InfoHub Logo

Kún sáýlesi betinde jalt-jult oınap, birte-birte jylyna bastaǵan tuńǵıyq kól sekildi tóńiregine jyp-jyly shýaq shasha qaraıtyn osy bir tostaǵandaı qara kózdi qaıdan kórdim?..

Esimde joq... Oǵan sirá, qaıta-qaıta jaltaqtap qaraı beretin bolýym kerek, ol da: “...oıyńa túspeı otyrmyn ba” degendeı keı-keıde jalt etip, baıaǵy-y bir eski tanysymdaı ish tarta kúlimsireıdi. Aq quba, ashyq júzi, artyna qaraı asa uqyppen jatqyza taraǵan qap-qara shashy, jazyq mańdaıy — bári-bári tanys. Tek qaıdan kórgenim, kim ekeni esime túspeıdi. Oıpyr-aı, osyndaıda adamnyń jady da kilti joǵalǵan eski sandyqtaı qasarysyp, ashylmaı qalatynyn qaıtersiń.

Qaıta-qaıta jaltaqtap qaraımyn dep otyryp úı tola qonaqtardyń ortasynda ózimniń ábes qylyq jasap alǵanymdy ańǵarmappyn. “Baıqa... o kelinshektiń qasynda kúıeýi otyr”, dep sybyrlady oń jaǵymdaǵy áriptesim qulaǵyma aýzyn taqap. (Deminen vınegrettiń ıisi shyǵady). Aldymyzdaǵy mynaý emen ústeldiń beti kishigirim ózenniń arnasyndaı jalpaq bolǵany mundaı jaqsy bolar ma, “arǵy bettegiler” onyń ne dep sybyrlaǵanyn estigen joq. Estise, bálkim, ezý tartyp kúler edi.

Báribir sol tanys beınege jaýtańdap qaraı bergim keledi. Tap bir meniń kózim — jylqyǵa, al onyń janary — temir qazyqqa aınalyp, eki aradaǵy kózge kórinbeıtin qyl arqan eshqaıda jibermeı, shyr aınaldyra tartatyn sekildi. Keı-keıde janarymyz bir-birimen ushyrasa qalady; sol sátte álgi sıqyrly qazyq lezde kún shýaǵyna malynǵan aına kólge aınala ketedi de, kóz jasyndaı móldiregen tunyq aıdyny sáýle shasha kúlimsirep: “kel, kel, tunyǵyma boıla” degendeı jyp-jyly lebimen aımalap, qyzyqtyra, yntyqtyra túsedi.

Otyrystyń ortasyna taman sóz kezegi álgi jumbaq kelinshektiń kúıeýine kelgende asaba jigit olardyń qasyna baryp, oń qolymen ıyǵynan qapsyra qushaqtap turyp: “Bizdiń Sákeń! Burynǵy úı qurylysy tresi bastyǵynyń orynbasary, qazirgi birlesken transulttyq kompanıanyń vıse-prezıdenti!” dep, basqalarymyzdan erekshelep, aıryqsha qurmettep tanystyrady. Boıy ortadan sál joǵary, álde sál tómen, kútimi kisi qyzyǵarlyqtaı qyzyl sary jigit bir kezderi óziniń qaıdaǵy bir úı qurylysy tresi bastyǵynyń orynbasary bolǵanyna qysylǵandaı eki betiniń ushy qyzara ezý tartyp, qyzyl sharap quıylǵan uzyn sıraq semiz bokaldy saýsaqtarynyń ushymen ǵana qysa ustap ornynan turdy.

Onyń búgingi qonys toı ıelerine qandaı tilek tilegeni esimde joq. Jadymda qalǵany: erli-zaıyptylar birge sóılesin dep, asaba jigittiń álgi tostaǵan kóz jumbaq kelinshekti de birge turǵyzǵany. Kelinshektiń boıy kúıeýinen sál bıikteý eken...

Iá, sonda... sonda, ekeýi birge, qatar tura qalǵanda baryp onyń kim ekeni, qaıdan kórgenim esime sap ete tústi. Sol. Naq ózi. Tipti ózimdi ózim umytyp, ornymnan atyp tura jazdap baryp ázer baryp shydap qalǵandaımyn.

Iá, men ony endi tanydym. Bári de esime tústi. Esime túsken saıyn kelinshektiń ózine emes, qasyndaǵy kúıeýine kóbirek nazarym aýa bastaǵandaı. Óıtkeni osydan on shaqty jyl buryn men ony da kórgem.

Al ol meni... meni ǵana emes, kók munarǵa oranǵan Qarataýdyń bókterindegi sol bir sanatorııde bir aı boıy emdelip, demalyp jatyp bir úıdiń balalaryndaı bir-birine baýyr basyp, etene aralasyp ketken bizdiń eshqaısymyzdy da tanymaıdy.

Al biz ony bilemiz. (Bálkim, bilmeıtin de shyǵarmyz). Dálirek aıtqanda oǵan beımálim bir qupıa bizdiń kóńil-sandyǵymyzda saqtaýly jatqany anyq. Sol qupıa sıqyrly taıaqsha sekildi, ony bizdiń kóz aldymyzda áp-sátte kishireıtip jiberedi. Ol transulttyq kompanıanyń prezıdenti bolmaq túgili, tipti qudiretti ımperıanyń prezıdenti bolyp ketse de alasaryp sala beredi.

Osydan on jyl burynǵy qupıa... Bilmeımin, eskirgen saıyn qupıanyń quny arta túse me, álde kemı bere me?.. Áıtkenmen, kútpegen jerden esime túspese, múlde umytyp ta ketýim múmkin eken-aý. Bálkim, eski qupıa degenińiz, beti buta-japyraqtarmen jabylǵan eski or sıaqty bolar-aý. Baıqamasań, kúmp berip túsip ketersiń...

Rasynda, men osy oıǵa tústim be, joq álde orǵa tústim be, bilmeımin, kóz aldyma alystap ketken... shyndyǵynda, kelmeske ketken kúnderdiń bir elesi oraldy buldyrap.

