InfoHub Logo

(poves)

O shirkin, toı bolǵanda qandaı toı edi bul! Asqardyń ómirindegi naǵyz úlken toı, birinshi top bolatyn. Jasyl taýdyń etegindegi qyzǵaldaq tunǵan kókpeńbek alqapqa osy óńirdegi aýyl bitkenniń kári-jasy tegis Jınalǵan. Jeńis habaryn estigen halyq jaıaý-jalpylap, atqa, túıege, ógizge, tipti keıbireýleri sıyrǵa minip, jan-jaqtan aǵylǵan edi osynda. Jurt burynǵy tasattyq beretin dástúrdi eske alyp, qýanyshtyń qurmetine bir-birine sý shashyp júr.

Taý ıeginen kún de kóterildi. Tep-tegis bop sál býaldyr kóktenip jatqan kúzdik bıdaıdyń ústinen aq bý kóterile bastady.

Búkil alqapty boılap asyǵys kıiz úıler tigildi. Basqarmanyń ústelinen sypyryp alynǵan, ár jerine sıa tamǵan alqyzyl sáten jalaý jelpildep, súmbil sabyn maıystyryp turdy. Túıelerdiń baqyrǵany, shyq tunǵan kók maısaǵa domalanǵan balalardyń shýyly, qyzdardyń áni, kúmbirlegen dombyra úni jáne abyr - dabyrǵa esi kete qutyrynǵan ıtterdiń úrgeni — osynyń bári bir ǵana toı dúbirine úndesti. Kıizden syryǵan sharyǵy shyqtan dymqyl tartyp, tóbe basyndaǵy jalaýdyń qasynda Asqar tur. Aıaǵyn alma-kezek kóterip qoıyp, ol gý-gý etken qalyń toptarǵa qaraıdy. Jylqyshylar jaraý attardy kıiz úıdiń irgesine qaýmalap kep, lyp ótkizip quryq sap júr.

Shóbi taptalǵan bir kishkene oıpańda qyzyldy - jasyl kıingen qyzdar toby. Oramaldaryn sheship, toqpaqtaı burymdaryn bulǵańdatyp qoıa bergen, úlkender kózinen ımenbesten, symbattaryn ózderi qyzyqtaǵandaı, taqıa tastamaq oınap, jigitterdi qýyp júr. Odan berirek oıpańda kúres bolyp jatyr. Kórshi aýyldyń eki jigiti kúsh synasýda. Bular birin-biri jyǵysa almaı toqtady. Jurt keý-keýlep, bulardyń jyǵysa almaǵandaryna razy bolmaı jatyr.

Osy tusta jas jigitterdi qaq jaryp, ortaǵa Aqtumanyń, qart shopany Kúrekeń shyqty.

— Áı, tóńkerisshiler, shyǵaryńdar balýandaryńdy! — - dep aıqaı saldy ol, eski sholaq tonym shetke qaraı laqtyryp tastap. Bas kıimi men aıaǵyn qosa sheship, basy jaltyrap, keýdesin jalańashtap ortaǵa tura qaldy.

— Eger men belbeýimdi býynǵansha eshkim shyqpaıtyn bolsa, báıgi bizdiki, — dep sańq etti de, uzyn oramalmen belin býa bastady. Kórshi aýyldyń jas jigitteri qapelimde esteri shyǵyp, óz aqsaqaldaryna jaltaqtap qaraı beredi.

— Ýa, Kúreke, bizde azamat bitti dep pe eń? Kári teke, ózińdi myna sazǵa biraz aýnatyp alaıynshy, — dep kenet ortaǵa Aqshal shyǵa keldi.

— Tasta, onda anaý ústińdegi jalbaǵaıyńdy. Eshkimnen sóz suramaıtyn tilmar ekenińdi bilemiz, biraq jaýyrynyn, jerge tıgende ne der ekensiń, sony kórelik.

— Aý, sen óziń jas kezińdegińdi umytqan sıaqtysyń ǵoı. Esińe túsireıin be? — dep kúldi Aqshal. Asqardyń estýinshe, jas kezderinde bul eki shopan osy óńirdiń burynǵy ıesi — Tóregeldi baıdyń buıyrýymen kúreske túsken eken. Ol kezde Kúrekeń jyǵylyp qalatyn kórinedi. Aqshaldyń qazirgi meńzep turǵany sol.

— Á, qoryqqanyńnan baıaǵyny eske aldyń ba? Ol kezdegi meniń jyǵylýym seniń jyqqanyńnan artyq edi, — dedi Kúrekeń mysqyldap.

— Baı saǵan esi bar tebetindeı ǵyp ústeliniń ústindegi maıly súıekterdi tastaıtyn.

— Á, kári myljyń... — dep Aqshal Kúrekeńniń belbeýinen shap etip ustaı aldy.

Eki qart birin-biri balasha julmalaı jóneldi. Jankúıer jas jigitter áýelgide ádep saqtap kúlmeýge tyrysqandarymen, artynsha - aq kúrestiń qyzyǵyna eligip, eki qartty tus-tustan keý-keýlep áketti.

— Ata, jaqynyraq, jaqynyraq! Tarta túsińiz. Aıaqtan qaǵyp qalyńyz! Áı, qartym -aı, — desip jan-jaqtan shýyldasyp tur.

Bir sát eki qart ta shóp ústine umar-jumar domalap tústi de, qaıta turyp ketti. Aqshaldy belinen myqtap qysyp alǵan Kúrekeń shirene turyp jerge kóterip urmaq edi. Aqshal bult -ótip shyǵyp ketti de ońtaılanyp ap Kúrekeńdi tik kóterdi.

— Áı, qarǵys atqan kárilik-aı, — dep qynjyldy táltirektep qalǵan Aqshal.

— O alla, myna shaldar qutyrǵan ba eı! Uıalý degendi de qoıypty, túge, — dedi bir kempir daýystap.

Endi bir ońyna kelgende Kúrekeń tartynshaqtaı bergen Aqshaldy jerden ile kóterip aldy. Biraq sol kezde onyń belbeýi bosap, baýy úzilip ketken dambaly sypyryla berdi.

— Aqtumalyqtar, jumyńdar kózderińdi! — dedi yshqynǵan Kúrekeń z aýyldastaryna, onan soń «áýp» dep Aqshaldy jerge alyp urdy. Áıelder jaýlyqtarynyń ushymen betterin basyp, shýyldasa bytyrap, tym - tyraǵaı qashty da, erkekter ishterin basyp, qyran-topan kúlkige batty.

— Kúlińder, kúlińder! Uıatsyzdar! Kúlki jeńistiń náshin keltiredi, — dep kúńkildedi, qalyń kúlkiniń ortasynda abyryn jaba bergen Kúrekeń.

— Eki aqsaqalǵa da syı-qurmet kórsetilsin. Aq úıge kirgizip, tórge otyrǵyzyńdar, jigitter! — dep aıqaı saldy Sapar aǵaı.

Asqar Sapar aǵaıdy jaqsy kóretin. Batyldyǵyn, meıirimdiligin unatatyn. Birde Sapar aǵaıdyń:

— Sen ákeńe tartqan jaqsy jigit bolasyń, — degen sózi úshin de unatatyn.

Sapar aǵaımen kezdesken saıyn Asqardyń esine ákesi týraly býaldyr oılar oralatyn. Ákesin 1937 jyly, Asqardyń kishkentaı kezinde beıtanys adamdar alyp ketken edi. Anasy onan burynyraqta qaıtys bolǵan-dy. Sonda Sapar aǵaı Asqardy úıine ákelip, óz balasy, Asqardyń qurbylasy Qaısarǵa: — endigi jerde ol Asqardy óz baýyryndaı kórý kerek, — degendi aıtqan.

Asqardyń ákesi qyrqynshy jyly shashy appaq qýdaı, eki kezinen aırylyp, sý qarańǵy soqyr bop oraldy. Ony tek Sapar aǵaı ǵana aldynan shyǵyp qarsy aldy, kózi jasaýrap qaıta-qaıta:

— Men aıtpap pa em, — bul bir qate dep. Óziń oılap kórshi: sen qaıdan halyq jaýy bolasyń. Apyrmaý, ekeýmiz cherkas partızandyrynyń attaryn baǵyp, ataman Annenkovtyń obozynan oq-dári urlap, aqtarǵa qarsy attandyq. Tóregeldini qýdyq, kolhozdy ózimiz uıymdastyrdyq... Sonda sen qalaısha jaý bolmaqsyń... — deı berdi.

— Pálendeı deý erterek... Ol áli aqtalǵan joq, — dedi birde kolhoz esepshisi Ámirbek zárlene.

Ákesi judyryǵyn tas qyp túıgen kúıi bop-boz bop ketti, biraq lám dep ún qatqan joq. Asqardyń ákesi, úndemeıtin adam, alaıda ulyna asa meıirban edi. Ol óz úıin etikshi sheberhanasyna aınaldyrdy. Endi Asqar kolhozshylardyń aıaq kıimin tigýge ákesine járdemshi boldy. Kúnde keshke qaraı bulardyń úıine aýyldyq qurmetti adamdary jınalatyn. Olar Asqardyń ákesimen uzaq otyryp áńgimelesetin, ártúrli sharýa jaıyn keńesetin, biraq birde-bireýi nelikten munyń aıdaýda bolǵanyn, nelikten muny qıyr ólkelerge alyp ketkenin suramaýshy edi. Bul týraly birde Asqardyń ózi surady.

- — Áke, seniń shashyń osynsha nege aǵarǵan? Sen áli qartaıǵan joqsyń ǵoı, alyp ketken kezde jap-jas, qaıratty ediń ǵoı...

