy. Manadan beri úni óshken Qutpannyń qora jaqtan ashshy daýysy qatar estildi. Atam men ákem oryndarynan yrǵyp turyp syrtqa júgirdi. Sheshemniń etegine oralyp men de dalaǵa umtyldym. Aınala qaptaǵan polısıa. Ózenniń jaǵasynan, Qydyrbektiń úı jaǵynan myltyqtaryn kezenip antalap keledi. Daýystary shańq-shańq etip birdeńe dep aıǵaılaıdy. Bir-birine Bıikqum jaqty nusqaıdy. Atam at aǵashta úrkektep turǵan tortóbel atqa qarǵyp minip Bıikqumǵa qaraı shaba jóneldi. Artynan polısıa da ere ketti. Myltyq taǵy atyldy, bul joly Qutpannyń daýysy tipti yshqynyp shyqty.

— Áne, Jumabek qashyp barady, — dedi ákem atamdar ketken jaqty nusqap, ne isterin bilmeı ersili-qarsyly júrip, shıryǵa sóılep. Sheshem:

— Qudaı-aı, óletin boldy-aý, — dedi daýysynyń sońy jylaýǵa ulasyp.

Aqsáýlelerdiń úı jaǵynan ashshy aıǵaı estildi. Qumdy jaǵalap júgirip bara jatqan Qydyrbekti kórdim. Jeıdesin sheship qolyna ustap alypty, onysyn bulǵap-bulǵap qoıady. Ne aıtyp bara jatqany anyq estilmeıdi. Ákem Jumabekti kórdi de, soǵan qaraı júgire jóneldi. Sheshem meni qolymnan ustap, júgire basyp Aqsáýlelerdiń úıine qaraı bettedik. Aldymyzdan Nurıla táte eńirep shyqty, sheshemdi bas salyp qushaqtap jylaı jóneldi. Aqsáýleniń sarǵysh júzi qýqyl tartyp, úreı uıalaǵan tostaǵandaı kózi jaýtań-jaýtań etedi. Denesi sál dirildep turǵandaı sezildi.

Sheshem men Nurıla táte shóke túsip otyra ketti. Aqsáýle qımylsyz bir orynda melshıip tur. Tek tostaǵandaı kózin ǵana tynymsyz aýdaryp-tóńkeredi. Taǵy myltyq atyldy, men sheshemdi bas saldym, jerde otyrǵan eki áıel bir-birin qushaqtap daýys salyp jylady. Aqsáýle áli melshıip tur, eshteńe estimegendeı, sezbegendeı.

Jumabektiń taǵdyry menen basqanyń bárine aıan sekildi. Keshki dastarqan basynda ol týraly eshkim sóz qozǵamady. Aınala typ-tynysh, kóktemniń kezi bolsa da, tóńirekti qapyryq ystyq býyp tur. Órkesh-órkesh jal qumdardyń arasyndaǵy eski qystaýdy belgisiz aýyrlyq tumshalap alǵandaı. Baılaýdan bosaǵan Qutpan da eshteńeni sezbeı alańsyz uıyqtap jatyr. Ózen boıynan da syldyr etken qamys daýysy estilmeıdi. Bári meńireý qarańǵylyqqa jutylyp, joǵalyp ketkendeı.

***

— Balam tura ǵoı, Aqsáýle qumda seni kútip júr, — degen anamnyń daýysynan selt etip oıandym. Bir kese qoıý aırandy juta saldym da, júgire basyp jataǵan qumǵa jettim.

Aqsáýle qumdy tyqyrlap tazalap dóńgelek sheńber syzypty da, sonyń dál ortasynda tizerlep otyr eken. Ústinde appaq kóılek. Meni kórip ornynan qozǵaldy. Júzi sál júdeý, biraq appaq kóılegi ajaryn ashyp-aq tur. Etek-jeńine jińishke zer júgirtilip, tas kózder men ádemi marjandar taǵylypty. Denesine quıyp qoıǵandaı. Sózdi Aqsáýle bastady:

— Kóılegim ádemi me eken? — degen daýysy tym alystan jetkendeı aqyryn estildi.