...Qarataýdyń bókterindegi aýasy taza, tabıǵaty kórkem qýysqa qonys tepken sanatorıı qaqpasynyń aldyna jetip, taksıden túsken soń, ary qaraı, bas korpýsqa deıin jol sómkemdi kóterip biraz jer jaıaý júrýime týra keldi. Aldyńǵy jaq birte-birte bıikteı beretin ór bolǵandyqtan, jarty jolǵa jetpeı-aq demim bitip, ókpem aýzyma tyǵyla bastaǵan. Kúrkireı aǵyp jatqan asaý ózenniń ústine salynǵan aǵash kópirdiń jaqtaýyna arqamdy súıep, alqynyp turyp az-kem tynys aldym. Bıik ósken aǵashtardyń qoıý kóleńkesi men aqkóbiktene sarqyrap aǵyp jatqan sýdyń qońyr salqyn lebi áp-sátte aptyǵymdy basyp, álginde, osynda jetkenshe bir pás qınalǵanda: “Alystan arqalanyp keletin adamdardyń janyn qınamaı-aq, erdeı kelgen kólikti esik aldyna deıin jibere salsa qaıter edi”, degen oıymnyń ábes ekenin uqtym. Shyndyǵynda, bulbuly saırap, eligi oınap, ózimen-ózi mamyrajaı tirshilik keship jatqan mynaý ný ormannyń ishine qansha zárý bolsań da tútin qusqan tehnıkany kirgizýge bolmaıdy eken. Múlde bolmaıdy eken!..

Bas korpýstyń aldyndaǵy gúlzar baqta sanatorııdiń kúndelikti emi men shıpasy qonyp, dılanyp qalǵandary kúlimdegen kózderi men balbyraǵan júzderinen ap-anyq kórinip turǵan eki kelinshek pen olardy qyzyq áńgimege aldandyryp otyrǵan qara tory, qysyq kóz, murtty jigit tustarynan ótip bara jatqanymda maǵan qaraı kóz qıyqtaryn tastap, budan bylaı osy jerde bir-birimizdi kórip júretin boldyq qoı degendeı bastaryn sál ıip, sálemdeskendeı ıshara jasap qaldy.

Ózime berilgen bólmege kirip, jol sómkemdegi kıim-keshekterim men ony-puny zattarymdy jaıǵastyryp, jýynyp-shaıynyp, sodan soń aınalada ne bar, ne joǵyn ańdap almaq oımen syrtqa shyqqanymda, kún uıasyna batyp bara jatqan alageýim shaq týǵan bolatyn. Esik aldynda manaǵy murtty jigitpen taǵy da ushyrasyp qaldym.

Ol bul joly maǵan eski tanysyn kórgendeı jymıa qarap:

— Iá, qalaı, óz bólmeńizge ornalasyp aldyńyz ba? — dedi ish tarta sóılep. — Tanysyp qoıalyq, meniń atym Kúmisqan!

— Batyrhan!

— O, ekeýmiz de “han” boldyq qoı! — Ol marjandaı tizilgen appaq tisterin túgel kórsete qarqyldap kúlip aldy.

Men de jymıyp, basymdy ızep, “ıá, “han” ekenbiz ǵoı” degendeı izet bildirdim.

— Aınalamen tanysýǵa shyqtyńyz ba?

— Iá.

— Bul bir ǵajap jer! Qarańyz, kórińiz!.. Búgin saǵat toǵyzda sanatorııdiń klýbynda fransýz fılmi bolady. Qalasańyz, birge baryp kóreıik. Sulý kelinshektermen tanystyramyn!..

— Kelistik!..

Sol kúni-aq ekeýmiz tez til tabysyp, bala kezden birge ósken syralǵy jandardaı shúıirkelesip kettik. Álgi fransýz fılminen soń manaǵy eki kelinshekti ertip, ózen jaǵalaı serýendedik. Mezgil áli jaz bolsa da, túnge qaraı taý ishi salqyndap, boıyń tońazyp, jaýraı bastaıdy ekensiń. Kúmisqan qasyndaǵy Aısulý esimdi aq quba, suńǵaq boıly kelinshektiń ıyǵyna bilegin artyp, baýyryna tartyp jylytqysy (álde jylynǵysy) kelgendeı qysa túsedi. Kelinshek te ket ári emes, tek bizden eptep qysylyp, uıalatyn sekildi. Ekeýiniń buǵan deıin-aq kóńil jarastyryp úlgergenderi osydan-aq bep-belgili.

Al men... men bolsam, jer betindegi sanatorıılerdiń bárinde úzdiksiz “jazylyp” jatatyn mahabbat romanynyń bir keıipkerine alǵashqy kúnnen bastap aınala ketýge júregim daýalamaı, oń jaǵymdaǵy aq maqtadaı úlbiregen kelinshekke kózimniń astymen aýyq-aýyq urlana qaraımyn.

Sodan soń biz korpýsqa qaıtyp oralyp, jap-jaryq foıedegi jup-jumsaq kreslolarǵa jaıǵasyp otyryp teledıdar tamashaladyq. Mine, sol kezde men álginde, qarańǵylyq qushaǵynda baıqalmaǵan tańǵajaıyp sulýlyqty tuńǵysh ret kórdim. Ol osy, kún sáýlesi jylytqan tuńǵıyq kóldiń aıdynyndaı kúlimdep ári tunjyrap, tylsym da sıqyrly kúshpen ózine qaraı tarta jóneletin jumbaq janar-tuǵyn. Men sonda dúrdıgen qalyń erni men tańyraıǵan keń tanaýy súıkimsizdeý etip kórsetetin Kúmisqanǵa sol “kóldiń” qaıta-qaıta jalt etip qaraı bergenin kórip, áldebir sumdyqty aldyn ala sezgendeı tiksinip qalǵanmyn. Sıqyrly “kóldiń” ıesi de, kıesi de Aısulý edi...