— Men taıgada boldym, balam. Bir rette aǵash kesip júrgenimizde baıqaýsyzda qaraǵaıdyń astynda qaldym. Butaqtary kózime tıip, basymdy qar basyp qaldy. Sonan beri eki kózimnen aırylyp, basym appaq qýdaı boldy, balam, — degen ákesi, aqyryn ǵana kúrsine otyryp. Onyń jyp-jyly, bujyr alaqany ulynyń basynan uzaq sıpady. Qyryq birinshi jyly ıanvar aıynyn, bir tańynda oıanǵan Asqar ákesiniń áli uıyqtap jatqanyn baıqady. Ádette ákesi óte erte turatyn-dy. Ákesiniń osy ýaqytqa deıin uıyqtap jatqany Asqarǵa birtúrli kórindi. Ol áke tósegine jaqyndap kep qalshıyp qatty da qaldy. Ákesiniń óńi balaýyzdaı bop sarǵaıyp ketipti.

Esi shyqqan bala dalaǵa atyp shyqty. Jurt jınalǵan kezde qarttardyń biri:

— Ýý, — deı berip kesilip qalǵan. Sapar aǵaı oǵan shanshyla qarady. Onan keıin burylyp, óz áıeline Asqardy alyp ket degendi aıtty.

Kóbik qar basqan jolmenen ákesiniń súıegin jurt alyp bara jatqan kezde Qaısardyń:

— Sen endi jalǵyz qaldyń á? Endi sen jetim boldyń, — dep kóńil bildire aıtqan sezderi Asqardy órtep ótkendeı boldy. «Endigi jerde jurt maǵan dirdek qaqqan ash kúshikke qaraǵandaı qaraıtyn bolady. «Jetimek» — dep aıaýshylyq bildiredi». Ol kıim-keshegin julqyna kıinip, ózine aıaýshylyqpen ǵana qaraıtyn Sapardyń úıinen, búkil aýyldan qashty... Súıekten etken sýyqty eleń qylmastan, úkideı ushyp otyryp «Tóńkeriske» jetti, sondaǵy mekteptiń tanys kúzetshisin taýyp ap, oǵan jyly kúrkede qaldyra kór dep jalyndy. İzinshe atpen quıǵytyp Sapar aǵaı da jetken edi.

Úsheýi tis jarmastan tań atqansha otyrdy. Onan soń Asqardy on eki shaqyrym jerdegi úlken aýylǵa aparyp, jetim balalarǵa arnalǵan ınternatqa ornalastyrdy. Birneshe aıdan keıin soǵys bastalyp ketti. Internat jabylyp qaldy. Osydan bastap...

Asqardy panasyz balalar jınalǵan balalar úıine jibergen. Alǵashqy kúni-aq buzaqy balalar oǵan «halyq jaýynyń balasy» degen aıdar taǵyp, ózin uryp-soǵyp, aldyndaǵy tamaǵyn tartyp jedi, al túnde ústine jamylǵan kórpesin julyp áketti. Asqar ózin jábirleýshilerden qorǵanyp baqty, qoldaryn tistedi, betterinen tyrnady, aqyry terezeni syndyryp, kóshege sekirip shyqty. Basy aýǵan jaqqa qaraı qasha berdi...

Oǵan endi eshýaqytta balalyq shaq degen bolmastaı kórindi, árkim-aq ony qaǵyp jibergisi kep turatyndaı, onyń ar namysyn jábirleýge ázir turatyndaı bop kórindi. Ózi sıaqty qashyp-pysqan jetim balalarmen dostasyp, ol qalaǵa keldi, osynda bazardan qarbyz urlaǵan kezinde qolǵa túsip, onan balalar tıelgen eshelonmen, — sol aýyr kúnderi — qyryq ekinshi jyly julym-julym, ash-jalańash balalardyń toǵysqan jerine aınalǵan FZO- ǵa jóneltildi. Meırimdi adamdardyń kómegimen Asqar taǵy da qashty, poezǵa bıletsiz mingen, muny murtty temirjolshy ishi bos júk vagonyna jasyryp qoıdy, shashyn aq shalǵan áıel bir kılo kartop berse, jaraly soldat mashınaǵa otyrǵyzdy, — sóıtip týǵan aýylyna jetken. Sapar aǵaı ony kúshtep mektepke kirgizip, óz qurbylaryn qýyp jetkizý úshin eki klasqa birden emtıhan tapsyrtty. Sabaqtan keıin Asqar jumys istedi...

Sol kezde Asqardyń ıyǵyna bireý qolyn salyp, oıyn bólip jiberdi. Qarasa, Sapar aǵaı eken.

— Kórdiń be, balam, bizdiń Kúrekeńniń Aqshal qarıany alyp urǵanyn, — dep qoıdy. Áldeqaıdan Qaısar atyp shyqty da ákesine júgirip keldi.

— Biz búgin bárin jeńip jatyrmyz. Tipti qyzdarymyzǵa deıin kórshi aýyldyń jigitterine jer súzdirdi, uqtyń ba? — dedi Sapar, kúlimsireı kez qysyp. — Qysqasy, búgin Jeńis kúni. Sen de jeńýin, kerek.

— Qalaı? — dep surady tańdanǵan Asqar.

— Áı, Qaltaı, Aqqasqany beri ákelshi. Báıgege shabatyn adam mine, — dep Sapar aǵaı Asqardy ıyǵynan qaqty.

— Áke, siz men shabady dep edińiz ǵoı, — dedi Qaısar burtıyp.

— Asqarǵa ber jolyńdy, balam, ol seniń baýyryń ǵoı. Sen Aqqasqamen taǵy birde shabarsyń.

— Qalaı, uıatqa qaldyrmaısyń ba, Asqar? Baıqa, jigit ekenińdi tanyt ózińniń.

Mundaı baqyttan esi shyqqan Asqar:

— Aǵa... — dep kúbirleı berdi.

Mańdaıynda qasqasy bar, bota tirsek qunanǵa miný aýyl balalarynyń armany bolatyn. Aqqasqa júni jalt-jult etip, shıyrshyq atyp turǵanda ústine shybyn qonaqtaı almaıtyndaı kórinetin. Jataǵan qazaqy erdi, shashaqty júgendi Aqqasqaǵa arnap aýyldyń eń sheber qarıalary jasaǵan.

— Neǵyp ańqıyp tursyn, endi sen. Júgir, bar, ystyq birdeńeni jep al da, bir aıaq qymyz ishe sap, tez atqa qon. Etin qyzdyra ber. Kórdiń be, basqalar shyǵa bastady...

— Toqta, onan da tamaqty osy jerge ákelsin. Áı, anaý qazan-oshaq basynda júrgen qaısyń. Dámesh, senbisiń! Myna Asqarǵa qoıdyń bir sıraǵy men bir aıaq qymyz berip jibershi.

— Qazir Záýresh aparyp beredi, — dep daýystady Dámesh apaı.

Záýresh aýyldaǵy Asqar quralpy qyzdardyń en, súıkimdisi. Asqar onymen kezdesken saıyn áldenege qysylyp qalatyn. Endi mine, Záýresh aǵash tabaqpen et, tostaǵanmen qymyz ákep berip tur. Basqa balalar kórseıshi osyny. Búgin kim bolsa da, Asqarǵa qyzyǵa, qyzǵana qaraıdy.

— Báıgege senimen talasatyn anaý bolady, — dedi Sapar, aq jal shabdar atqa shireme otyrǵan qaratory balany nusqap.

— Aqqasqanyń qıqý shyqqannan elire shabatyny bar, sondyqtan basyn tejep usta, á degennen qarqynyn jaıyp alyp júrme. Shańǵa kómilmeı, jel jaqty ala shap. Aqjaldy kózińnen tasa qylma, tek jer ortasynan óttim - aý degen kezde basyp ozýǵa tyrys, onda da tek oń jaǵynan ǵana et. Jer ortasynan Qyzyl shoqynyń órinde ótesiń. Al ol tusta oń jaǵyńnan jol tegisteý keledi, qaraǵaı men terisken butalary bolmaıdy. Sonaý retókpeden túsken kezde attyń basyn tartýshy bolma. Qaraqshynyń tusynan Aqqasqa qustaı ushyp ótýi kerek. Eldiń bári osy aradan qarap turady saǵan. Bult ete qap júrme!

Aqqasqa — osy ólkege ataǵy shyqqan, aldyńǵy jylǵy qystyń jutynda kolhozdyń bir tabyn jylqysyn úıirli ash qasqyrdan qorǵap qalǵan, biraq ózi denesine túsken sondaǵy jaraqattardan mert bolǵan Qarajyn atanǵan aıǵyrdyń balasy. Aqqasqanyń sheshesi Juldyzsha atanǵan, symbatty, súlikteı qara bıe.

Aqqasqa ortalyqtaǵy at qorada ósti. Ol kezde shóp, maıdanǵa jóneltiletin astyqty temirjol stansıasyna jetkizetin jumys kólikterine ǵana qatań tártippen berilse de, aýyl balalary Aqqasqaǵa dep bir ýys shópti qaıdan da bolsa tabatyn. Qaısardyń Asqarǵa aıtýynsha, aýyl balalary: bor — qulynyń súıegin bekitedi eken, degendi estip ap, Aqqasqaǵa jasyryn berip otyrý úshin kórshi aýyldyń mektebine túnde attanys jasap, muǵalimder bólmesindegi bordy tegis alyp ketipti.

Qulyn tez ósti, balalarǵa úırengeni sonsha, qashan tabynǵa qosyp jibergenge deıin, olardyń sońynan ıtshe erip júretin.

