InfoHub Logo

(poves)

Ony «Aqyndar babasy» dep slaıdy. Onyń dańqy myń jyldan attap ótti. Ol týraly myńdaǵan kitaptar jazyldy. Kitap sany osynshalyq kóp kóringenmen de ol týraly, tipten, az jazylǵan sıaqty. Onyń ómiriniń jeke-jeke taraýlary túgili, aqyndyǵyn órletken, ne bolmasa qaıǵy-qasiret kórsetken mańyzdy oqıǵalar da bizge belgisiz. Jurtqa málim, ómirdiń ár alýan ótkelderi adam taǵdyryna áser etedi. Uly adamdar tirshiliginiń árbir kúni keıingi urpaqqa ańyz bop k,alady. Al ol týraly ańyz da az.

Onyń óleńderinen bizdiń biletinimiz, ol soqyr bolǵan eken. Alaıda, qalaı soqyr bolǵan? — Týǵannan soqyr ma, álde jaýyzdyq soqyr etti me? Qalaı ómir keshti, óziniń uzaq ǵumyryn qaı ónerde jáne qashan aıaqtaǵan? — Ázirge birde-bir tarıhshy bizge dál jaýabyn bere alǵan joq.

«Rýdakıdiń molasy» atanǵan molalar Azıada kóp-aq. «Rýdakıdiń molasy» degen molalardyń birnesheýi Iranda da, Aýǵanstanda da bar. Samarqanttyń tóńiregine ornalasqan jıyrma shaqty qystaqtyń bárinde de sonyń «molasy» bar.

Tájik jáne ózbek sovet ádebıetteriniń negizin qalaýshy Sadrıddın Aını men sovettiń talantty músinshi - antropolog Mıhaıl Gerasımov ózderiniń zertteýlerinde Rýdakı Zeravshannyń joǵarǵy saǵasyndaǵy Pándj - Rýdak qystaǵynda jerlengen degen sheshimge toqtaǵan. Aını muny kóne qoljazbanyń birneshe jolyn anyqtaı kep dáleldese, Gerasımov — tabyttaǵy adamnyń súıegin zertteı kep dáleldegen.

Men bolsam ǵalym da emespin, tarıhshy da emespin, arheolog, ıa antropolog ta emespin, bar bolǵany Rýdakı poezıasyn súıetin jýrnalıs qanamyn. Jáne jýrnalıs retinde negizge Rýdakıdiń óz óleńderi men onyń zamandastarynyń jáne shákirtteriniń jazǵan jyr joldaryn ala otyryp, Sadrıddın Aını men Mıhaıl Gerasımov qorytyndylarynyń durystyǵyn, dáıektiligin jáne tarıhı derektiligin ózinshe dáleldegim keldi.

Múmkin, kóptegen oqýshylar osy ocherkte aty atalatyn aqyn qyz Robıanyń esimin alǵash ret kezdestiretin bolar. Múmkin, onyń tvorchestvosy ádebıet zertteýshilerin qyzyqtyrar da. Mundaı jaǵdaıda men olarǵa Tájikstan Ǵylym akademıasynyń ádebı arhıvyna den qoıýǵa keńes berer edim. Múmkin, olardyń izdenýleri jemisti nátıje berer. Al men bolsam, óz ocherkimde olar týraly bar bilgenimdi qaıtalap k,ana óttim. Tek, buǵan qosarym, Robıa — tájik ádebıetindegi «jıyrma tórt injý-marjannyń» biri, parsy - tájik ádebıeti tarıhynda esimderi saqtalǵan jıyrma tórt aqyn qyzdyń eń tuńǵyshy.

A v t o p.

Pendeler meni aldady —

Súıerim tek tabıǵat qana...

R ý d a k ı

Baǵban qaqpa aldynda qarsy aldy. Ol bizdi eki jaǵynan birdeı gúl kómkergen, tóbeden qara órik aǵashynyń kóleńkesi túsken jolmen mavzoleıge qaraı alyp júrdi.

Tym-tyrys. Tek áldeqaıdan — baqtyń bir túkpirinen bulbul qus samarqaý, aqyryn ǵana tańdaı qaǵady, japyraqtar ózara tańyrqasa sybyrlasady. Baǵbannyń júzinde de tańyrqaý bar. Ol bizdiń shań battasqan aıaǵymyz ben qaljyraǵan túrimizge qaraı qoıady. Bizdiń qaı qıyrdan kelgen jolaýshy ekenimizdi bilgisi keledi onyń. Biraq eski dástúrdi saqtap úndemeıdi.

Bul taýlarda, qarý-jaraqsyz, meıirban dosqa uqsap kelgen beıbit qonaqty jón-josyq surap qarsy alý lázim emes. Aq nıetpen kelgen qonaq úsh kún boıyna baý-baqshadaǵy jemisterdiń rahatyn kerip, mol dastarqannyń basynda otyryp, osy taýlarda týǵan ańyz-jyrlardy tyńdaıdy. Tek osydan keıin ǵana, eger qonaq sol úsh kúnniń ishinde ózinin jón-josyǵyn málim etpegen bolsa, úı ıesi onyń shyqqan tegi, rýy jáne halqy týraly, ol ósken ólke týraly suraýǵa qaqy bar.

Al ázirge suraqty biz ǵana qoıamyz.