— Árıne, óte jarasyp tur.

­— Muny Jumabek kókem ákelip berdi. Ol kisilerge túrmede jumys istetip, azdap aqsha beredi eken. Ol aqshaǵa túrmedegi dúkennen kerek-jaraǵyn satyp alýǵa bolady. Kókem aqshasyn jınap júripti de, túrmeden qashqan kezde joldan dúkenge soǵyp osy kóılekti satyp alypty, túrmege qamalarynyń aldynda dál osyndaı aq kóılek ákelip bergen, ony byltyr toıǵa kıip bardym, — dep kóılektiń etegin qozǵap qalyp edi, marjandary syldyr etip sýsı jóneldi.

— Kókem úıde eki-aq kún boldy. Ákeme eki shısha araq, shesheme kámpıt, tas shaı, maǵan osy kóılekti alyp kelipti. Alǵash kelgen kúni túnde uzaq otyrdy. Sheshem et asty, ákem ekeýi bir shısha araq ishti, — sál únsizdikten soń sózin sabaqtady:

— Jumabek kókem jazyqsyz sottaldy. Bir uıǵyrlarǵa aqysyn alyp kómekteskeni bolmasa, ózi mal urlamaǵan. Ol maldardyń urlanǵanyn da bilmepti — dedi, dybysy anyq, biraq óte jumsaq shyqty.

­— Árıne, senemin, — dedim tanaýymnan mińgirlep.

­— Ekinshi kúni eski qudyqta jasyryndy. Tańǵa jaqyn qaıtyp keldi. Terisi aqjeńdenip sý soryp tastapty. Tisi-tisine tımeı dir-dir etedi.

— Júregim atqalaqtap jata almadym, eger ustalyp ketsem senderdi kóre almaı qalamyn ba dep qoshtasqaly keldim, tirideı qolǵa tússem eshkimge kesirimdi tıgizbeımin. Al ólip ketsem aman bolyńdar, — dedi.

Sheshem:

— Qaınym-aý, qaıdaǵy joqty aıtpasańshy, — dep jylamsyrady.

Ákem:

— Azyraq araq iship alasyń ba, tońbaısyń ,— dedi.

Kókem:

— Joq, jazataıym bola qalsam, súıegimniń araq sasyp turǵany elden uıat qoı, — dedi.

Bosaǵa jaqta ústiniń sýyn sorǵytyp sál otyrdy da:

— Aqsáýle, kóılegińdi kıip kórsetshi kókeńe, — dedi. Men buryshta ilýli turǵan kóılekti kıip, shamnyń jaryǵyna taıadym. Dir-dir etken ernin áreń ıkemge keltirip, qınala sóıledi:

— Sál keń bolyp qalar ma eken dep ýaıymdap edim. Kóz mólsherim qatelespepti. Kele ǵoı, mańdaıyńnan ıiskeıin, — dep kóńildenip qaldy. Mańdaıymnan ıiskedi, erni muzdaı eken, dir ete qaldym. Kókem ornynan jyldam turdy da, burylyp shyǵyp ketti. Ákem bir kese araqty dem almaı jutty da, teris qarap jatyp qaldy.

Aqsáýleniń janarynan úzilgen móldir tamshy aq kóılektiń óńirine tyrs-tyrs tamyp tur. Kóz aldymda Aqsáýle eseıip ketti. Keshe ǵana menimen asyr salyp birge oınap júrgen Aqsáýle emes. Kórmeısiń be, úlken adamdardyń áńgimesin aıtyp tur. Endi onyń menimen bala bolyp oınaı almaıtynyn túsindim.

Tostaǵandaı kóz sharasynan tamshylaǵan jasty alaqanymen súrtti de:

— Meni kókem ustalǵan jerge ertip barshy, — dedi.