Aprel aıynda kolhoz jylqysy qumnan taýǵa qaraı kóshkende, Aqqasqany aýylǵa alyp qalyp, aldaǵy úlken merekede báıgige qosýǵa daıyndaı bastady. Alǵash qosqan kezderinde - aq ol kózge túsip júrdi.

Jumystan bos ýaqyttarynda Asqar ony sylap-sıpap ketip júretin. Sondyqtan da bolar, Sapar aǵaıdyń búgin Asqardy baqytqa keneltip otyrǵany. Jer túpke jetkenshe Asqar attyń qamys qulaǵynan ózge eshteńeni kórmedi. Aqqasqanyń qulaq qaıshylaýyna qarap, shapqan kezde onyń, qandaı kúıde bolatynyn topshylaýmen keledi. At, Asqardyń áýselesin baıqaǵysy kelgendeı, tizgindi sozyp, aýyzdyqty tistep alyp, basymen súzip ala jóneledi. Balanyń taqymynda oınap, eki jaǵyna kezek-kezek uıtqıdy. Tizgindi sál qaǵyp qalsań, bir orynda oınaqshyp, oıqastaı beredi. Syralǵy bolǵan júırik ákki balanyń yrqyna ábden jattyǵyp alǵandaı.

— Osy araǵa qaz-qatar turamyz, — dedi alda kele jatqan at aıdaýshy. Báıgeshiler ıirile toqtap, attarynyń basyp keıin buryp, qatar túzep tura bastady.

Asqar basqalarǵa zer salǵan. Atqa shapqandardyń ishindegi eresegi ózi eken. Jastary ondar shamasyndaǵy balalar, taqymdary atqa jabysyp qapty. Ádette, eski dástúr boıynsha mundaı uzaqqa jiberilgen báıgede atqa óte jas balalar shabatyn.

Aýyl balalary bolsa, shetinen attyń qulaǵynda oınaıdy. Báıgege shapqan kezde qarsy soqqan jelden atqa kúsh túsirmeýdiń ádisin de olar jaqsy biledi, ol úshin attyń jalyna jabysyp qalady. Salmaqtary qańbaqtaı, atqa aýyrlyqtary joqqa tán. Ondaıda at ústinde adam baryn sezbeı, emin-erkin kósiledi. Asqardyń qurbylasy bir ǵana qara bala bop shyqty. Onyń astyndaǵy aqjal at ta Aqqasqadan kem soqpaıtyn tárizdi.

At aıdaýshy sapqa turǵan balalardy bir aınalyp, er-turmandaryn, baıqap, attardy bir sholyp ótti de:

— Daıynsyńdar ma? — dep surady.

— Bárimiz de daıynbyz.

— Onda tyńdańdar. Shapqan kezde bir - birińe soqtyqpańdar, úzeńgi qaǵyspańdar. Jol keń, jer tegis, ura - jyra joq, jazyq dala bárińe de jetedi. Birjarym - eki shaqyrym ótken saıyn qaraýyl tur. Tártip buzbańdar. Eger at boldyrǵandaı bolsa, jarystan shyǵyp ketýge bolady...

— Tyńdańdar!

Asqar demin ishine tartyp, tizgindi qysa tústi. Aqqasqa da qulaǵyn tige qaldy.

— Qaıtyńdar!

Dúleı jeldiń ekpini osyp jibergendeı, attar alǵa qaraı lap qoıdy, satyr-sutyr etken tuıaqtardan kesek-kesek shań ushty.

Áýelgi bette Asqar qalyń topyrdyń ishinde qaldy, kóz aldynda aldaǵy attardyń quıryǵy ǵana jelbireıdi, olardyń tuıaqtarynan ushqan kesekter Aqqasqaǵa tıip jatyr. Aqqasqa bolsa, erkime qoıa ber degendeı, basymen alysady, qulaǵyn jymyryp, alǵa umtylady. Aldaǵy kóp topyrdyń arasynan sytylyp shyǵar sańlaý izdeıdi. Birtindep, qaıystaı sozylyp, báıge attar bir-birinen bólineıin dedi, syrt qaraǵanda birqalypty shabyspen kergitip barady bári de. Asqardyń art jaǵynan bir attyń byryldaǵan demi qýyp jetip qaldy, aldynda qara sáıgúlikke mingen kishkene bala ketip barady, onyń aldynda taǵy tórt at kórinedi. Aqqasqa altynshy bop kele jatyr. Barlyǵy qansha at edi, — on bes pe, álde jıyrma ma edi? — dep eske aldy Asqar. Báribir ázirge qýanatyn eshteńe joq. Qaraqshy áli alys, asyqpaý kerek.

Jalǵa jabysa túsip, attyń tynysyn ańdaıyn dep tizgindi irke ustady. Aqqasqa yrsyldaı dem alady. Qulaqtan gýlegen jel ekpinine qarap Asqar onyń birtindep arshyndap kele jatqanyn ańdady. Aqqasqanyń eti qyzyp, tizgindi bosat degendeı, elire ekpindep, qara sáıgúlikke jetip te qaldy. Attyń oınaq salǵan elirme qaısarlyǵy shabandoz balaǵa da ońaı aýdy. Asqar tizgindi bosata berdi. «Bir sátke: aqyryna deıin aryny jeter me eken. Sapar aǵanyń eń sońǵy kezeńge deıin aýyzdyǵyna súıeı shap degen amanatyn buzǵanym durys pa?» — degen oı keldi de dereý umyt boldy.

Qulaǵyn jymyryp, qaryshy jazyla túsken Aqqasqa qustaı ushyp kele jatty. Jalpaq taspadaı dańǵyl jol zymyraı dóńgelenip, aıaq astynda zýyldap qalyp barady. Qarsy soqqan jel betke urady. Biraq ol sýyqty sezgen joq, esi-derti janushyrǵan at ekpinine aýǵan edi...

Aqqasqa alǵa entelep keledi. Bala ózin taý men tastyń tóńirisindeı, joıqyn kúshtiń nesindeı, zýyldaǵan qanaty bardaı sezindi. Onyń aıqaı salǵysy keldi, kórsin jurt munyń qazirgi kúıin, estisin, bilsin munyń qýanyshyn...

Attyń aq kóbik bolǵan omyraýyna, úzik-úzik alqyna shyqqan demine qarap, Asqar dóńestiń bastalǵanyn uqty. Alda tek bir ǵana aqjal attyń quıryǵy kórinedi. Aqqasqa sonyń sońynan qutyryna órshelenip keledi. Mine ol taıap ta qaldy, taǵy bir umtylsa, taǵy bir, taǵy bir... Aqqasqanyń basy qara balanyn, er toqymynyń deńgeıine de jetti. Dóńniń basy da jaqyn, onan ári adamǵa toly sary jazyq, onda Sapar aǵa bar, onda baǵana attandyryp salarda: «Ozyp keletin bol», — dep aqyryn ǵana sybyr etken Záýresh bar. Olar Asqardyń ozyp - keletinine kámil senedi, kóz taldyra kútip tur.

«Aınalaıyn, janýarym! Aınalaıyn Aqqasqa, ozyp shyq!»

Den, basy taıaý. Aqqasqanyń basy oza berdi. Asqar bar daýsymen atoılap tebinip qaldy, qýanyshtan yshqyna shyńǵyryp, qara balanyn, betine qarap aıqaı saldy:

— E-e-e-eı! Saqtan, dostym! Astyńdaǵy atyn, borta - borta bolar! Atyń kim ózi?

— Jomart! — dedi qara bala, yzalana daýystap. — Panasyz qańǵybas, halyq jaýynyń balasy!

Aqqasqa dóńniń basyna shyqqan. Aldaǵy gúl men adamǵa toly alqaptan qýanyshty shý gý ete tústi. Salt attylar qıqýlap Asqarǵa qarsy shapty. Biraq Asqar olardy kergen de joq, estigen de joq.

Aqqasqa yldıǵa qaraı quldyrap keledi. Asqar quıyndaı ushqan attyń basyn oıystyra buryp, ózin jábirlegen qara balany qamshymen tartyp jibereıin dep kóterile berdi. Kúrt burylǵan Aqqasqa joldan shyǵyp, súrinip ketti. Asqar qolyn kótergen bette attyń basynan asyp, áldeqandaı shyńyraýǵa ushyp tústi.

... Jerge dúrs etip qulaǵan bala qıalaı domalady, shóptiń jumsaq tikeni men tobylǵy butalarynyń osyp etkenin sezigi jatty.

Kózin ashqanda ol óz tóbesinen tónip turǵan aspandy kórdi, shyrqaý kókte bıikte qus qalqyp júr. «Qyran ár ýaqytta da bıik ushady» — deıtin Sapardyń súıikti sózin esine aldy. Qyran ekige bólinip baryp joǵalyp ketti, Asqardyń basy aınaldy. Loqsyq qysqan soń turýǵa árekettendi, biraq keýdesi syrqyrap baqyryp jiberdi de qaıtadan qulap tústi.

— Ne boldy saǵan, balam - aý, a? — degen Sapardyń daýsy áldeqaıdan, alystan jetti.

— Eshteńe etpeıdi, Sapeke, ómirinde bir attan jyǵylmaıtyn ol qandaı jigit sonsha? Qazir biz onyń esin jıǵyzamyz.

Asqar tóbesine tónip turǵan Qaltaıdy kerdi.

— Á, mine, esin jıdy, — dedi, yńyranǵan Asqardy eppen kótere bergen Qaltaı. — O oý, senin, qolyn, shyǵyp ketipti ǵoı. Eshteńe etpeıdi, shyda endi, áıteýir súıegin, aman eken.