Shyndyǵynda, sanatorııde ótkizetin jıyrma tórt kúniń bir basqa da, qalǵan ómiriń bir bólek sıaqty. Kópshiligimiz munda emdelip, tynyǵyp qaıtý úshin keldik degenimizben, ásheıindegi adamdy yǵyr qylatyn kúıki tirshiliktiń tar qamytynan moınymyzdy bosatyp, az ýaqytqa bolsa da Azattyq alǵanymyzdy sezgenbiz, sezgen boıda ómirdi qaıta bastaǵandaı, burynǵy ótken kúnderden ese qaıyryp, ókinishterimizdiń ornyn toltyrar sát týǵandaı jelpinip, qyzyq pen mahabbatqa belshemizden batyp qalýǵa asyqqanymyz da ras-ty.

Sodan ba eken, mundaǵylardyń qaı-qaısysy da syrtqy ómirden oqshaýlanyp, sanatorııdiń at shaptyrymdaı ǵana aýlasyndaǵy mamyrajaı tynyshtyq pen kúnbe-kúngi qamqorlyqtyń jórgegine oranyp, sábıdeı alańsyz, bozbaladaı armanshyl bolýǵa tyrysar edi. Taǵy da bir baıqaǵanym, tórt mezgil tamaǵy daıyn, túngi uıqysy tynysh, ózin-ózi álpeshtegennen ózge tirligi joq, asta-tók yqylasqa bólengen adamdarda mahabbattan basqa ýaıym da, qaıǵy da bolmaıtynǵa uqsaıdy...

Basqasy basqa, túski astan keıin sanatorıı aýlasyndaǵy sámbi taldardyń kóleńkesinde qalǵyp-múlgip otyryp, kimniń kimmen qydyratynyn, kimniń kimge kóńili aýyp júrgenin baqylaıtyn eki-úsh shal, tórt-bes kempirdiń de azannan keshke deıingi áńgimesi men bir-birin búıirden túrtýge ǵana jaraıtyn ázil-qaljyńdary da sol — áıel men erkek arasyndaǵy qarym-qatynastyń aınalasynan alysqa uzamaıtyn-dy.

Degenmen, sanatorıı joldamasynyń merzimine saı jıyrma tórt kún bolsa da baraqatty ómir súrip jatqan baqytty jandardyń ortasynan da sýyrylyp shyǵyp, kózge túsetin asa-a baqytty jandar bolady eken. Olar, árıne, bizdiń ortamyzdaǵy Kúmisqan men Aısulý edi!..

Ýaqyt degen qarıanyń qolyndaǵy sıqyrly taıaqshanyń qudiretimen olar báz-baıaǵy jastyq shaqqa ǵaıyptan qaıta oralyp, qýanyshy kóp, ýaıymy joq, beıqaıǵy, alańsyz kúnderdiń qyzyǵyna batyp, birin-biri sál kórmeı qalsa saǵynyp, eń bir aıaýly da qymbat shaqty bastarynan keship jatty.

Birde biz sanatorııdi qorshap turǵan bıik taýdyń bir shyńyna shyǵyp qaıtpaq boldyq. Mundaǵylardyń aıtýynsha, álgi shyńnyń basynda bir qasıetti buta ósedi eken. Sol butadan butaq qıyp alsań, aldaǵy ómirińde alańsyz baqytqa kenelesiń. Baǵzy bir zamanalarda aıdaı álemdi bılegen ámirshiler de osy taýdyń basyndaǵy sol qasıetti butalardan asataıaq jasatyp alatyn kórinedi...

Óz basym mundaı qudiretke senbeımin. Shyǵysta ne kóp, ańyz kóp. Eger sol ańyzdardaǵynyń bári emes, az ǵana bóliginiń ózi rasqa aınalǵan kúnde, biz áldeqashan baqytqa kenelip, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan arqa-jarqa zamanda alańsyz, raqat ómir súrip jatqan bolar edik. Biraq biz, qazaqtar — qazaq bolǵaly beri azaptan kóz ashqan kúnimiz bar ma?.. Bálkim, sol — sar dalanyń saǵymyndaı ádemi qıalyndaǵy baqytty, mamyrajaı zamanǵa jete almaı, zaryqqan soń da bizdiń el osyndaı ańyzshyl, ertegishil bolyp alǵan shyǵar.

Áıtkenmen kúnbe-kún birge serýen quryp, birge ýaqyt ótkizip júrgen joldastarymnan bólinip, bul saıahattan bas tartýdy laıyqsyz kórip, men de jınala bastadym. Sirá, taýǵa shyǵýǵa zaýqymnyń soqpaǵany belgisiz bir qudirettiń tylsymyna senbegendigimnen ǵana emes, buırat-buırat qum tóbelerden basqa bıigi joq shól dalada týyp-óskendigimnen de shyǵar.

Sanatorııden kóp uzamaı-aq kejegem keıin tartyp, alǵa qaraı basqan aıaǵym keri kete bastaǵan. Qaıta-qaıta ókpem aýzyma tyǵylyp, entigip toqtaı beremin. Áýelde osynaý mashaqaty mol saıahatty qyzyq kórip, áp-sátte shyń basyna jelpildep jetip barardaı jelpingen aq maqtadaı úlbiregen appaq kelinshek te tas tóbedegi shaqyraıǵan kúnge álsin-álsin támpish murnyn tyjyraıta qarap, “ýh” dep sharshaýly kúıde kúrsinedi.

Menińshe, mundaı ulpa kelinshektiń mańdaıyna jazylǵan taǵdyr — tas basyp, taýǵa shyǵý emes, qala ortalyǵyndaǵy jyly da jaıly páterinde úlde men búldege oranyp, sylanyp-sıpanyp otyryp keshkilik qyzmetten keletin kúıeýin kútý; ol kelgen soń aıaǵyndaǵy jeńil tapochkasyn tyrp-tyrp basyp, jumsaq halatqa oranǵan qalpy kerilip-sozyla júrip keshki asyn aldyna qoıý, sodan soń keıingi kezderi basynyń saqınasy jıi-jıi ustap, qan qysymy qaıta-qaıta kóterile beretin bolǵanyn yzyńdap aıtyp, bıyl jazda taǵy da sanatorııge baryp, emdelip qaıtpasa, jaǵdaıynyń múshkil bolaryna ózin de, kúıeýin de sendirip, shyn aýrýdaı o jer, bu jerin ustap yńqyldap júrip tósek salý...