Qart baǵban qaqpany ashyp, bizdi qarsy alǵan kezde meniń dosym - Qutbı aqyn odan:

— Esimińiz kim bolady? — dep suraǵan.

— Rýstam.

— Rýstam baba, bizdi Ýstodka1 bastap baryńyzshy, — dep ótindik biz.

Sóıtip qart baǵban bizdi mramor baspaldaqtarǵa bastap keledi.

Mavzoleıdiń tasyn jýyp aqqan móldir bulaqtyń jaǵasyna aıaq kıimimdi sheship qaldyrdym da, kóńilim alaburtyp, áshekeıli temir esikterge qaraı taıandym. Qutbı meni arqamnan bolar-bolmas qana ıterip qalǵan, biz uly Ýstodtyń kúńgirt Úıegine endik.

Shyǵystyń jas aqyndary ony Farabanyń úlbiregen kógildir torǵynyna orap ákep, kindik kesken altyn besigi osynaý ór taýdyń qushaǵyna tabys etkenine myń jyldan astam ýaqyt ótkem. Sonan beri ol osy jerdiń ıesi. Aq mramor — onyń jamylǵysy, qara jer — onyń shyqqan taǵy. Ólgennen keıin ol Shyǵys aqyndarynyń syıynar piri boldy. Ólim oǵan óshpes ómir berdi.

«Ólim ómir berdi» degen sóz qulaqqa jat shyǵar. Biraq basqasha aıta almaısyń. Erte kezden ólim degen maıdan dalasynda sheıit bolǵan jaýyngerdi ǵana dańqqa bóleıtin. Al bul bolsa aqyn edi. Bal sharapty jyrlady. Jany joq sulýlarmen shaıqasty. Shahtyń tajyn dáriptedi. Alaıda shah ony tóbet uqsatyp qýyp tastady. Bul kúnde sol shahtyń esimi eshkimniń esinde joq, al aqynnyń esimi, onyń dańqy eń aty-shýly degen qolbasshylardyń dańqynan da uzaq jasap otyr.

Kereǵar emes pe?! Iá, onyń búkil ómiri kereǵarlyqpen etti. Ólimi de kereǵar edi.

Tirisinde ol saıaly baqtyń kóleńkesinde dem alǵandy unatatyn, sulýlardy ýatatyn, bulbul ánshi rahattana tyńdap, gúl juparyn jutqandy unatatyn.

Ol óziniń sol daǵdysyn ólgennen keıin de ózgertpedi. Qazir de ol kıparıstiń kóleńkesinde, gúl báısheshektiń eń ortasynda jatyr. Bulbul da sol kezdegideı án salady. Tipti bizdiń aqyndarymyz da mahabbat jaıly Rýdakıdiń kezindegideı - aq jyrlaıdy. Mahabbat týraly osy kúnge deıin Rýdakıden asqan óleń jazǵan aqyn joq.

Baǵban qart únsiz tur. Qutbıda da ún joq. Olar tóreshi sıaqty. Meni kútip tur. Qutbıdyń janarynda qataldyq bar. Baǵbannyń kózqarasy sabyrly. Jas aqym úshin de, osy baqtyń qart ıesi úshin de myna tastar — kıeli. Eliniń uly perzentiniń tabyty jatqan osy bir tutam jerge degen olardyń qyzǵanyshty súıispenshiligin men uǵamyn da. Olardyń súıispenshiligine ortaqtasamyn. Bizdiń jazıra dalamyzda da uly Ýstodty osy taýdaǵylardan kem súımeıdi. Sondyqtan da men úsh kún boıy ózen jaǵalap, Pamır quzdaryn sharlap, osynda jol tarttym.

Osydan úsh kún buryn vertolet meni jaqpar tastar arasyndaǵy kishkene tas jolǵa túsirgen edi. Tar soqpaqpen quzǵa qaraı tústim, Zeravshannyń jartasty jaǵalaýyna qashalǵan jolmenen eki shaqyrymdaı júrgen soń, turǵyndarynyń aıtýynsha, myńdaǵan jyldyq tarıhy bar, Aını degen kishkene qystaqtan shyqtym. Al shalmaly qart kolhozshy basqa qystaqtarmen salystyrǵanda, óz qystaǵynyń artyqshylyqtary týraly aıtqan kezde, talaı ǵasyrlyq tarıhı derekterdi qınalmastan jaıyp saldy.

— Bizdiń qystaǵymyz Eskendirdiń ózine de baǵynbaǵan, — dedi ol. — Eskendir bizdi aınalyp ótken. Onyń jıhangerleri ońtústik asý arqyly tyrbanyp etýge májbúr bolǵan jáne esterin jıý úshim, áne, anaý sýyq kóldiń jaǵasyna aıaldaǵan, — dep ol shyndardy nusqaly. — Ol kel so shyndardyń ar jaǵynda. Sonan beri ony Eskendir kóli dep atap ketken. Bul jaıynda sizge, joǵarǵy jolda turatyn da aıtyp beredi.