Aqsáýle ekeýmiz Bıikqumdy betke alyp júrip kelemiz. Aldymyz sekseýil, jyńǵyl ósken buıra adyr. Abaılap júrmeseń — aıaq attatpaıtyn tyshqannyń ini. Jumabek kókeniń izi badyraıyp, anyq saırap jatyr. Birde ókshesi, birde aıaǵynyń ushy jumsaq qumdy oryp túsipti. Bir adymynyń ózi esik pen tórdeı, men tórt attap áreń jettim. Qumnyń etegine taıaǵanda tyshqannyń inine aıaǵyn suǵyp alypty. Jeroshaqtaı etip oıyp ketipti, tobyǵyn qatty qaıyryp alǵan-aý, ary qaraı adymy taryla túsipti.

Entigip qumnyń ústine shyqtyq. Ystyq jel qaqtap soǵyp tur. Sekseýil basyn erine qozǵaıdy. Kókjilim aýa maıda qumnyń beti sekildenip jylt-jylt etip shymyrlaıly. Kóp uzamaı Jumabek kóke ustalǵan jerge jettik. Úlken sekseýildiń túbi túıe aýnaǵandaı qorys-qopa. Aqsáýle tizerlep otyra qalyp, betin basyp óksip jylady. Meniń de kóńilim bosap ketti. Aq kóılektiń kishkene marjandary kúnge shaǵylysyp jylt-jylt etedi. Bir sabaýquıryq kesirtke jorǵalap kelip, bizge qarap sál turdy da qasha jóneldi. Sonyń izine qarap turyp qabyrshyqtanyp keýip qalǵan qanǵa kózim tústi, adymdap baryp aıaǵymmen basa qoıdym. Edáýir qan uıypty, qummen kómip jasyryp úlgerdim. Aqsáýle basyn kóterip:

— Kókem ólgen joq, qashyp ketti, ne osy jerde ustaldy, qıyn qylsa jazasyn uzartar, túbi qaıtyp keledi, — dedi. Men eshteńe aıta almadym, ystyq qum ba, qannyń taby ma, tabanymdy qaryp barady.

Biraz kúnnen soń bári belgili boldy. Jumabek kókeni sol kúni Bıikqumnyń basynda atyp óltiripti. Súıegin de qaıtaryp bermepti. Tek Qydyrbek kókeni shaqyrtyp, tildeı qaǵazǵa qol qoıdyrtyp alǵan eken. Aqsáýleniń ákesi osydan soń araǵyn qoıyp ketti.

Aqsáýlemen onan keıin birneshe ret ǵana jolyqtym. Meniń kóńilimdi qımaı oınaǵan syńaı tanytqanymen, eshteńege zaýqy soqpaıtyny bilinip turdy. Bir kúni tipti meniń «Álippemdi» alyp kelip daýystap oqyp berdi. ákesinen úırenipti:

— Sen de úırenip al, kúzde mektepke baramyz ǵoı,— dedi.

Qozy aıaqtanyp, kún ysyǵan kezde qystaýdan kóshtik. Aqsáýleler basqa jaılaýǵa, biz basqa jaılaýǵa kettik. Áke-sheshelerimiz: «kúzge deıin aman bolaıyq», — dep qımaı qoshtasty.

Aqsáýleni kúzde, birinshi synypqa barǵanda kórdim. Aq kóılegi tógilip aldymnan júgirip shyqty. Men «A», ol «B» synybyna bólinipti. Úp-úlken adamǵa uqsap mańdaıymnan súıip amandasty.

— Kóılegim ádemi me eken? — dedi.

— Árıne, qup jarasyp tur, — dedim.

— Seniń de aıaq kıimiń ádemi eken, — dedi jymıa kúlip, sálden soń jeńil basyp synybyna kirip ketti. Aıaǵynda jańa týflı jarq-jurq etedi.

Men Bıikqumnyń basynda Jumabek kókeniń tógilgen qanyn basyp turǵandaı tabanym uıyp sileıip qaldym.

---