Alǵa qaraı bir basyp, eki basyp, taǵy da toqtap... alqynyp turyp taýǵa qaraımyz. Áı, biz bul bıikke eshqashan da shyǵa almaıtyn shyǵarmyz. Kúmisqan men Aısulý áldeqashan uzap, kórinbeı ketken. Qazir qaı tusta bara jatqandaryn bilmeımiz. Bizdiń mynaý beıshara keıpimizdi qyzyq kórgen aspandaǵy kún de qalt toqtaı qalyp, kelemejdeı kúlip, kók jelkemizden shybyqpen túrtip oınaǵan sotqar baladaı altyn súńgilerimen tóbemizden nuqyp-nuqyp qoıady. Serikterimizden kóz jazyp qalǵan soń, budan ary qaraı bosqa salpaqtaı berýge qulqymyz da bolmaı, manadan beri sur jylandaı ıretilip úreıimizdi ushyrǵan jalǵyz aıaq soqpaqtyń jıegindegi bir túp butanyń kóleńkesine sulaı-sulaı kettik.

Qylaýsyz ashyq aspanǵa kóz tigip, shalqamnan jatyp oıladym: “Adamdar osy nege qanaǵatsyz? Nege shydamsyz?! Búgingisin mise tutpaı, erteńgisin qosa oılaıtynyn aıtpaǵanda, bir ornynda turaq taba almaı, dalada otyrsa qalany, qalada otyrsa dalany ańsap; oıda júrse qyrdy, qyrda júrse oıdy kókseı beretini nesi eken?..”

Odan soń alaqandaı betoramalyn mańdaıyna jaýyp, keýdesindegi qos anary bir basylyp, bir kóterilip birqalypty tynystap jatqan kelinshektiń demine qulaǵymdy tigip, tyń tyńdaǵandaı biraz qımylsyz jattym. Qyzyq... Ol ne oılap jatyr eken qazir?..

Dál janyńda, qol sozymdaı ǵana jerde, árbir tynys alǵanyna deıin anyq sezilip jatqan adam da sen úshin múlde jumbaq, múlde beıtanys álem. Onyń oıynda ne bar ekenin bilmeısiń. Ishine túsip kórgen joqsyń... Túbi tereń, tuńǵıyq kól sıaqty.

Ony qazir qushaqtap, aımalap súısem, árıne, qarsylyqsyz kóne bermek. Óıtkeni búgin tań aldynda ǵana qushaǵymyz ajyraǵan. Eger men taǵy da elitip, emirenip, qolymdy tómen qaraı júgirte bastasam, onda ol: “...qoıshy, saǵan ne bolǵan”, “...uıat qoı”, “...bireýler kelip qalar”, “...keshke deıin shydashy”, “...ózim baram ǵoı” deýi múmkin, biraq, báribir onyń ishki áleminde qandaı tolqyndar júgirip, qandaı oılar jelkenin kóterip jatqanyn bilý múmkin emes.

Asyly, bizdiń bárimiz de gallaktıka atty uly muhıttan bólinip túsken alýan-alýan kóldermiz...

Kózim ilinip barady eken:

— Qarashy, analar bizge qarap qoldaryn bulǵap tur! — degen daýystan selk ete tústim.

“Aq ulpa” shyń basyna qarap úlbireı qalypty. Sona-aý bıikten kip-kishkentaı bop kóringen qos noqat bizge qarap, qybyr-qybyr etip, kip-kishkentaı qoldaryn tynymsyz bulǵaıtyn sekildi. Jo-joq! Yqylas-peıilderińe raqmet. Biz ol jaqqa jete almaımyz. Ondaı shyrqaý bıikke shyǵýdy taǵdyr, sirá, bizdiń peshenemizge jazbaǵan bolar...

Júzimdi buryp, “Aq ulpaǵa” qarap edim, ol da: “budan ary qaraı aıaq basýǵa shamam joq” degendeı shekesin tyrjıtyp, basyn shaıqady. Sosyn bıiktegilerge qarap qolymdy bir siltedim de, úlbiregen “Aq ulpanyń” tizesine basymdy qoıyp jata kettim.

“Apyr-aı, anaý ekeýin sonshama bıikke jeliktirip alyp shyqqan qandaı kúsh? — degen oı keldi maǵan. — Taý tekedeı sekektep, sharshaý degendi bilmeıdi ǵoı tipti. Álde... olar shynymen-aq jasaryp, bozbala men boıjetkendeı ushyp-qonyp júr me eken?! Bári de adamnyń kóńiline baılanysty eken-aý...”.

Men taǵy da aspanǵa qaradym. Kenet sonaý kók júzinen eki kóz bizge kirpik qaqpaı tesile qarap turǵandaı bop kórindi...

Olar taýdan qaıtqanda óte kóńildi edi. Tipti sharshaǵandary bilinbeıdi. Alǵash ret ońasha shyǵyp, el kózinen tasada armansyz súıisken bozbala men boıjetkendeı bal-shyryn baqytqa mas. Kesilgen dóńbekteı taý bókterinde sulap jatqan bizdiń mynaý uıqyly-oıaý, úrpi-túrpi túrimizge tań qala qarap kúle beredi.

Keshkilik biz foıede biraz otyryp, búgingi kórgen qyzyqtarymyzdy áńgime etip, dálizde adam aıaǵy basyla bergen kezde jup-jubymyzben ekige bólindik. Sondaǵy Aısulýdyń esik aldynda sál kidirip, súırikteı appaq saýsaqtaryn jybyrlata kúlimsireı “qoshtasqany” dál qazirgideı kóz aldymda...

Erteńine tym kesh oıanǵanym esimde. Tula boıym zildeı bop, qozǵaltpaı qalypty. Sodan sáskege deıin bir oıanyp, bir uıqtap shaljıyp jattym da qoıdym. Túske taman Kúmisqan kelip esik qaqty.

— Áı, — dedi ol ishke kirer-kirmeste aýzyn basyp tunshyǵa kúlip. — Búgin bir qyzyq boldy. Sanatorııge kim kelgenin bilesiń be?!