Óz ǵumyrynda talaıdy estip, talaıdy kórgen taýlyqqa tán ádetpen ol Iran men Týran arasynda bolǵan soǵys kezinde, Týrandyq áskerlerdiń shatqaldan qalan ótkeni jaıly da áńgimeledi. Taý kóshkinderiniń qulaǵanyń da, qasıetti shaqtardy da eske aldy. Alaıda osy kóshkinderdiń el úshin paıdaly shaǵy da bolǵan, — shapqynshylyqtan saqtap qap otyrǵan. (Sóz oraıynda aıta keteıin, sol kúni men Sýhto taýynyń eteginde birneshe saǵat aıaldap qaldym, qatty jańbyrdan keıin álgi taýdyń bir bóliginde kóshkin qulap, Zeravshaknyń arnasyn bógep tastady. Taý búlinshiligin baǵyndyrýshylar týraly reportaj berdim de, kókeıimde kepten júrgen oıymdy iske asyrǵym keldi. Sadrıddın Aını men akademık -antropolog Gerasımov aqıqattaǵan ańyz boıynsha, «aqyndar babasy» týyp-ósken jáne dúnıeden qaıtqan Rýdak qystaǵyna baryp qaıtýǵa bekindim).

Áńgimeshi qartpen qoshtasqanym sol edi, taýdaǵy elge járdemge kelgen qalyń mashınaǵa tap boldym, Qalyń toptyń arasynan oılamaǵan jerdeı óz dosym — tájiktiń jas aqyny Qutbı Kıromǵa ushyrasa ketkenim. Ol kóshkin týraly habardy estı sala Dýshanbeden samoletpen ushyp kelgen eken, óıtkeni ata-anasy, áıeli jáne balalary ózen arnasynyn tómengi aǵysynda jıyrma shaqyrym jerdegi qystaqta qalǵan kórinedi.

Biz onyń egiz-egizden týǵan balalaryna keshtete jettik. Alty balanyn eń úlken ekeýi — alty jasta, ortanshy ekeýi — úshte de, al kenje eki balasy bir jasqa endi ǵana tolypty.

Aınadaǵy áńgimeshi qart aıtqandardy, óz qystaǵy týraly sóz bolǵanda, Qutbı da aıtyp ótti.

— Bizdiń baý - baqshamyzda baý-baqsha dúnıe júzinde joq, — dedi ol keshki tamaq ústinde. Jáne tań azannan turǵyzyp ap, óz sóziniń týǵan qystaǵyna degen súıispenshiliktiń ǵana belgisi emes, shyndyq sóz ekenin dáleldep shyqty. Bul baqtyń balǵyn ásemdigine, ańqyǵan juparyna, oıý-órnekti, kózimnen bergi tunyp turǵan jasyl sıpatyna, ánshi qustary men jemis aǵashtarynyń túrlerine dúnıe júzinin kez kelgen baǵbany qyzyǵa súısineri haq. Al osy jerdiń turǵyndary dep ataǵan osy baqtyń granıt terasaǵa, jalan. tasqa ósirilgenin kórgen árbir jolaýshy tájiktiń taý turǵyndarynyń eńbegi men talantyna sheksiz baǵa bereri daýsyz.

Osy kezdesýden bir jyl buryn tájik taýlarynyń qyrqalaryn boılap ushqanda (men bul tusta «qyrqalaryn boılap» dep otyrmyn, óıtkeni «Il-12» samoleti bıik shyńdardy asyp ushýǵa óresiz jetpeı, sostıǵan jartastar arasymen aýa keńistigin qýalap, quzdardyń ústimen ǵana ushqan edi), men ertegidegi tas qorǵandardyń arasyna tap bolǵan adamdaı, boıymdy tańyrqaý men úreı birdeı bılep, shyńyraý jatqan túpsiz quzdarǵa, qojyr-qojyr, al keı tusta maıǵa suqqandaı kók aspanǵa qaraı shanshyla qadalyp, samolettiń jolyn bógegen úshkir jartastardan kóz ala almaǵam.

Sol bir tańǵajaıyp kórinisten esimniń ketkeni sonsha, ushqyshtyń «Otteginiń maskasyn kıińder!» — degen buıryǵyn da estigenim joq.

Ilúmınatorǵa mańdaıymdy tiregen qalypta men osy toń-torys jatqan alyp kesekterdiń arasynda adam qalaı ómir keshetinin kórt, oı sarynynan ótkizip, uqqym keldi, al munda myńdaǵan jyldardan beri tarıhyna árbir halyq, árbir ult qyzyǵa qaraıtyn tákappar, symbatty, dana halyq ómir keship keledi, óıtkeni osy taýdy meken etken bul halyq eshýaqytta, esh ýaqytta eshbir jaýdyń aldynda — meıli ol Kır bolsyn, Dara bolsyn, Shyńǵysqan nemese Eskendirdiń ózi bolsyn, eshqaısysyna tize búkpegen, bul halyq dúnıege danyshpan aqyndar men ǵulamalardy bergen halyq.

Samolet ústinen men sostıǵan tastardan ózge eshteńeni kóre almaǵam. Endi, mine, úlken sulama tas ústine shaǵyn ǵana qystaq turǵyndary esirgen, ertegidegideı tańǵajaıyp Noıobo baǵyna tap bolǵanda, MSH anaý bir sanarymda týǵan kókeıimdegi suraqtaryma tegis jaýap alǵandaı boldym.