— Jany siri - aq óziniń, mysyq sıaqty. Parovozdy kórdi ǵoı, ákesiniń, sońynan Sibirge de baryp qaıtty, óletin túri joq, — dedi áldekim mysqyldaı sóılep. Qolynyń aýyrǵany janyna batqan Asqar qatty tistengen kúıi kózimen álgi sóılegen adamdy izdedi. Taǵy da jábirden júregi qystyǵyp ketti, ornynan turdy, Sapar men Qaltaıdyń járdeminsiz ózi turdy. Sol qoly jansyz zattaı salbyrap, shań men azaptan qaraıǵan júzinen battasqan ter tamshylap turdy.

— Mine jigit, mine jigit, ózi turdy ǵoı, — dep Qaltaı abyrjyp qaıtalaı berdi. Ol aqsańdaı júrip, balany bir aınalyp shyqty, qolyn kórip, abaılap qana ıyǵynan qozǵap qoıdy.

— Sem sál shyda, Asqarjan. Azyraq qana shyda. Qazir. biz seniń qolyńdy ornyna salamyz, bári de jónine keledi. Qaıda aıdasa qaıtpaıtyn jigittiń ózi bolasyń...

Janyna batqan aýrýǵa berilmeı, aıaǵyn shaq basyp turǵan bala Qaltaıǵa kúdikpen qarady. Ol jýyrda ǵana maıdannan qaıtqan osy bir aqsaq adamdy onsha bilińkiremeıtin, sondyqtan odan qorqatyn da. Ádette Qaltaı úndemeıtin tuıyq adam, ózi jalǵyz turatyn. Aýylda ol kóshede kóp kórinbeıtin, qashan da áldeneni istep, jumyssyz otyra almaıtyn. Bir sózben aıtqanda, on saýsaǵynan óneri tamǵan sheber eńbekker edi. Al isteıtin isi bolmasa jabyǵyp, jurttan qashqaqtaı bastaıtyn. Aýyldaǵy jesir kelinshekter men qyzdardyń Qaltaıǵa yntyǵa kóz salatynyn da Asqar kergen. Biraq Qaltaı olardy baıqamaıtyn sıaqty edi.

— Sapar aǵa, maǵan kómektesip jiberińizshi. Myqtap ustańyz muny, jibermeńiz, — dedi Qaltaı.

— Shyda, balam, áıtpese kem bop qalasyń. — Sapar Asqardy qaýsyra qushaqtady. Bala tóńiregine qarap edi, ózim qorshap turǵandardyń ishinen Záýreshti kórip qaldy, soǵan qarap ezý tartyp kúlgisi kelgenmen, kúle almady.

— Á-á-ýpp! — Qaltaı munyń shyqqan qolyn julqa tar¬typ qaldy. Asqardyń shyrqyraǵan jan daýsy shyǵyp ketti. Sapardyń júzi kirjiń etti, ol áldekimniń paltosyna esinen tanyp qalǵan balany abaılap ákep jatqyzdy da, sý ákelýdi ótindi.

— Bári de jónine keldi, qoly ornyna tústi, endi bir-eki kúnnen keıin shaıtanǵa minip shapsa da jyǵylmaıtyn bolady, — dedi kúlimsiregen Qaltaı, jeńimen terin súrtip turyp.

— Men kinálimin buǵan, meniń kesirimnen, — dedi jurt kózine týra qaraýǵa qaımyqqan Jomart aqyryn ǵana. Oǵan eshkim nazar aýdarǵan joq. Tek Sapar jaqyn keldi de:

— Ondaı bolsa, sen Záýresh ekeýiń jeńil arbamen muny aýylǵa jetkizesińder. Shópti qalyń ǵyp salyńdar, selkildemesin, atty aqyryn aıdańdar. Jolda tatýlasyp, keshirim suraǵaısyń, — dedi.

* * *

Jurt merekeni kepke deıin eske alyp júrdi. Ras, toıdan keıin sharýa shektelgen joq, isher as molaıǵan joq, qaıta kerisinshe kolhoz qoımasynda ne bir ýys un, ne bir japyraq et qalmady.

Pishen bastaldy. Pishenshilerge berer azyq joq edi. Áıelder raýash, taý jýasyn jáne shýyndyqtyń túbin jınady. Raýashtan kóje jasap, shýyndyqtyń túbin kartop qusatyp shoqqa pisirdi. Áıelder qoldary tilim-tilim bop jaryla júrip, qyrmandaǵy ótken jyldan qalǵan masaqty terdi, qystaı qar astynda jatyp isingen, óne bastaǵan dándi jınady. Árbir semá úmitpen, qýanýmen ómir keshti, esiktiń sál tyqyryna eleń etip dybys berip, uzaqty kúnge aýdannan keletin jolǵa telmire qarady. Birtindep maıdandaǵylar qaıta bastady, bir semányń qýanyshy búkil aýyldyń qýanyshyna aınaldy. Tipti qara qaǵaz alǵandarǵa deıin úmitterin úzgen joq.

Kóktem gúl atty. Kún shýaǵyn mol tógip, egin kóterilip óse bastady, osy bir shaqta birde -bireý ólim degenniń bar ekenine sene almady.

Jurt dál bir uzaqqa sozylǵan, aýyr uıqydan oıanǵandaı bop, taýdyń, shabyndyqtyń ásemdigin, sondaı-aq úılerdiń tóbesiniń qulaýǵa taıanǵanyn, mal aryqtap, arbalardyń ashyq - shashyq qalǵanyn ańǵardy. Bárin asyǵys jónge keltirdi. Biraq ashtyq kúshti ala berdi.

— Osy meni aýylǵa ne sordyń aıdap kelgenin ózim de bilmeımin? Qalalardyń birinde qalyp, jumys taýyp ap, turyp qalǵanymda ǵoı. Kesikti jalaqyń, bar. Al munda bolsa eńbekkún, oǵan da tek kúzde birdeńe alǵan bolasyń, onda da astyq jóndi bolsa. Áıtpese búkil jyl boıyna kún demeı, tún demeı yrsyldap jumys isteısiń, azyǵyń qý shóptiń sabaǵy ǵana.

Asqar bul sezderdi aýdan ortalyǵyndaǵy bazardan satyp ákelingen jarma toly qaptardy kirdiń ústine yzalana laqtyryp júrgen Qaltaıdan estidi. Jarmany kolhozdyń eki brıgadasy teń bólip aldy.

— Bul aıtqanyn, durys emes! Jigit a dam qaıda júrse de, ózin - ózi asyraıdy. Al balalardy, kempir-shaldy, jetim-jesir áıelderdi kim asyraıdy? Qashqyń keldi me, — bar, ustamaımyz. Búginnen bastap ket! — dep Sapar Qaltaıǵa tap berdi.

— O ne degenińiz, Sapeke, túsinbeıdi deısiz be? Meniń aıtyp turǵanym ol emes qoı... — dep kúrsindi Qaltaı. — Shóp shabýdy qaı jerden bastaımyz, aıtyńyz. Jigitterdi jınaımyn da — áıda. Kútetin kez emes — shep qýaryp barady.

— Saýyn sıyrlardy aýylǵa taıaý qondyryńdar dep buıyrdym. Pishenshilerge sút beremiz. Oraqqa deıin jetsek bolǵany, — dedi endi sabyrly sóılegen Sapar. — Aıtpaqshy, Acqar sen fermaǵa esepshi bolasyń. Saýynshylarǵa járdemdes. Er jettiń endi. Eki aıaqty arba beremiz, sútti «Tóńkeriske» seperatorǵa aparyp turasyń, al obratyn brıgadilerge tasyp beresiń. Sonyń bárin esepke alyp otyr...

Kolhoz fermasy aýyldan birjarym shaqyrym jerdegi Tereń taý qýysyna kire beriske ornalasty. Saýynshylar úshin eki jerúı jasalyp, buzaýlar qamaıtyn jer qora qazyldy. Mamyrbaı baqtashy, Kenehan usta — ekeýi jerúı men qoraǵa esik jasap, ilezdiń arasynda Asqarǵa eki aıaqty arba da shaýyp berdi. Usta dúkeniniń aýlasynda jatqan jýan bóreneden aramen dońǵalaq qıyp ap, oǵan shentemir qaǵyp tastady.

— Al, bala, senin, tankin de daıyn. Flágterdi salyp al da tart jumysqa. Jaılap júrseń, mundaı dońǵalaq uzaqqa barady, al ýaqytymen maılap tursań, beıishtiń tórine deıin de jetesiń, — dedi Kenehan.

«Tóńkeriske» sút tartý onsha qıyn jumys emes eken. Asqar tez tóselip aldy. Saýylǵan sútti ólshep, eski dápterge jazyp qoıady. Maıy alynǵan sútti brıgada qostarynyń taı qazandaryna quıyp berip, aspazdarǵa dápterine qol qoıǵyzyp alady. Ár jetiniń aıaǵynda vedomosti schetovod Ámirbekke ákep tapsyrady. Mine, osy bir Ámirbekke jolyǵatyn kez — balaǵa unamaıdy - aq. Ámirbek Asqardy jek kóretin jáne onysyn jasyrmaıtyn. Ol árbir sandy kúdikpen qıtyǵa otyryp tekseretin.

Birtindep Asqar oǵan da úırendi. Ol tekserýge dápterdi únsiz berip, únsiz qaıtyp alatyn da, Ámirbektiń sózi men tesireıe synaǵan kóz qarasyna kóńil bólmesten ketip qalatyn.