Men basymdy shaıqadym.

— Aısulýdyń kúıeýi... — dedi bireý estip qoımasyn degendeı sybyrlaı sóılep.

— Qoıshy-eı!

— Shyn! Shyn aıtam. Jańa ǵana ekeýi foıede otyr eken. Men baıqamaı qalyp, kúndegisinshe “Aısulýsha!”dep qushaqtap ala jazdadym.

— Mássaǵa-a-n!... Sosyn ne boldy?

— Qudaıdyń ózi saqtady-eı bizdi!.. Aısulý kózin qysyp úlgermegende bar ǵoı, ekeýmiz de búgin abyroıdan jurdaı bolar edik. Kúıeýiniń ózi de bir... Aısulýdyń tasasynan kórinbeıtin kishkentaı ǵana bireý eken!..

Shynynda da, búgin bir qyzyq bolypty-aý degendeı meniń de eki ezýim eki qulaǵyma qaraı jaıylyp, yrjıyp kúle berdim.

— Júrshi, — dedi ol kenet degbirsizdenip. — Ekeýmiz aýlaǵa birge shyǵaıyqshy. Mundaıda adam jalǵyz júrýge birtúrli yńǵaısyzdanady eken.

Men ornymnan turyp, jýynyp-shaıynyp bolǵanymsha, ol baıyz taýyp otyra almaı, balkonǵa bir shyǵyp, ishke bir kirip sendelýmen boldy. Kıinip jatqanymda kenet túsi ózgerip:

— Áne, áne, olar syrtqa shyqty, — dedi balkonnan tómen qaraı úńilip. — Beri kel! Bolsańshy tez!..

Esime tússe, áli kúnge deıin kúlkim keledi. Ekeýmiz aıaq astynan bala bolyp ketkendeı, balkonda bastarymyzdy túıistirip turyp sanatorııdiń aýlasyna shyqqan erli-zaıyptylardy syrttarynan baqylaı bastadyq. Olar jańa túsken jas kelinshekteı “uıalshaq” sámbi taldardyń kóleńkesine baryp kidirdi. Shamasy, úı-ishi, bala-shaǵaǵa baılanysty sharýalar aıtylyp jatqan bolar, birine-biri áldeneni túsindirip, bas ızesip keliskendeı bolady. Kúıeýi tyńdap, áıeli sóılep jatqan kezde oılaımyn: “...balalardyń jaı-kúıi qalaı... jandarym-aý ásheıin, saǵynyp-yp kettim ǵoı ózderin”, “...maǵan alań bolmańdarshy, endi az ǵana kún qaldy ǵoı, qudaıǵa shúkir, qan qysymym burynǵydaı tez kóterilmeıdi, júregimniń shanshyǵany da basylǵan sıaqty”, deıtin bolar. Al endi, kúıeýi sóılep, áıeli tyńdaǵan kezde: “...balalar demalysta, shal men kempirdiń kóz aldynda shaýyp júr, sen olardy ýaıymdama, ózińdi kút, eń bastysy, densaýlyq emes pe” deıtin sıaqty.

Sálden keıin olar sámbi taldyń kóleńkesinen beri shyǵyp, ıyq túıistire qatar aıańdap sanatorıı qaqpasyna qaraı bet aldy. Onyń boıy Aısulýdyń boıynan sál-pál alasa ekenin men alǵash ret sonda baıqaǵanmyn.

— Mundaılar qyzmette tez ósedi, — dedi Kúmisqan áldenege yza bolǵandaı Aısulýdyń kúıeýiniń arqasynan kóz almaı qarap. — Otyzǵa jetpeı oblystyq trese orynbasar... Endi bir sekirse, biz bara almaıtyn bıikten bir-aq shyǵady. Kór de tur. Joǵarǵy jaqtaǵy aǵalarynyń aıaly alaqany ǵoı ony jerge tıgizbeı kóterip áketip bara jatqan. Biraq... (Kúmisqan ony syrtynan keketip, myrs-myrs kúldi.) Biraq basqa jaqta esesi ketip, namysy jerge taptalyp jatqanyn bilmeıdi-aý!..

Men onyń kóńilindegi ashshy qyjyldyń ne sulý áıelge degen qyzǵanyshtan, ne jap-jas jigittiń joǵary laýazymdy qyzmetine degen kórealmaýshylyqtan týyp jatqanyn bile almaı, tańyrqap qaldym. Sonsoń tań aldynda ǵana óz bólmemnen “eshkimge kórinbeı” shyǵyp ketken “Aq ulpanyń” da kúıeýi erteń osylaı áıeliniń sońynan izdep kele qalsa, mynaý sekildi (sanatorııge kelgeli beri alǵash ret onyń esimin ataǵym kelmedi) syrtynan kúle qarap, tabalap turýǵa dátim jeter me edi dep oıladym. Jo-joq... Biraq ol meniń kúnámdi jeńildete ala ma? Qara — qarama, kúl — kúlme... endi báribir emes pe?! Meniń odan aıyrmam ne...

Kenet... kenet meniń budan ǵana emes, anaý qannen qapersiz ketip bara jatqan joǵary laýazymdy jigitten de esh aıyrmamnyń bolmaı qalýy múmkin ekenin oılaǵanymda júregime bireý biz suǵyp alǵandaı shanshyp qoıa berdi...

Bir qyzyǵy, tap sol sátten bastap meniń “Aq ulpaǵa” degen sezimim qalaı tez sýysa, maǵan jumbaqtaý bir sebeptermen Kúmisqan da Aısulýǵa aıaq astynan salqyn qabaq tanytyp shyǵa keldi. Ony sanatorııdegiler sol kúni-aq sezdi...

Erteńine ekeýmiz kelinshekterden tasalanyp, ózenniń arǵy betindegi aǵashtan qıyp salynǵan kafege bardyq. Shynymdy aıtsam, sanatorııge kelgeli beri kúnbe-kún birge júrip, ýaqytymyzdy kóńildi ótkizip jatyrmyz degenimizben, anyǵynda biz olardan mezi bop, jalyǵyp ta úlgergen ekenbiz. Sodan da bolar, búgingi mynaý salt basty, sabaý qamshyly kúıimizge ishteı qýanyp, telejkasynan qutylǵan traktorlardaı jeńildep kelemiz.