Bul taýlar, bul jartastar kórer kezge ǵana qatygez. Bular óziniń tilin tappaǵan ǵana úreıli. Al shyn máninde bular meıirimdi taýlar. Jáne bular da adamsha sóıleı biledi. Adamdar sıaqty bulardyń da árqaısysynyń óz qupıa - syry, óz taǵdyry bar. Bular ózin meken etken halyqty qaterli jyldarda jat jerlikterdiń shapqynshylyǵynan saqtap qap otyrǵan. Bular ózin meken etken halyqqa sýyq jelderden, aptaǵan ystyqtardan qorǵanysh bop otyrady. Jáne. bul taýlardy jurt týǵan uly: bop sheksiz súıedi. Árbir tasyna deıin súıedi. Bir kezderde adam haıýanatqa tabynǵan jáne jartastarǵa táńiriniń sýretin qashaǵan. Árbir tastyń ózinde beıne jatady emes pe, al adam onyń ynǵaıly keskinin taýyp qyrlap qashaýy tıis. Tájikterdiń ata-babalary da, bizdiń ata-babalarymyz sıaqty, otqa tabynǵan, jartastardyń ushar bastaryna qasıetti ottar jaǵyp qoıatyn bolǵan, onan keıingi jerde qylyshtyń júzimen ıslam keldi de, ottar tek jolaýshyǵa jol silter belgi bop qana qaldy.

Rýstam baba jupary ańqyǵan eki alma úzip, maǵan usyndy.

— Sizdiń eki qyzyńyz bar eken, myna kisi aıtyp otyr, — dep qart Qutbıdy meńzep qoıdy. — Solarǵa berińiz. Myna almalar «Andjame» aqyndarynyń atasy — Rýdakıdiń baǵynda ósken deńiz.

Shaı bógip qaınapty. Iisi ańqyp tur.

Shyrqaý bıikte kók júzinde qanatyn jaıyp tastap, jáıimen qyrandar qalyqtap júr. Olarǵa sol bıikten qystaq úıleri orta ǵasyrlyq alyp amfıteatrdyń oıqy-shoıqy terasasyna retsiz tastalǵan kýbıkter sıaqty kórinetin bolar. Al eger dálirek aıtar bolsaq, onda bul jerdi bir kezde sóngen alyp výlkannyń kraterimen salystyrýǵa bolady.

Bir-birimen qoıan-qoltyq óbisken shyńdar ortasy — bulaqtar men ózenderge, gúl - baqtar men taý shalǵynyna toly — ǵajaıyp oıpat boılaıdy. Oıpattyń eń túbinde, syńsyǵan japyraqtar astynda, tereń jyrada osy jerdegi ózenderdiń eń úlkeni býyrqanyp, aq kóbiktenip jatyr. Ol óziniń basyn shyńdaǵy qardan alyp, bizdiń janymyzdan soltústikke qaraı týlap aǵady. Jartastardy qylyshpen shapqandaı jaryp ótip, keń oıpatqa sytylyp shyǵady da, sodan ári Zeravshanǵa qosylyp Pándjıkentke, Samarqantqa, Buharǵa ketedi... Taýlardy asyp etip, kók júzinde shyrqaý bıikte qalyqtaǵan qyrandardy ǵumyr boıyna áýeıi etken, osy bir jumaq buryshyna keler jolda, budan úsh kún buryn men sol keń oıpatta, Samarqanda bolyp edim...

— Qandaı sort? — dep suraıyn dep nazarymdy alma aýdardym, biraq oıymda sol qyrandar, gúl baqtar men týlaǵan ózen tur. Tabıǵattyń myrzalyǵyna kenelgen ásem burysh. Bul jerde aqyn týmaýy múmkin emes qoı degen oı oralady maǵan...

— Rýdak sorty, — dep jaýap qatty baǵban.

— Mundaǵynyń bári de Ýstodtyń esimimen atalady, — dep jymıdy Qutbı. — Sýdyń shýyn estip otyrsyń ba? Bul Rýdak degen ózen. Áne, anaý, jartasty kórdiń be? Ol Rýdak jartasy, al qystaqty Pándjı - Rýdak dep ataıdy. Jergilikti kolhozdyń aty da Rýdak...

— Mundaǵy árbir tas onyń jyrlaryn tyńdaǵan. Bul jerdiń jartastary aıryqsha jańǵyryǵady, olar Ýstod sózderin talaı-talaı qaıtalaǵan, — dep qoıady Rýstam baba. — Ol osy arada týyp, jastyq jalyny laýlaǵan, esh alańsyz, jarqyn shaǵynda osy aradan attandy. Balǵyn dańqtyń qanatynda ushqan edi. Kóp jyldar ótken soń oraldy. Múldem basqa bop oraldy. Onyń kúlkisinde jabyrqaý jumbaq, úreı bar edi. Jáne jalǵyz oralǵan joq. Ony Madj degen jasóspirim jigit ertip ákeldi... — Men baǵbandy súle tyńdap otyrmyn.

Onyń daýysy áldeqaıdan alystan kúńgirlep estiledi.

Adam óz oıymen ózi bop, qıal qanatyna mingende ámanda estıdi.