Záýresh fermadaǵy Aısulý degen, kúıeýi maıdannan oralmaǵan jeńgesine jıi-jıi kelip turatyn. Úlken qoı tastyń ústine otyryp alyp, ol Asqardy syrttaı baqylaıtyn. Asqar yńǵaısyz kúıge túsip qatty qysylatyn, qoranyń ishinen buzaýdy áreń taýyp, sıyrdy ıitýge alyp shyǵatyn.

— Sen nemene, Asqarjan, Záýreshten qorqasyń ba? Sony kórseń boldy, ebiń qashyp, buzaýǵa shamań kelmeı qalady ǵoı, — desip saýynshylar qaǵytyp qoıatyn. Eshteńe emes, áli - aq kolhoz baıyp, arqan alǵan kezde bul áýreden seni qutqaramyz. Al ázirshe kúshenýge týra keledi.

... Kip-kishkentaı sary buzaý enesiniń emsheginen bas alǵysy kelmeıdi. Asqar ony qulaǵynan tartqan edi, kózi shadyraıǵan buzaý ony súzip qaldy, ol otyra ketti. Záýresh saqyldap kúlip jiberdi.

— Áı, jigit! Ákel kómekteseıin, — dep kep, ol lyp etkizip buzaýdy emshekten aıyryp aldy da, jińishke shybyqpen shyqpyrtyp, qoraǵa qaraı qýyp berdi. Al esiktiń aldyna jetkende buzaý oınaq sap, sekirip-sekirip, móńirep enesine qaraı qashty.

— Qaıda kettiń, sar sapalaq?! — Záýresh pen Asqar ony sońynan qosarlana qýdy. Buzaý kilt keri aınalyp qoraǵa qaraı qashty. Asqar men Záýresh birimen-biri soǵylysyp qaldy.

— Asqar, sen meniń Záýreshimdi nege qushaqtaısyń? Áýeli qalyń malyńdy ákel! — dedi Aısulý kóńildi daýystap.

— Uıaatpasańshy olardy, qý qaljaq, — dep Dámesh apaı ezý tartty.

— Áı, osy seniń tiliń - aı. Aǵam bolsa qaljaqtatar edi-aý seni, — dedi uıalyp qalǵan Záýresh Aısulý jaqqa oınaqylana kóz tastap qoıyp.

Osy kórinistiń aıypkeri osydan bastap «Sarsapalaq» atanyp ketti. Buzaý da tez úırendi. Basqa buzaýlar men sıyrlarǵa da at qoıyla bastady. Áýelgide Asqar ataqty adamdardyń attaryn tańdap júrdi. Shyńǵysqan, Napoleon, Aqsaq Temir... dep. Saýynshylar ár sıyrdyń minez-qulqyna qarap, soǵan oraılas aýyldaǵy áıelderdiń atymen ataýǵa tyrysty. Naǵyz túk uqpas, ózin qotyr basqan, súıkimsiz qıqar buzaýdy Asqar «Ámirbek» dep atady.

Aýyl balalary at qoıylǵan buzaýlardy kórýge fermaǵa kelip turatyn boldy.

— Áne qarańdar, áne qarańdar, áne bir sıyr kerilip - sozylyp Sárýardan aýmaıdy eken. Al buzaýy quıyp qoıǵan Ámirbek qoı, tipti tumsyǵy da sondaı jeksuryn eken, — desip kúledi balalar.

Bir flág maıy alynǵan sútti tógip alǵan kúni Asqardy Ámirbek keńsege shaqyrtty. «Tóńkeristen» qaıtyp kele jatqan jolda egizge oqyra tıip, Aqtumaǵa qarap ala jónelgen. Eki aıaqty arba tasqa soǵylyp, dońǵalaǵy jarylyp ketti, otyz segiz lıtrlik flág aryqqa aýdarylyp túsken.

— Obratty qaıda qurttyń? Kimge sattyń? Mine, halyq jaýynyń balasyna jaqsylyq etip, esirkeýdiń aıaǵy. Bóriniń kúshigin adam isher aspen qanshama asyrasań da báribir, bári, bolyp ósedi de! Sen óziń meniń qytyǵyma tıip, mazaq etkiń kelgen eken, á?! Buzaýmen salystyrasyń, á?! — Ámirbektiń jyp-jyltyr maıly keskini ashýdan kúreńitip, qap-qara murty tikireıip ketti. «Bul buzaýdan góri mysyqqa qatty uqsaıdy eken,» — dep oılady Asqar. Ámirbek balaǵa qaraı atylyp kep, ony betinen syzǵyshpen salyp qaldy.

— Tart qolyńdy! — degen Sapardyń daýsy shyqty.

— Á-á, basqarma. Ara túsesiz. Mynaý sumnyń balasyn esirkeısiz...

Sapar onyń sózin aıaqtatpady. Onyń salaly úlken, kúshti qoly Ámirbektiń keńirdegine jabysty.

- — Kim jaý, káne, aıt? — Sapardyń daýsy dirildep ketti. — Sen onyń baqaıyna da tatymaısyń uqtyń ba? Onyń ákesi emes, sensiń, myna sensiń...

Sapar ózin-ózi ázer tejep qaldy, óńi qashyp ketken Ámirbekti bosatyp jiberdi de ózi qaljyraǵan kúıde oryndyqqa otyra berdi.

— Sapeke, sen mundaıyńdy qoı, qoı. Men komýnıspin, men shaǵym jasaımyn...

— Shaǵymdan, men de komýnıspin. Men bilemin, senen shekkendeı zıandy kolhoz basqa birde-bir adamnan shekpeıdi. Qaltaı da komýnıs. Mynanyń ákesi de komýnıs bolatyn, ekeýmizdeı emes, naǵyz komýnıs edi, — dedi Sapar Asqardy nusqap. — Ázirge men tiri turǵanda muny eshkim de jábirleı almaıdy!

— Al, sen, balam, jumysyńa bara ǵoı. Men endigári birde-bir jan sen týraly jaman aıtpaýy úshin bárin istep baǵam. Bara ǵoı, Asqarjan, Qaltaıdy shaqyryp jibershi. Basqarmanyń jınalysy bolady de.

Kóshede Asqardy Záýresh, Jomart jáne sý tasýshy Báýken qarsy aldy.

— Nemene, burtıa qalǵanyń? Ol qanypezerge túkir de júre ber. Sapar aǵa ony dymyn shyǵarmastaı ǵyp páre-páre qylady. Al odan qalǵanyna, bizge sem, — dep qýlana kez qysty Báýken, — ózimiz - aq járkemdeımiz ony.

Keshkisin fermaǵa Sapar kelgen. Ol saýynshylardyń jumysyna muńaıa jymıyp qarap turdy. Onan soń buzaýlardyń attaryn estigende qarqyldap kúlip jiberdi.

- — Jaraısyńdar, aqyl tapqansyńdar. Endi senderge bas jiptiń de keregi joq. Biz biraz oram arqan tapqan edik. Ol málókesh úshin óte qajet bop otyr. Baııyqshy áli, sonda sen¬derge arqan satyp ápergendi qoıyp, úı de salyp beremiz.

Sapar fermada tún jarymyna deıin boldy. Otqa jaqyn kep otyrdy.

— E-e, Asqarjan - aı, qıyndyq jalǵyz ǵana seniń basyńda deısiń be, keıde men ózimniń órem jetpegen kóp nárseni túsinýim úshin barymdy aıamas edim-aý deımin, adamnyń biletini qandaı az deseńshi... Átten, az da bolsa oqyǵan bolsam, — dedi Asqardy ıyǵynan qushaqtap, erkeletken jumsaq únmen, jalyn sharpyǵan kóseý aǵashpen otty aýdarysytyryp qoıdy.

— Tobylǵynyń túbirtegi qandaı jaqsy janady. Kómir sıaqty týra... Tútini az, al ystyǵy — temir balqytarlyq...

— Ózi men ne dep myljyńdap kettim, — dedi Sapar dereý selt etip. — Meniń aıtpaǵym bul emes edi. Erteń seniń basqa jumysqa aýysýyńa týra keledi. Basqarma un, kartop, lobogreıkalar men samosbrosoktarǵa zapas bólshekter aıyrbastap alý úshin ák tas daıyndaýmen shuǵyldanýǵa sheshim jasady. Bizdiń taýlarymyzda ák jaǵatyn tas kóp qoı. Erteń Qaltaı brıgada iriktep alady, sen solarmen birge barasyń. Búrsigúni júresińder. Eńbekkúniń esebin júrgizesiń, tilmash bolasyń. Ol jaqta, taýda orys selolary bar. Qaltaımen birge solardy aralap ótesińder. Múmkin, ák kerek deıtinder bolsa, aldyn ala zakaz qabyldaısyń.

Bizdiń kárıalardyń, ák tasyn taýyp, ony qalaı óńdeıtinin kózińmen kerip úıren. Jigittiń kóp nárseni bilgeni jón. Biler kásibin, júzden assa da artyq bolmaıdy.

Qysqasy, ister is jetedi. Tek aıaǵyńnan nyq turyp ketýiń kerek. Eger bıyl astyq jaqsy bop, kolhoz az da bolsa aqsha jınaı alsa, onda kelesi kóktemnen kirpish quıýdy bastap, úılerdi jóndeımiz...

Erteńgisin Báýken keldi. Jumbaqtap jymıǵan ol Asqardyń eski dápterin aldy jáne odan úsh bos flágti qabyldady. Onyń izinshe aýyldan Aısulý keldi.