Syrtqy kórinisi ertegiler jınaǵyndaǵy aıýdyń úıine uqsaıtyn shaǵyn kafede kúndiz adam kóp bola bermeıtin. Munda negizinen, keshke qaraı sanatorııde demalyp jatqan sulýlardy ańdyp keletin tómengi aýyldyń jigitteri jınalyp, tań atqansha azan-qazan mýzyka oınatyp, alqyn-julqyn bılep, asyr sap kóńil kóterip jatatyn-dy. Biz terezeniń aldyndaǵy ústelge kelip jaıǵasyp, búgingi bostandyǵymyzdy alańsyz bir atap ótkimiz kelgendeı tompaq bet, semiz barmenge birden ishimdik aldyrdyq.

Birazdan soń kafege birinen-biri ótken sulý, tal shybyqtaı maıysqan eki boıjetken kirdi. Olar dóńgelek qorshaýdyń ar jaǵyndaǵy tompaq bet barmenge qarap jymıyp, saýsaqtaryn qımyldatyp “sálem” berdi de, bizdiń janymyzdan ótip bara jatyp:

— Mundaıda orta tolsyn deýshi me edi, qalaı?! — dep syńǵyrlaı kúldi.

Bular bizdiń sanatorııde demalyp jatqan stýdent qyzdar bolatyn. Ara-tura asqanaǵa bara jatqanda, keshkilik vestıbúlde qarama-qarsy ushyrasyp qalǵanda úzip-julyp bilgenimiz: ekeýi de jaqsy oqyp, kózge túskenderi úshin ınstıtýttaǵy kásipodaq komıtetiniń tegin joldamasymen kelgen. Bizge olar áli tym jas, quryq tımegen asaý taılardaı kórinýshi edi.

— Búgin nemene, “jeńgeılerden” jasyrynyp qashyp kelgensizder me?!

Olar taǵy da kúldi. Bul endi bizge ashyqtan-ashyq “tıisýdiń” belgisi edi. Kúmisqannyń kózderi ushqyn atyp, qyzyl kórgen búrkitteı jalt ete qaldy.

— Qyzdar, birge otyrsaq qaıtedi, a?!

— Oı, onda sizderdiń qupıalaryńyzdy bilip qoıamyz ǵoı.

— Jandarym-aý, senderden syr jasyrý múmkin be?! Myna bizdiń máńgilik syrymyz da, jyrymyz da — ózderiń emes pe.

— Qoıyńyzshy! Shyn aıtasyz ba... aǵaı...

— Biz bilmeýshi ek!..

Saıtan kúlki... Eliktirip, jeliktirip áketip barady. Olar sosyn bizdiń stolǵa kelip otyrdy. Qyzdardyń daýsynda, qımylynda ádeıi qylymsý, jasandy naz, jorta erkelikpen birge jastyqqa tán jarasymdylyq ta bar edi.

Biz kafeden kóńildi shyǵyp, ózen jaǵasyndaǵy qara aǵashtardyń túbine kelip sýǵa tústik. Kóp ishilgen jeńil sharap býyn-býynymyzdy alyp qoıypty. Bylq-sylq etemiz. Bir-birimizge qarap kúle beremiz. Aıaq astynan bala bop ketkendeı bir-birimizdi qýalap, sý shashysyp oınaımyz. Qulaımyz.

Biz maspyz...

Bálkim, sharaptyń býy emes, ótip bara jatqan jastyq shaqtyń sóner aldyndaǵy jalyny, eń sońǵy demi shyǵar... Ol mynaý jap-jas boıjetkenderdiń beınesine enip kelip, es-aqylymyzdan aıyryp, elitip, eritip... qoshtasyp jatqan bolar?!.

Odan soń kafege qaıta oralyp, taǵy da, taǵy da jeńil sharap aldyrdyq. Olar bizdiń tizemizge otyryp alǵan, moınymyzdan qushaqtap, appaq súırikteı saýsaqtarymen shashymyzdy taraqtaıdy. Erkeleıdi. Múmkin, bizdi erkeletetin shyǵar, kim bilgen...

Sosyn biz mastyqpen ar-uıatty múlde umytyp, bir-birimizdiń kózimizshe, eldiń kózinshe uzaq-uzaq súıistik. Dóńgelek aǵash qorshaýdyń ar jaǵynan bir sap-sary asqabaq bizge kúle qaraıtyn sıaqty. Barmen jigitke uqsaıdy...

Sosyn bıledik. Tań sarǵaıyp atqansha bıledik... Tómengi aýyldan kelgen jigittermen sol kúni máńgi baqı aıyrylmastaı dos bolmaqqa ant-sý ishtik. Bizdiń de shyqqan tegimiz aýyl dep maqtandyq, qalada japa shegip, qaıǵy jutyp júrmiz dep muńaıdyq. Kekil shashy kózine túsken boıjetken bılegen kezde kobraǵa uqsaıdy eken... Sanatorııge qalaı kelip, óz bólmeme qalaı kirgenim esimde joq.

Mundaǵy az ǵana kúndik qyzyqty ómirdiń óz zańdylyqtary, óz sharttary bar. Munda “ǵashyqtardyń tabysýy” qalaı tez bolsa, “mahabbattary” da sondaı qysqa bolmaq. Al turaqtylyq degenińiz — qylmys. Siz bul jaqta neǵurlym ótimdi, ótkir, aýzynyń salymy bar seri jigit atanǵan saıyn aınala qorshaǵan ortanyń talap-tileginen shyǵyp, óz mindetińizdi minsiz, abyroımen atqaryp júrgendeı sezinesiz... Óıtkeni bul — ýaqytsha, aldamshy “kishkentaı ómir”. Al sonda, úlken ómir degenimiz ne? Onyń budan qandaı aıyrmashylyǵy bar?..