Keıde ǵumyryndaǵy eń bir tańǵajaıyp mınýtta bolady. Mundaı kezde sen keremet is istep, óziń úshin jańalyq ashqandaı kúıge enesiń. Sen aspannan jańa juldyz tapqandaı bolasyń, meıli onyń sáýlesi álsiz, ázer kórinerlik bolsa da, báribir jańa juldyz. Sen ózińniń alyp ushqan kóńilińdi basa almaısyń. Óıtkeni kez kelgen, eń bolymsyz jańalyqtyń ózi — oıǵa qanat bitirer kómbeniń basy. Bul oı-qıaly shıyrshyq atqan sýretker úshin — zeınetti uzyn joldyń, ǵalym úshin — tyńǵylyqty zertteýdiń nemese qarapaıym boljaýshy úshin esh quıt joq, keı sát jabyǵyńqy, keı sát qýanyshty oılardyń bastamasy.

Men Rýdakı ólenderin jatqa aıtatynmyn, men onyń poezıasyna bas ıetinmin. Sondyqtan da meni kenet kelgen oı tebirentip áketti: — múmkin men, osydan myń jyl buryn balalyq shaǵynda uly Ýstodtyń ózi oınaǵan, bolmasa qartaıǵanynda dem alyp tize búkken jerinde otyrǵan shyǵarmyn.

Biraq bul oıdyń eshqandaı jańalyǵy joq edi. Ol shynynda da óziniń balalyq jáne qartaıǵan shaqtaryn osy arada etkizdi. Ony qorshaǵan osy tabıǵat edi. Gúlbaq óstip sybdyrlap turdy, ózen óstip týlap jatty, qyrandar da óstip kók júzinde sybdyrsyz qalyqtap júrdi. Tek súrleýler men joldarǵa túsken Ýstodtyń izin ǵasyrlar shany basyp qaldy. Alaıda óz oıynda solardy tiriltip, sol boıynsha, tús álpetindegi samal jeldiń kóbe tartqan gúl uıqysyn aqyryn ǵana jelpip ótetindeı, sonaý alys kúnderdiń shymyldyǵyn yqtıattap ashyp júrip kórýge bolady.

Aqyn gúlderdi unatypty. Raıhan gúlin unatqan. Múmkin, ol kezde baq ishinde raıhan gúli kóp esken shyǵar. Iá,raıhan qazir de az emes. Áne, olar alma aǵashtar arasynda jaınap tur.

— Qarlyǵash tek óz uıasynda ǵana damyl tabady... — dep qoıdy Madj.

— Jón aıtasyń, ulym. Basta úıge. Sen taýǵa barar joldy bilýshi me eń? Sonda meniń sýyp qalǵan, umyt bolǵan uıam bar. O, qasiret, Madj, kúıkentaı eki júz jyl jasasa, al qarlyǵash bar-joǵy biraz jyl ǵana. Tezdet, ulym, basta úıge. Áı, jaraqat, aýyr jaraqat! — aqyn kózindegi qan battasqan shúberekti ustaı aldy. Jas jigit alǵa qaraı bastady. Aqyn janǵa batqan azap aýrýyn kúshtep jeńdi. Bir qolyn Madjdyń ıyǵyna sap, bir qolyna taıaǵyn ustap, basyn joǵary kóterip, shańdaq jolmen júrip ketti.

— Basta, ulym, Sondaǵy jaǵalap júri Ózen bizdi salqyn lebimen jelpip, gúlbaqtar kóleńkesine saıalatar, jemisin bazarlyq eter, qustardyń jyry qasiretimizdi jeńilter.

... Rýdak taq ornaǵan saraıda túregep turdy. Ony munda baq ishinde júrgen jerinen ustap ákelgen bolatyn. Moınyna saldyrlaǵan temir qarǵy salynyp ta úlgergen. Art jaqta, saraıdyń túkpir buryshynda, demderin ishterine tartyp saraı aqyndary turdy. Olardyń ishinde Shahıd joq edi, tek Ýstodtyń kúndeýshi ǵana bolatyn Altyn taqtyń ústinde sarǵysh óńdi shahtyń ózi otyrdy da, al onyń janynda bas ýáziri turdy. Samanıdter shahy saraı ishin samarqaý sholyp ótip, áshekeıli kúmbezge qadala qarań qalǵan kezde, ýázir onyń jarlyǵyn aıtty: shah gareminiń gúline jaqyndaýǵa dáti jetken jáne oǵan qosa allanyń atynan jazylǵan quran týraly astamdyq sóz aıtyp, aýyr kúnáǵa batyp, kúpirlik etken aqyn Abdýlla Rýdak, shahtyń keshirimi boıynsha, qazirden bastap ómiriniń aqyryna deıin tas qarańǵy soqyrlyqta kún ótkerýi kerek...

Rýdak bas ıip, tizesin búkken, alaıda osy sátte shah qolyn kóterdi de jendet qarǵyny tartty, qylǵan Ýstod ornynan turdy. Túkpir buryshta turǵan aqyndar biriniń sózin biri bólip shahtyń danalyǵyn óleńmen madaqtaı bastady. Rýdaktyń ózi de talaı ret sóıtip edi. Aýyz eki aıtysta oǵan teń túser eshkim bolmaıtyn, sonysy úshim de shah ony bir kezderde jaqsy kórdi.