— Ótken túnde bireý Ámirbektiń ólerdeı záresin alypty. Atyn sýǵaryp kele jatqanda, tonyn aınaldyryp kıgen bireý qarsy aldynan jalp etip shyǵa kepti. At jalt bergen. Úreıi ushqan Ámirbek orǵa domalap túsipti, — dedi Aısulý. — Balalardyń qyljaǵy bolsa kerek. Áı, órkenderiń óskir-aı!

Asqar Báýkenge qaraǵan.

— Sen emespisiń?

Báýken jaýap qatqan joq, jymıyp qana qoıdy.

— Kedergi jasama jumysqa. Kórip tursyń ǵoı: sút ólshep jatqanymdy.

— Asqar, sen Qaltaımen birge ketesiń be? Qap, sendermen birge barar ma edim shirkin, — dedi Aısulý sóz arasy. Shelegin shaıyp tastap, sıyr saýýǵa bettedi.

... Uzaqty kún bos edi. Aýylǵa barǵysy kelmegen Asqar taýǵa qaraı ketti. Qalyń ósken butalardy jaryp ótip kúngeıge shyqty da qoı búldirgen terýge kiristi. Jas dolana aǵashynan kóp dolana taýyp aldy.

Bir ýys taý jýasyn, bir qoltyq etip solqyldaǵan saýmaldyq terip ap, tereń shatqaldy boılap tómen qaraı ıreleńdep ketetin jalǵyz aıaq jolǵa shyqqan kishirek bir jartastyń jaıpaq tóbesine demalyp otyrmaq boldy. Balalar bul jartasty «qaraqshy» dep ataıtyn.

Osy jartastyń ústine jatyp ap, eshkimniń kózine túspesten shatqal ishinde ne bop, ne qoıyp jatqanyn baqylaýǵa bolatyn.

Tómende, bulaqtyń arǵy qarsysynda, qalyń shóp basqan súrleýmen eki adam bara jatyr. Olar kishkentaı qýyrshaq sıaqty edi. Alystan biliner-bilinbes belgilerine qarap, jaýlyqty áıeldi Aısulý bolar dep túıdi Asqar. Oǵan ilesip kele jatqan Qaltaı.

Olar so boıda, dóp-dóńgelek, kishkene tárelkedeı ǵana jasyl alańǵa shyqty da, sol jerde áldenege kerisip qaldy. Qaltaı Aısulýdy renjitken bolý kerek. Óıtkeni Aısulý jaýlyǵynyń ushyn betine basyp, keıin qarap júgirdi. Qaltaı qýa umtyldy, ustap ap, áldeneni qyzyna aıtyp jatyr, aıtyp jatyr. Asqardyń da júregi alyp ushty, ekeýi tatýlassa eken dep tiledi ol. Osy kórinisti ózinen basqa eshkim kermese eken dep, dereý tóńirekke kóz jiberdi.

Qaltaı Aısulýdy erkelete qushaqtady da, ekeýi súrleýdi kórmegendeı qalyń shóptiń arasymen júre bastady. Kári jabaıy alma aǵashtyń tusyna kep, jerge tize búkti. Asqar olardyń tóbeleri men ıyqtaryn ǵana kerip otyrdy. Ekeýi áldene jaıly bir-birine jarysa aıtady. Aısulý aqyryn ǵana basyndaǵy aq jaýlyǵyn aldy, qos burymy eki ıyǵynan tógilip tómen tústi. Qaltaı kelinshekti ózine qaraı tartty...

Asqar ornynan atyp turdy da, Abaıdyń mahabbat týraly bir ánin yńyldaı aıtyp, súrleýmen tómen qaraı júgire jóneldi. Kóńilinde osy kezge deıin buıyǵy jatqan jarqyn da názik sezim oıandy. Ol ózin tabıǵattyń ózi buǵan senip bergen mahabbat qupıasy, tańǵajaıyp sezim syrynyn, ıesi retinde sezindi.

Taýdan túsip kele jatyp, Asqar Záýreshti alystan tanydy. Qyzdyń ústinde jańa kóılek, ádemilep ergen qos burymy keýdesinen tómen túsip tur.

— Sen qaıda júrsiń? — dep surady Záýresh tipti amandaspastan.

— Mine, — dedi Asqar oǵan bir ýys saýmaldyqty berip. — Taýda boldym.

— Sen Aısulýdy kórmediń be?

— Joq, — dedi Asqar kózin taıdyryp. Ol óziniń qyzara bastaǵanyn sezip, qyzdyń súıkimdi júzine týra qaraýdan jasqandy.

— Sóıtip, taýǵa jalǵyz barǵan ekensiń ǵoı! Neǵyp tursyń endi? Júr, sý alyp keleıik. Áıtpese senderde sý da joq eken, — qylt etip ashýlana qalǵan Záýresh bos shelekti alyp tumaǵa qaraı júgire jóneldi, Asqar artynan erdi.

Bashpaqtaryn shetke tastaı salǵan Záýresh sýyq sýdy keship baryp, tumanyń dál kózinen shelekti toltyryp aldy da Asqarǵa berdi.

— Usta!

Jerúıge qaıtyp kelgen kezde Záýresh:

— Keshkisin balalar aqsúıek oınamaq. Kelesiń, be? — dep surady.

— Joq, men erteń erte jol júrem.

— Men senen jol júresin, be, joq pa? — dep surap turǵam joq. Kelgiń kelmese - — kelme! — aıqaılap jibergen Záýresh jalǵyz aıaq jolmen aýylǵa qaraı júgire jóneldi.

Asqar onyń sońynan qarap qalǵan. Kúnniń kózi shaqyraıyp tur. Áldeqaıdan ánshi qus saırap qoıa berdi, kólbeı jatqan jasyl dalada súıkimdi, sulý Záýresh laqsha sekirip bara jatty...

Ógizder órge qaraı ázer shyǵyp keledi. Qaltaı men, kádimgi mereke kezinde Kúrekeńmen kúresetin, Aqshal ekeýi alda salt kele jatty. Qaltaı brıgadaǵa berilgen buzaýly sıyrdy aıdap keledi. Aqkóńil, bala minezdi Aqshal jer jaǵdaıyn bilgir sanalady. Bir ózine ǵana aıan belgiler boıynsha ol taýda ák tasynyń eń mol ornyn, al qumda sýdyń qaı jerde ekenin tabatyn edi.

Qaltaı Aqshaldy syı kóńilmen «ınjener» dep atady.

— Injener emes, geolog, — dep Asqar Qaltaıdy túzetpek bolǵan, biraq mundaı qıyn sózdi birde-biri durys aıta almady.

Jalpaq jatqan taý ańǵaryn janap ótip, kún keshkire Qoǵaly degen taý ózeniniń jaǵasyna, qulama jardyń túbine kep toqtaǵan bular. «Injener» qolyna kishkentaı kúrek pen temir súımen alyp tóńirekti uzaq sharlady. Jerdi shuqylap, áldeqandaı tastardy qazyp ap, dál bir sıqyrlaǵandaı uzaq qaraıdy. Aqyry jer astynan qyltıyp shyǵyp turǵan, aq jolaqtary bar ashyq kógildir tas taýyp aldy. Álgi jerdi aınalyp shyqty da, bir kesekti syndyryp ap qýana daýystady:

— Osy ara!

Yńǵaıly oryn taýyp, jurt qos tigýge kiristi.

Túnde barlyǵy ot basyna jınalyp, ishinde kesek eti bar qara bıdaıdyń talqanynan jasalǵan tátti atalany ishti.

— Bul bizdiń jer emes. Pále bop júrmese, — dep mazasyzdandy Jeken kóse. Ol tańerteń Aqtumaǵa qaıtyp, Qaltaıdyń oryn tepken jeri týraly Saparǵa aıtpaq.

— Bóten eldiń jeri emes qoı. Bári de ezimizdiki. Uqtyń, ba? Eger osy jerdi ıemdenip otyrǵan kolhozdyń adamdary kelse, olarǵa túsindirip aıt. Munda biz máńgi-baqı turyp qalmaımyz ǵoı. Bir-eki jetiden keıin sharýamyzdy ońdap alamyz da ketemiz.

Jumysshylar kúnine úsh ýaqyt qara bıdaıdyń talqanynan istelgen sút qatqan atalany soǵyp ap, búldirgen, saýmaldyq jeıdi, sháı iship onan keıin jumysqa kirisedi. Jumysta bel jazý degendi bilmeıdi. Tik jarqabaqtyń ústinen úlken pesh qazyp, sony ák tasymen toltyra bastady. İri-iri kesekterdi balǵamen, súımenmen syndyryp alyp, zorǵa dep arbaǵa tıep, peshke tasydy. Peshtiń túbine «ınjenerdiń» baqylaýymen eń úlken kesekter qalanyp, keń doǵal sańylaý jasaldy. Onyń ústinen usaqtaý kesekter toltyryldy. Sonymen qatar otyn daıyndaý da júrip jatty. Qýraǵan qaraǵaı, aqterek, ıtmurynnyń butalary, tobylǵy — áıteýir qolǵa ilikkenin, bári shabyldy. Otyn taýdaı bop úıildi, al Aqshal bolsa: «az, az» — dep boı bermeıdi.

Azyq-túlik taýsylǵan kezde Jomart keldi. Ol bir shelek bıdaı, bir aryq qoı jáne bir kılo maı ákelgen eken.

— Sapar aǵa endi eshteńe de joq dep aıtty, — dedi.

Sol kúni Qaltaıǵa eki orys kelgen. Sonyń bireýi Qaltaıǵa:

— Bul jer «Zará» kolhozynyń jeri. Sender bizdiń aǵashty kesip jatyrsyńdar, — dedi qazaqsha.