Biraq az kúndik qyzyqtyń erte me, kesh pe, áıteýir taýsylatyny belgili, álde sony bilgendikten be, álde asyp-tasyp qýanýmen birge qýrap-solyp qaıǵyrýdy da umytyp qalǵan ba, áıteýir bizdiń aıyrylysýymyz “Aq ulpaǵa” záredeı de áser etken joq. Kúndegi ádeti boıynsha mezgilimen asyn iship, emin qabyldap, shubatylǵan uzyn dálizde qaram-qarsy ushyrasa qalsaq, tóńiregindegilerdi onsha mensinińkiremeıtin tákapbar áıeldiń kesirli ádetine baǵyp kekireıip óte shyǵatyn boldy.

Al Aısulý bolsa, mynaý sanatorııdegi “kishkentaı ómirdiń” syrtynda shubatylǵan úlken ómir bar ekenin, onda ózin kúıeýi, balasy kútip júrgenin umytyp, alǵash súıgen jigiti aldap tastap ketken jas qyzdaı bir-aq kúnde bárinen túńilip, óz bólmesinen shyqpaı, jylap-eńirep jatyp aldy...

Bul kezde biz tynyǵyp, em qabyldaýdy, tipti mezgilimen tamaq ishýdi de umytyp, ýaqytymyzdyń kóbin arǵy bettegi kafede ótkizip júrdik. Ylǵı da tún ortasyna taıaý sanatorııge qatty qyzý bolyp oralamyz. Keı kúnderi aıaǵymyzdy ár jerden áltek-táltek basyp, bir-birimizdi súıep, uzyn dálizdiń boıymen “jar jaǵalap” kele jatamyz. Ondaıda kimderdiń esik-terezeden syǵalap, sońymyzdan mysqyldaı kúlip turatynyn da bilmeımiz.

Birde tús mezgiline taıaý taǵy da kafege baryp, “bas jazyp” qaıtýǵa jınalyp jatqanymda bireý bólmeniń esigin saýsaǵynyń ushymen aqyryn ǵana qaqqandaı boldy. Qyzdardyń bir bolar erkelep turǵan degen oımen esik ashtym da, óz kózime ózim senbeı tańyrqap qaldym. Esik aldynda maǵan kirpik qaqpaı tesile qarap Aısulý tur eken. Kún sáýlesi qıǵashtaı túsip, birte-birte jylı bastaǵan tuńǵıyq kóldiń betindeı únemi shýaq shasha qaraıtyn janary bul joly áldekimdi jutqysy kep, demin ishine taryp turǵan qara sýdyń betindeı túnerip, jansyzdana qalypty.

— Kirýge bola ma? — dedi ol jylaı-jylaı kóz jasy da, muń-sheri de taýsylyp, kóńili ábden qataıyp alǵan jannyń qatqyldaý únimen.

— Kir, ıá, kir... — dep men abdyrap keıin shegindim. Ol aıra-jaıra bop shashylyp jatqan bólmedegi zattarǵa nazaryn da salmaı, biz ókshe týflıimen edenniń parketin tesip jibererdeı tyq-tyq basyp terezeniń aldyna qaraı ótti. Sodan soń kilt burylyp:

— Men sizden mundaıdy kútken joq edim! — dedi maǵan úkim shyǵarǵaly kelip turǵandaı júzi surlanyp.

— Ana dosyńyz sıaqty siz de aramza ekensiz!

Men ashynǵan áıeldiń ashshy sózin estimeı júrgen jan emespin, áıtse de onyń tym astamsı, óktem sóılegeni namysyma naıza bolyp qadaldy:

— Siz osy, — dedim yzaǵa býlyǵyp, — Ne aıtyp turǵanyńyzdy bilesiz be?..

Ol maǵan jalt qarady. “Kól” betine qabyrshaq muz qatyp, qara sýyq yzǵyryq jel kóterilgen sıaqty.

— Báriń de opasyzsyńdar! — dedi qalshyldap.

Ol ózin múlde umytqan... Iá, umytqan.

— Osynyń bári de ýaqytsha emes pe, — dedim men óz sezimine ózi aldanyp turǵan sulý kelinshekke birtúrli janym ashyp. — Máńgilik eshteńe joq qoı...

— Iá, — dedi ol jańaǵynyń bári túsim eken ǵoı degendeı kúbirlep. — Eki kúnnen soń báribir ketemin ǵoı bul jerden...

— Meniń de merzimim bitýge taıap qaldy, — dedim onyń kúndelikti ómir shyndyǵyna qaıta oralyp, tirshilik qamyn oılaı bastaǵanyna qýanǵandaı sergek ún qatyp. — Kúmisqan da eki kúnnen soń qaıtady.

— Sodan keıin biz bir-birimizdi múlde kórmeımiz, — dedi ol maǵan emes ózine aıtyp turǵandaı janary tumandanyp.

— Múmkin, kezdesip te qalarmyz. Jer dóńgelek qoı.

— Joq, — dedi ol basyn shaıqap. — Maǵan osy kórgen “qyzyǵym” da jetedi.

Sodan soń osynda kórgen “qyzyqtan” qalǵan belginiń bárin biz ókshe týflıimen janshyp, taptap óshirip ketkisi kelgendeı tyq-tyq basyp bólmeden shyǵa jóneldi.

Sol kúni tún ortasynda taǵy da esik qaǵyldy. Áýelde kim bolsa da ashqym kelmegen. Biraq esik qatty tarsyldap, búkil dálizdi jańǵyryqtyra bastady. Ashpaıtyn bolsań, biz de ketpeımiz deıtin sıaqty. Esik aldynda Kúmisqan men “Aq ulpa” tur eken. Ózderinde óń-tús joq.

— Aısulý... — dedi Kúmisqan entigip. — Aısulý joq!.. Taba almaı júrmiz!..