Samanıdter shahynyń ulylyǵyn dáriptep, ol júzdegen shyǵardy jáne shah saraıynda júzdegen sulýlardyń ystyq qushaǵyna batty. Shah pen aqyn ekeýiniń obyrlanǵan nápsi toıatynda básekege túskendeı kezderi de bolǵan edi. Biraq, shahtyń gúl baǵyndaǵy muńly gúl bop búrin ashqan — Ararattan ákelingen, uzyn burymdy tutqyn arýǵa aqyn jany yntyq bolǵan kezden bastap bári ózgerdi.

Ol tutqyn arýdy shyndap súıdi. Aqyly men sulýlyǵy úshin súıdi. Arý aıtqan qaıǵyly áńgimeler titirente shymyrlatty. Egerde munan buryn da adal dostarynyń kinárat sózderi ony obyr nápsiniń oınaǵynan shettete almaǵan bolsa, endi tutqyn arýdyń áńgimeleri onyń kózin jańasha ashty, el bıleýshilerdiń qatygezdigin jáne halyq qasiretin sarapqa salýǵa májbúr etti.

Jas arýdyń áńgimeleri, týǵan jeri týraly ánderi, qaıǵy-qasireti, kóz jasy, ah urǵan sherli kúrsinisi — onyń adamdyǵyn qorlaǵandarǵa, qanatynan qıǵan, shahtyń gúl baǵyndaǵy áshekeıli torǵa qamaǵandarǵa qarsy aqyn kókireginde yza men kek týǵyzdy.

Baılaýdaǵy tóbetteı ǵyp jendetter qyl arqanmen moınynan jetelep kele jatqanda kenet oǵan: Shah buıryqty aqynnyń tutqyn áıeldi súıgeni úshin shyǵarmaǵan bolar, onyń qulaǵyna keshe aq úıdegi dýman ústinde aqyndar ortasynda Rýdakı shyǵarǵan óleń jetken soń bolar dep oılady.

Baıydym dep oısha, masattanba, Kóz aldymda taǵdyrdyń sol da tań ba, — degen edi ol shahtyń qazynashysyna. Jáne taǵy ol Mýradı dosyn eske ált, jyrǵa qosyp madaqtap, onyń ólimi úshin shahty kinálaǵan.

Aıtylǵan sóz oqpen teń qaıtyp ishke juta almaısyń. Yntyzar etken tutqyn arýǵa sońǵy ret bir qarar ma edi. Biraq ol qaıda deseńshi? Áne, anaý bıik qorǵannyń ishinde. Máńgi qamaýda. Onda tereze de joq. Kúmbezden ǵana kóriner aspan bar... Múmkin ol onda joq ta shyǵar endigi. Múmkin ony da qyzy Robıa sıaqty otqa órtep jibergen shyǵar?!

Aqyn kózin qorǵannan taıdyryp, aldyndaǵy jendetke qarady. Túrip alǵan jeńine aýdy kózi. Jún basqan qolyna tústi. Jalańdaǵan qanjardyń ótkir júzine, jendettiń qorqaý kúlkisine...

— Aqyn baba, tús boldy. Ózen jaǵasyna dem alaıyq, — degen Madjdyń daýysy estildi.

Bular ózenge qaraı oıysty. Rýdak kóziniń aýyrǵany birtindep qaıtaıyn dedi. Jol soqty bop qaljyraǵan, ózi soqyr aqyn tyń tyńdap qatty da qaldy. Árbir dybysqa boıy elitip rahat tapty. Shóptiń sybdyry, japyraqtardyń sybyry, saıraǵan qustar men sýdyń syldyry — bári bir arnaǵa qosylyp, tirshilikti, qozǵalysty pash etken tańǵajaıyp ánge aınalyp, aqyryndap jer ústinde qalyqtap kele jatty. Osy bir mýzyka kúnge arnalǵan gımndeı estiledi. Qudiretti kúnge arnaý sıaqty.

— Naýryzǵa úsh kún qaldy... degem Madj aqyryn ǵana. Biraq aqyn ony estip qaldy.

— Biz ony úıde qarsy alamyz, ulym. Taýǵa jetemiz ǵoı, — dedi Ýstod Madjdy jubatqandaı. — Al qazir bir eleń oqy, Madjym. Kóktemniń samal jeli týraly oqy...

Tym-tyrys bola qaldy. Aqyn shıryǵa qulaq túrdi. Ol kútip otyr. Madj Sogdıananyń kóptegen aqyndarynyń óleńin biletin. Kimniń óleńin oqyr eken?

... Altyn sıpat kóktem gúlin jaıyp salyp samal jel, Kúmis oqa raıhan gúldeı úlbirep es, samal jel. Ozar salǵan sap júzdegen órnek bop sý tolqyny, qyl qalamdaı Mann syzǵan týlap bir ót, samal jel... ...Mahabbatty uqpas, sirá, bireýlerge kór soqyr, Sylandattyń gúl - baqtardy qalyńdyqtaı, samal jel Ýa, nelikten rahat sonsha tań aldynda múlgigen, Tań shapaqta raıhan gúlin shashtyń ba, álde, samal jel...

Madj Robıanyń óleńin oqydy. Kimnen bildi eken ol muny? Shynymen-aq ol bul óleńdi, aqyn Abdýlla Rýdakıdiń ańqaý baladaı bop kelip, Robıanyń súıgeni — jas quldyń basyna shahtan bostandyq suraǵan kúni jadynda tutyp qalǵany ma? Sol ýaqytqa deıin búkil Saman elinde birde-bir jan Kaaba baıdyń qyzy, Balqy qalasynyń jas ámirshisi Harıstiń qaryndasy óleń shyǵaratynyn bilgen emes qoı: Robıanyń aqyn ekeni múldem belgisiz bolatyn.