— Qosqa kirińizder, aqsaqaldar, — dep jaýap qatty Qaltaı. Oman soń qonaqtar ishke kirip jaıǵasyp otyrǵannan keıin: — Búkil aýyldyń kóz súzgen úmiti biz bop otyrmyz. Izvestdaıyndap, sony azyq-túlikke aıyrbastaýymyz kerek, — dedi ol. — Al aǵash degen áli-aq ósip ketedi, bul jerdiń topyraǵy jomart qoı. Bizdi renjitpeńizder...

— Áı, jigitter, tez qoıdy soısańdarshy. Qonaqtar kútip otyr ǵoı. İshek-qarnynan aýyz tıip ketsin.

Qonaqtar, jadaý óńdi, alma - julma kıingen adamdarǵa oılana kóz tastap otyrdy. Keshki tamaqtan keıin olar sát tilep, qosh aıtysty.

— Erteń osynda bizdiń kolhozdyń brıgadasy keledi. Par jyrtsaq deımiz, áıtpese oıańdaǵy bar jaqsy jerge shóp pen jońyshqa sebilgen...

Olar taıaý kep ornalasty. Tórt at jegilgen kishkene plýgpen jer jyrtýǵa kiristi. Býy burqyrap tóńkerilip jatady.

Qara parǵa dala kepterleri qonyp shylaýshyn terip, qyzyq bir tirlik bastaldy.

Jomart pen Asqar birde bos ýaqyt taýyp jer jyrtqandarǵa kelgen. Borozda irgesindegi palatkada bir qart adam otyr eken.

Á-á, qonaqqa keldińder me. Hosh kelipsizder! — dedi tústik ázirlep otyrǵan álgi qart. Onan soń balalardy julma kójege ábden toıǵyzdy.

— Qoldaryń bosaı qalǵan kezde kele qoıyńdar. Qus aýlaýǵa shyǵa qoıaıyq, — dep qart balalarǵa kóńildene kóz qysyp qoıdy.

Kelesi kúni olar qyrǵaýyl izdep Qoǵalyny jaǵalap júrgen. Oılamaǵan jerden, buta men qamys arasynan kúmbezine arab sezderi, ıeroglıfter, tańǵajaıyp sýretter salynǵan mazarǵa tap boldy.

Jomart ishine kirip, tap bir sıqyrly dúnıege kez bolǵandaı jazýlardy, qabyrǵalardy sıpap qars bastady. Ol bul zırattyń kimdiki ekenin, qashan salynǵanyn bilýge asyq boldy.

Keshkisin Jomart mazar jaıyn Aqshaldan suraı bastaǵan, biraq qart eshteńe bilmeıtin bop shyqty. Qaǵaz taýyp alyp Jomart mazarǵa qaıryla bardy, ózine unaǵan jazýlar men sýretterdi muǵalimine kórsetý úshin kóshirip aldy...

— Keshki astan keıin peshti mazdatamyz, — dep habarlady Aqshal saltanatty túrde. Qolynda aıyryqsha uzyn ashasy bar edi. — Tek baıqańdar, onan keıin otty azaıtyp almańdar. Ák qurıdy, áıtpese.

Otty órteı jaǵý bastaldy. Tórt táýlik boıy jandy ot, júmysshylar peshtiń janynan ketken joq. Taýdaı otyn kez aldyda joǵalaıyn dedi. Otyn jetpeı qala ma dep qoryqqan Qaltaı, etken jyldary bireýler tastap ketken bir maıa shópti tasyp jetkizýdi buıyrdy.

Birtindep ák tasynyń ústińgi qabaty qyza bastady. Árbir tas qyp-qyzyl shoqqa usaıyn dedi. Aqshal dereý laı ázirleýdi buıyrdy. Onan keıin laıǵa saban aralastyryp ábden piskenshe aıdatyp, ózi kúrekpen peshtiń ústine laqtyrýǵa kiristi. Peshtiń tóbesi ábden bitelip bolǵan kezde:

— Boldy! Ketińder endi, ottan! Qaqpaq ázirleńder! Astyńǵy tesigin tez sylap tastaý kerek, — dedi.

Jumysty aıaqtaǵan soń, sharshap qaljyraǵan, sonda da júzderinde baqyt nury oınaǵan jumysshylar qosqa jınaldy.

— Úsh táýlikten keıin peshti ashyp, ákti túsirýge de bolady, — dedi Aqshal kishkene shoqsha saqalyn sıpaı otyryp.

— Biz Qoǵalynyń joǵarǵy saǵasyna aǵash kemirin daıyndaýǵa baramyz. Al sen, Asqar, qalǵan adamdarmen aýylǵa qaıt.

— Bul bizdiń jer emes. Pále bop júrmese, — dep mazasyzdandy Jeken kóse. Ol tańerteń Aqtumaǵa qaıtyp, Qaltaıdyń oryn tepken jeri týraly Saparǵa aıtpaq.

— Bóten eldiń jeri emes qoı. Bári de ózimizdiki.Uqtyń ba? Eger osy jerdi ıemdenip otyrǵan kolhozdyń adamdary kelse, olarǵa túsindirip aıt. Munda biz máńgi-baqı turyp qalmaımyz ǵoı. Bir-eki jetiden keıin sharýamyzdy ońdap alamyz da ketemiz.

— Keshki astan keıin peshti mazdatamyz, — dep habarlady Aqshal saltanatty túrde. Qolynda aıyryqsha uzyn ashasy bar edi. — Tek baıqańdar, onan keıin otty azaıtyp almańdar. Ák qurıdy, áıtpese.

Otty órteı jaǵý bastaldy. Tórt táýlik boıy jandy ot, jumysshylar peshtiń janynan ketken joq. Taýdaı otyn kóz aldyda joǵalaıyn dedi. Otyn jetpeı qala ma dep qoryqqan Qaltaı, ótken jyldary bireýler tastap ketken bir maıa shepti tasyp jetkizýdi buıyrdy.

Birtindep ák tasynyń ústińgi qabaty qyza bastady. Árbir tas qyp-qyzyl shoqqa usaıyn dedi. Aqshal dereý laı ázirleýdi buıyrdy. Onan keıin laıǵa saban aralastyryp ábden piskenshe aıdatyp, ózi kúrekpen peshtiń ústine laqtyrýǵa kiristi. Peshtiń tóbesi ábden bitelip bolǵan kezde:

— Boldy! Ketińder endi, ottan! Qaqpaq ázirleńder! Astyńǵy tesigin tez sylap tastaý kerek, — dedi.

Jumysty aıaqtaǵan soń, sharshap qaljyraǵan, sonda da júzderinde baqyt nury oınaǵan jumysshylar qosqa jınaldy.

— Úsh táýlikten keıin peshti ashyp, ákti túsirýge de bolady, — dedi Aqshal kishkene shoqsha saqalyn sıpaı otyryp.

— Biz Qoǵalynyń joǵarǵy saǵasyna aǵash kómirin daıyndaýǵa baramyz. Al sen, Asqar, qalǵan adamdarmen aýylǵa qaıtatyn bol. Saparǵa aıta bar, jáshikti arbalar jiberetin bolsyn. Bir kólik ákti aýylǵa jiberip, áıelderge bólip beremiz. Qalǵanyn týra bazarǵa tartamyz. Ózimiz aparamyz. Bul araǵa biz kólik keletin qarsańda, ıaǵnı eki kúnnen keıin oralamyz. Kómirdi tez-aq daıyndaımyz.

Júreriniń aldynda Qaltaı Asqardy shetke shaqyryp ap, oǵan muqıattap shúberekke oralǵan alma aǵashtyń túbirinen jasaǵan kishkene qasyqty ustatty.

— Aısulýǵa berersiń. Ońashada. Uqtyń ba? — dep ezý tartty.

... Asqar Qaltaıdyń túıinshegin Aısulýǵa tapsyrǵan kezde kelinshek narttaı qyzaryp, jan-jaǵyna urlana qarap qoıdy, onan soń qýanyshyn jasyra almaǵandaı, abdyrap turǵan Asqardyń erninen shóp etkizdi.

— Buzasyń balany! Álde sen ony jigit kórip, noqtalaǵyń kep tur ma? Baıqap súı, áıtpese onyń tilin tistep ap, saqaý qylarsyń, — dedi art jaqtan kúle shyqqan ashyq daýys. Aısulýdy ıterip qalǵan Asqar Záýreshti kerdi. Onyń munda qashan kelgenin Asqar baıqamaǵan. Qyz janarynda bir jarqyl bar edi. Onyń mazaq ekenin, álde kinálaý, bolmasa ázil ekenin Asqar túsine almady. Ernin qolymen basa berip:

— Sálemetsiz be? — dedi ol. Záýresh jaýap qatqan joq. Asqar jerúıge kirip ketti. Kirip bara jatyp Aısulýdyń:

— Kishkene qyz, saǵan ne bolǵan, qyzǵanyp tursyń ba? Báli saǵan, men seni áli bala sanap júrsem, — degen daýsyn estidi. — Burtıma. Kezi keledi áli, sonda bárin de biletin bolasyń. Tipti jasyratyn nesi bar, men qazir de aıta alamyn. Mynaý Qaltaıdyń berip jibergen syıy maǵan. Men seniń baýyryńdy adal janymmen kúttim ǵoı. Endi men de adam emespin be, áıelmin ǵoı, ýaqyt ótip barady! Ákim degen mynaý, kórdiń be?..

Munan ári Asqar eshteńe estı almady. Jerúıge Aısulýdyń ózi ǵana kirdi, Qaltaı berip jibergen qasyqty ne isterin bilmegendeı oıly kúıde qolynda aınaldyra ustap tur.