Júregim sý ete tústi. Uıqym shaıdaı ashyldy. Jyldam kıindim de sońdarynan erdim. Kóz aldyma Aısulýdyń kúndizgi sup-sur júz di elestedi. Ol... Ol neden de bolsa taıynbaıtyn sıaqty. “Búgin ózi birtúrli bop júr edi... birtúrli bop júr edi...” dep tynymsyz kúbirlegen “Aq ulpa” da júıkeme tıip keledi. Kúmisqanda es joq, tús joq. Eger Aısulý birdeńege ushyraı qalsa, eń aldymen kúdik týǵyzatyn adam sol ǵoı. Jany murnynyń ushyna taqalǵan bolar, ári-beriden soń ol uıat-aıatty, ar-namysty jıyp qoıyp, sanatorııdegi jigitter jatatyn bólmelerdiń esigin qaǵyp, Aısulý kelgen joq pa dep ashyqtan-ashyq suraı bastady. Olardyń birazy beımezgil shýdyń tegin emes ekenin sezip, ile-shala bizben birge izdesýge shyqty. Keıbireýleri ishteı kúlip, áp bálem, kózsiz seriliktiń sońy nemen bitetin de kóretin kún bar eken-aý degendeı, artymyzdan shoq-shoq dep kúle qaraıdy. “Oıpyr-aı, osy sanatorııden aman-esen ketsek eken áıteýir! Mundaı qyzyǵy da, demalysy da bar bolsyn!” Estýimshe kúndiz, sirá, meniń bólmeme kelerdiń aldynda bolar, Aısulý Kúmisqannyń bólmesine kirip, qatty shý shyǵaryp, ony ótkende ózderi taýdan qıyp ákelgen “asataıaqpen” urmaq bolǵan kórinedi. “Endi maǵan da, saǵan da tynysh ómir joq! Búıtip jer basyp júrgenshe, ekeýmizdiń bireýimiz keteıik ar-uıatty arqalap!” degen sıaqty sýyq sózderde sonda aıtylǵan...

Biz sol túni Aısulýdy tań atqansha izdedik. Kúmisqan sanatorııden shamamen on-on eki shaqyrym qashyqta jatqan aýdan ortalyǵyndaǵy temirjol vokzalyna qaraı jaıaý tartty. Bálkim, Aısulý poıyzǵa bılet alyp, sonda qalyp qoıǵan bolar. Álde birjola úıine qaıtyp ketti me eken?... Biraq onyń zattary áli sol qalpynda túp-túgel óz bólmesinde tur emes pe.

Jym-jyrt tún. Búgin dúısenbi bolǵandyqtan, arǵy bettegi kafe jabyq. Aǵash úıdiń mańdaıshasyndaǵy jalǵyz sham syǵyraıyp, ıesiz qalǵandaı jetimsireıdi. Sanatorııdiń mańyn ary-beri biraz kezgen soń, qasymdaǵy jigitter birtindep óz bólmelerine ketti. Al meniń ishke qaıtyp kirgim kelmedi. Onda barǵanmen, báribir kirpigim aıqaspaıtyny anyq. Ońasha jatqan adamǵa ár túrli san-sapalaq oılar úıir keledi. Qalaı degenmen, bul iske meniń de qatysym bar ǵoı.

O, Qudaıym-aı!..

Osylaısha syrtta sendelip júre turǵanymnyń ózi jaqsy. Tún bolsa salqyn. Sanatorııdiń qarańǵy qýys-qýystary men dári sasyǵan túkpir-túkpirlerinde tyǵylyp jatqan qubyjyq oılar qazir osy sýyqtan qorqyp, syrtqa shyqpaıtyn tárizdi. Qaıtkende de taý jaqtan esken salqyn lep qyj-qyj qaınaǵan ashshy ókinishtiń ýytyn basyp, oı-sanamdy sergitip turǵandaı...

Sibirlep tań atyp, qara kók túnniń boıaýy birte-birte ońa bastady. Ózen jaǵasyndaǵy taldardyń japyraǵyn sybdyrlatyp shatqal boıymen erke-shalyq samal júgirip ótti. Sonda kórdim; arǵy bette qap-qara shashy aldyna tógilgen arý kelinshek ózen sýyna shaıynyp otyr eken. Azdan soń ornynan kóterilip, keýdesin salqyn samalǵa tosyp turyp alaqanymen betin súrtti. Ah dep, jalyn ata kúrsingendeı boldy. Netken sulýlyq, ne degen ǵajap!.. Araılap atqan aq tańǵa appaq bilegin artyp, aımalaı súıisip turǵan sekildi. Kim bul?.. Kim?.. Qudaıym-aý, mynaý kádimgi ózimiz izdep júrgen Aısulý ǵoı!..

Kenet arǵy bettegi aǵashtardyń arasynan aıýdaı qorbańdap tompaq bet, semiz barmen jigit shyǵa keldi de, ony jerden ile kóterip kafege qaraı ala jóneldi. Álginde ǵana aq quba Tań-jigittiń ıyǵyna asylyp turǵan arýdyń bilegi endi sap-sary asqabaqty qushaqtap bara jatqandaı boldy, o-o jalǵan dúnıe-aı!..

Sol kúni keshke Aısulý poıyzben qaıtyp ketipti dep estidim. Al erteńine sanatorııdegi sońǵy kúnimizdi atap ótip, kafeden túndeletip kele jatqan biz — sol baıaǵy eki “han” ózen jaǵasyndaǵy aǵashtardyń tasasynan shyǵa kelgen asqabaqtaı-asqabaqtaı jigitterdiń judyryǵyna tap bolyp, ońbaı taıaq jep, bet-aýzymyz kúpteı bop isip, el kózine kórinýden qaldyq. Qaıtatyn kúni bizdiń beıshara keıpimizge qarap turyp, jany ashyǵan eshkim bolǵan joq. Bári de kúldi. Óıtkeni mundaǵylardyń bári de ýaqytsha bolsa da qyzyq kórý úshin kelgen jandar emes pe?!.

* * *

Sodan keıin Aısulýdy kórip otyrǵanym osy. Kún sáýlesi betinde oınap, birte-birte jylyna bastaǵan tuńǵıyq kól sekildi qara kóz sol baıaǵysynsha tóńiregine jyp-jyly shýaq shasha qaraıdy. Ótkenniń bárin tereńine batyryp, eshqandaı belgi qaldyrmaı, jym-jylas qyp jutyp qoıyp, tup-tunyq bop móldirep jatqan sekildi.

---