Abdýllanyń ázi de bul jaıly kezdeısoq bildi. Oqıǵa Rýdakı «Kálılá men Dımna» poemasyn jazyp bitiristen buryn bolǵan edi. Aqyn Indıada bolyp, Irandy aralap etip, Mýradı jáne Shahıdpen Balqyǵa kelgen. Sol jyly onda búkil Andjamnyń, búkil Sogdıana men Mavrenarhdyń aqyndary jınalǵan, Farabanyń aqyndary da, Tarazynyń bıshileri, Ararattyń saýdagerleri men Iemenniń jolaýshylary, Úndistannyń ánshileri de tegis bas qosqan...

Balhynyń bıleýshisi, Kaabanyń balasy — jas Harıstiń saraıynda dýmandy toı etken. Onyń kezinde Balqy aqyndar men sýretshiler qalasy retimde aty shyqqandy. Onyń balasy Harıs bıleýshi retinde ákesiniń jaqsy dástúrin jalǵastyrǵan edi.

Aqyndar biri men biri básekege túskendeı, saraı baǵynyń ishinde óz óleńderin oqyp otyrǵan kezde, kútpegen jerde olardyń ortasyna názik keskindi, ásem bozbala keldi. Ol daýysy kúmisshe syńǵyrlap óleń oqydy. Bulbul qus pen raıhan gúli týraly eleńder, kún menen bult týraly óleńder... Aqyn - bozbala endigi bir uzaq óleńim Ýstodqa arnaı aıtqan, onyń sózderinde muńly bir astar bar edi. Rýdakı tańyrqaı tyńdady. Bozbala ony aqylgóı tutyp, mahabbatty qorǵaýǵa, qorǵanysh bolýǵa járdem surady.

Kelgeni qandaı aıaq asty bolsa, bozbalanyń ketkeni de sondaı tez boldy. Qyzmetshi quldar sharap tarata bastady. Harısti asyrap ósirgen kári áıel aqyndarǵa balanyń tentektigin keshirýdi jáne ol týraly eske almaýdy ótindi.

Rýdak oıǵa qalyp edi. Ol álginde óz aldyna kelgen jastyń er bala emes ekenin uqqan. Qyzdyń daýysy edi. Biraq, ol qyz kim? Jáne julyp tastap, jigitshe kıinip, munyń aldyna osynsha batyl kelip, ótinish aıtýyna ne sebep boldy?

Sol keshte saraı qyzmetshileri oǵan toltyra óleńder jazylǵan tep-tegis jibeginiń birneshe quraqtaryn tabys etti. Olardy jazǵan Harıstiń qaryndasy — Robıa eken.

Rýdak onyń qupıa mahabbatynyń syryn da bildi. Robıa óz baýyrynyń jan saqshysy basybaıly kúl, jas jigitti súıgen eken. Jigittiń ánin, onyń oıynyn, onyń sulýlyǵy men aqylyn súıipti.

Qyz oǵan óleńder arnapty. Qul jigit te óz hanymy Robıany súıedi eken. Alaıda, Harıs qatal. Ol qul men Robıanyń mahabbatyna qarsy. Al Robıa bolsa mahabbatyn qıa almaıdy.

Buharǵa qaıtysymen Rýdak Mýradı men Shahıdty ertip shahtyń aldyna bardy. Rýdak óleńmen shah ı eden Robıaǵa járdem berýin ótindi. Rýdaktyń ótinishin shahtyń taq saraıynda otyrǵan Harıs ta estıdi. Qatýlanǵan jas jigit dereý Buhardan attanady. Sýyt júrispen Balhyǵa jetip, álgi quldy zyndanǵa tastaıdy, al Robıa sulýdy qyzyp turǵan monshaǵa kirgizip, syrtynan tas qyp bekittiredi...

Jalyn, jalmaýyz jalyn tastardy obyrlana jalanyp, jalańdaı túsedi. Aı júzdi, aq músindi Robıa sharpyǵan ot pen tútinnen tunshyǵa bastady, kóılegi tutanyp, qara burymdary qaýlaǵan otta jylan shıratyldy. Robıa saýsaǵyn qyrshyp qanatyp, qyzǵan tasqa óler aldynda mynadaı qandy joldar jazdy:

«Sensiz jerde súıiktim, qos janarym — qos bulaq,
Qanmenen boıap betimdi, otyrmyn ne osqylap.
Kirpigim áste qurǵamaı tasqynǵa meni batyrdyń,
Joq, qate aıtam, qatalap qatyp-semip jatyrmyn.
Júregime endiń de sen, máńgi qaldyń saqtalyp,
Qan bop emes, búkil ózin, nur sıpatyn jattalyp.
Sen qalasań bulaq bolsyn, kóz jasymdy bulaıyn,
Sen qalasań burymymdy kóz jasyma jýaıyn.
Qumda qalǵan balyqtaı bop ot ishinde bulqynam,
Men shaqyram, men shaqyram — tek sen joqsyń umtylǵan.
Bul saraıda mahabbattyń kúzeti bar, qamyqpa,
Bilingen kún tirideı - aq salar tozaq - tamuqqa.
Arý túser tamuq ishi ot laýlaǵan qabyrǵa,
Ardaqtaǵan mahabbatyn qanmen boıap qalýǵa,
Sen qalaısyń? Qaıda júrsin, qazirgi sát, súıiktim?
Óler shaǵym qanmen jazý úlesime tıipti.
Endi, mine, mahabbattyń óz jasaǵy bar eken —
Aqqan qan men kózdiń jasy, ot qaqpasy túpsiz ken,
Ot sharpydy, laýlap jandym, ustaý kıyn ózimdi,
Kól bon kózim, aǵyl-tegil qanym sýdaı tógildi,
Óz oıym men boıymdaǵy, órtegim bar janymdy,
Janym meniń kóz jasymmen aıaǵyńdy jýamyn,
Áli ketken qoldyń qanyn kúl bop, jýyp tynarmyn.
Jalmap jatqan qushaǵyna ap, sýmańdaǵan jalynmen,
Dúnıeni ert qaptatam, órteımin bar janymmen.
Qandy órtten de ystyǵyraq kózdiń jasyn tógip men,
Nóser bultqa buıyrdym da; «Qan bon jaýǵan selińmen!
Shomyldyram ol qanmen men adamdardyń jylanyn,
Zulymdyqtan tas túnekteı júzi qara lańyn
Osy qanmen qarsy aldymnan bir ǵana jol ashyldy,
Ǵashyqtardy sáýle túspen boıamaqpyn asyly.
Teńiz deıin aǵyl-tegil óz qanymnyń boıaýyn,
Tań shapaǵyn qyzǵylt etip, kúndi nur ǵyp qoıamyn.
Endi, mine, ot tilin de uǵyp aldym, bilemin —
Tamuq menen surap alsyn kinálige keregin.
Kókiregime uıalaǵan bir beıneńnen ózgeni,
Jaratqannyń bar asylyn otqa berer kez keldi,
Kúldi jınap alsyn, meıli, meniń súıgen adamym.
Al men bolsam kóz jasymmen jerdi sel ǵyp salamyn.
Jalyn qushty, dostym meni, kózim — jas, qanym — sý,
Mahabbatqa órtendim de, dúnıeden kettim bul.
Ýaqyt bitti, sensiz jerde aqtyq tynys demde,
Máńgi qosh bol... men attandym... men kettim»...

Keı sátte ol Robıany eske alatyn, shahtyń ómirimen mansuq bolǵan óz mahabbatym arman etip, aqyn dostary — Shahıd pen Mýradıdy ańsap uzaq kúńirenip. Ulylar ketti bu dúnıeden pákti, qasiret - qaıǵy, qyzyǵy joq ár kúngi...

deıtin muqaı otyryp. Onyń óleńderiniń árbir joldary taý shyndaryna jańǵyryǵyp, keń jazıra dalaǵa, samanıdterdiń qalalary men qystaqtaryna, Indıanyń kúrishshileri men balyqshylaryna, Persıanyń búkil temir sheberlerine tarap jatatyn. Tarazynyń qaqpasynan da erkin enetin, Robıanyń qaıǵyly halinen keıin barlyq aqyn ataýly men ónerpaz sáýletshiler tastap ketken, bul kúnde azyp-tozǵan qańyrap qalǵan Balhyǵa da estiletin.

Keı ýaqyt ol shashynyń aǵyn qara boıaýmen boıap qoıatyn. Jáne júrgende, basyn keıkıtip, ózinin soqyrlyǵyna bas ımegen adamsha tákappar júretin.

Ómir — teńiz.
Júzgiń kelse,
İzgilikten keme jasa, —

dep aqyl aıtatyn ol jastarǵa. Halyq onyń osy sózderin tasqa oıyp jazǵan.

Qazir de men jartas betterinen, úılerdiń qabyrǵalarynan, dýaldardan onyń ólmes eleńderiniń joldaryn kórip otyrmyn. Týǵan qystaǵy oǵan degen súıispenshiligin myń jyl tosqaýylynan mápelep ótkeripti.

Áne, Ýstod joldary qaqpanyń ústinen de aǵarańdap kórinedi.

Dananyń tileri — tynyshtyq pen izgilik Topastyq tilegi — soǵys penen búlik.

Myń jyldan astam ýaqyt buryn Ýstod aıtqan osy sózder óziniń qasıetti tereń maǵnasyn kúni búginge deıin saqtap keledi, jer ústindegi dıhan ataýlynyń júreginde jańǵyryǵa qaıtalanady. Al osy ólmes joldar osy baqtyń ishinde týǵan. Osy bir taýlar, Rýdakı súıip ótken taýlar poezıanyń taǵy bop ornap, máńgige taq bolyp qalǵan.

... Kún óziniń búgingi saparyn tamamdap, Ýfa shyńyna «Jyr taýyna» ıek artqan. Ýstodtyń izimen shyqqan meniń saparymnyń da sony taıady. Biz Rýstam babamen qoshtastyq. Baq ishinen shyqqanbyz. Sonymyz jaılap qana jabyldy.

Men baǵban qart bergen eki alma alyp kelemin. Rýdakı baǵynda ósken qos aq alma.

Orysshadan aýdarǵan: Saıyn Muratbekov

---