- — Záýresh aýylǵa ketti. Bárin aqtaryp aıttym. Baıaǵyda - aq óstýim kerek edi. Batylym jetpegen. Ońaı ǵana bet ashyp alǵanym qandaı kórim boldy, — dep kúrsinip qoıdy ol. — Múmkin osynyń bári aqymaqshylyq ta shyǵar? Qaıdam. Surap kórgen emes edim ózimnen. — Aısulý aýyr oıǵa batyp uzaq ýaqyt únsiz otyrdy. Osy bir muńly shaqtarynda ol burynǵysynan da sulý, kórikti edi. Qoıý qara qasy, kózin japqan uzyn kirpikteri, altyn shýaqty aqsary júzi ony qazaq ertegilerindegi sulýlarǵa uqsatyp turdy. Soǵan qaraı otyryp Asqar Záýresh týraly oılady. Onyń kókireginde Záýresh týraly oı qozǵaıtyn áldeqandaı bir bulyńǵyr, qaterli sezim oıandy.

— Neǵyp biz sonsha jetimsirep otyrmyz, búıtip. İske kiriselik te, — dep Aısulý ushyp turyp jaýlyǵyn baılady basyna.

— Asqarjan, kishkene bıdondy alshy. Tumanyn, basynda tyǵýly jatyr edi. İshinde sút bar. Sol sútti aýylǵa, Qatıpa tátemdikine aparyp bere salshy. Ózin, bilesiń ǵoı, alty birdeı balasy bar. Ekeýi aýrý. Baıǵustarda qotyr eshki de joq. Al balalarǵa sút kerek. Men keshe úılerine kirip edim. Taqyr jerde uıyqtaıdy eken. Balalary usaq, kúıeýi qaıtys bolǵan. Sapar olarǵa eń sońǵy qalǵan etti berdi. Al men saýyn kezinde osy sútti tyǵyp alyp qap em.Aparyp bershi, aınalaıyn.

Tústen keıin aýylǵa bara jatyp, jolda Asqar kútpegen jerden Ámirbekke kezdesti.

— Áı, toqtashy káne. Qaıdan keldiń? Taýdaǵy jumys bitip pe edi, álde?

— Ák daıyn. Endi tek tıep alý ǵana qaldy.

— Bul jaqsy eken. Al myna bıdanyńdaǵy ne? Taǵy da sút, bolmasa qaımaq urlap kelesiń be?

Ámirbektiń astyndaǵy at Asqardy taptap kete jazdady.

— Men ury emespin.

— Káne, qaqpaǵyn ashshy.

— Má! — - Asqar bas barmaǵym shyǵaryp attyń tumsyǵynan túrtip qaldy.

— Sen nemene! Muny maǵan kórsetip tursyń, ba? — dep qıqyldaǵan Ámirbek, attan sekirip túsip, Asqardy qamshymen tartyp - tartyp jiberdi. Bıdonǵa jarmasty. Asqar ony bar pármenimen kókirekten qoıyp jiberip, bıdondy keri tartyp aldy. Sút tógildi.

— Óı, teksiz qaraqshy! Bóriden de sum haıýan. Má, saǵan! — Asqar bosaǵan ydysty Ámirbektiń aıaǵyna qaraı laqtyryp tastady.

— Á, jaýdyń tuqymy! — Ámirbek temirdeı qolymen kep Asqardyń jelkesinen búre ustady da tizesimen ıtere - mıtere keńsege qaraı súıredi. Asqar qorǵanysh kútkendeı tóńirekke qarady, biraq keshede jan joq eken, bir kishkene bala usta dúkenine qaraı júgirip bara jatty.

Atyn kóshege tastap, Ámirbek Asqardy keńsege súırep kirdi. Esiktiń ilgegin salyp ap, Asqardy buryshqa qaraı teýip jiberdi. Bar kúshin jıyp shıyrshyq atqan Asqar atylyp kep onyń keýdesine jabysty, basymen ıektiń astynan soqty, Ámirbek attan saldy. Onan soń ol Asqardy búktep salyp judyryǵymen de soqty, aıaǵymen de tepkiledi.

Asqar tym-tyrys jatty, ol lám dep ún shyǵarǵan joq, soqqyny da sezgen joq, tek yza mem dolylyq, keremetteı qorlaný kókiregin býyp jiberdi. Ámirbek, balanyń denesine daq túsirmeı, bir jerin syndyryp almaıtyndaı etip soqty. Onan soń ol jaılap boıym túzep, kıimin jóndep, qolyn súrtti.

— Jylannyń balasy basqa balarǵa uqsasashy. Qara, tistesýin. Men áli senimen jóndep esep aıyrysarmyn. Kerdegi ákeń aýnap túsetin bolar. Talaı aıtqam oǵan, Ámirbekpen oıynyń kelmesin dep. Osydan bylaı, óz jelkeńdi qalaı kóre almasań, mektepti de solaı kere almaısyń. Men seniń muǵalimderińdi bir aıaǵymen bıletermin. Seni kimniń arqasy qalqalap júrgenin de bilemin. Endigi jerde ol kúniń bitti. Qumǵa qýamyn. Anaý joly túnde atty úrkitip, meni jarymjan qyla jazdaǵan da sen ǵoı? A? Aıt káne, qansha sút urladyq, kim berdi, kimge apara jatyr eń? — Asqar til qatqan joq.

— Men aıtqyzamyn saǵan, — dep ol Asqarǵa taǵy da tap bergen. Áldekim esikti julqı tartyp qaldy. Záresi ushqan Ámirbek keıin, stolǵa júgirip bardy. İlgek shetke ushyp ketti, bosaǵada Kenehan usta turdy. Jeńin túrip tastaǵan, qap-qara shoıyndaı, tilim-tilim judyryǵy túıýli. Túksıgen qasynyn, astynan ot qyzýynan ońǵan kózi Ámirbekke oqtana qaraıdy. Ámirbek sury qashyp, qıbyjyqtap, dirildegen qolymen stoldyń shetinen ustaı berdi. Asqar beliniń qatty aýyrǵanyn sezip, ornynan turdy.

— Mine, mynaý bala... Kolhozdyń yrysyn urlap júr. Men odan jónin surasam, jaýap ornyna judyryǵyn ala júgirgeni. Men onyń ákesindeımin ǵoı. Sovet ókimeti ony mektepte oqytady, onyń ákesi... al ol urlyq jasaıdy. Biz buǵan bárin berip júrmiz ǵoı...

— Bizdiń úkimetimiz sovettik qoı, biraq sen oǵan qol tıgizbe, ákesi týraly da sóz qylma. Júr, balam, — dedi Kenehan Asqarǵa. Endi onyń daýsy jumsaq shyqty. — Qana bolma, Asqarjan. Ary taza, erjúrek azamat halyq úshin týady jáne halyq úshin pıda bolady, ol týraly halyq uzaq ýaqyt aıtyp júredi deıdi halyq danalyǵy. Ákeń týraly Ámirbektiń aıtqandaryna senýshi bolma. Adam ólse, qýanyshtan ıt-qus qana úredi. Jáne seniń óziń de kináli ekensiń. Úlkenmen jaǵalasýǵa bolmaıdy ǵoı...

Asqar Saparǵa eshteńe degen joq. Birneshe kúnnen keıin ol kolhoz basqarmasynyń májilisi bolǵanyn, sonda Qatıpa táteıdiń semásyna, ák daıyndaý kezinde Qaltaıdyń brıgadasynda bolǵan saýyn sıyrdy berý týraly qaýly qabyldanǵanyn bildi. Ámirbek bolsa, predsedateldiń durys basqara almaýynan kolhoz sút pen maı tapsyrýdyń josparyn oryndaı almaı otyrǵandyǵy týraly aýdandyq partıa komıtetine habarlaımyn dep qorqytypty.

Bul Sapardyń qaperine de kirgen joq, onyń kóńili kóterińki edi. Ák satqannan túsken aqshaǵa un, astyq alypty... Aýyl áıelderi úılerin aǵarta bastady. Aýyldyń ári kirip, ásemdenip qaldy. Oraq merzimi de jaqyndady, sanaýly kúnder qaldy. Sapar kúnde baryp arpanyń pisýin qadaǵalap júrdi...

Soǵystan keıingi alǵashqy oraqqa búkil aýyl bolyp shyqty. Árkim-aq basqadan buryn alǵashqy on baýdy baılap, olardy ár tústi shúberekpen, lentalarmen bezendirip qoıýǵa asyqty. Báriniń de jumysqa myqtap berilgenderi sonsha, Jeken kóseniń alqyna júgirip jetkenin de eshkim baıqamapty. Esi shyqqan ol:

— Sapekeń qaıda, Sapekeń qaıda? — dep bireýden bireýge qaraı júgirip suraýmen boldy.

— Júgire bergenshe, oraq alyp jumysqa kirisseń etti, — dep daýystady áıelderdiń biri.

— Áı, qatyndar - aı, bir sumdyq boldy ǵoı! Mılısıa jáne bir tulan tutqan ashýly bireý keldi. Sapekeńdi, kelsin dep jatyr...

— Saqtaı kór, alla! Ne dep tursyń sen, Jeken-aý?! — dedi Dámesh apaı.

— Múmkin, jaı ǵana kóre ketý úshin kelgen shyǵar, — dedi de Sapar Aqqasqamen aýylǵa ketti. Ázil - ospaq sózder tyıyldy. Jurt óz isterin zeıin sala, únsiz jalǵastyra berdi, oraq júziniń syńǵyrlap pisken arpany syryldatyp orǵany ár tustan estilip turdy. Oraqshylar aýyl jaqtan keletin jolǵa úreılene kez tastap qoıady. Búkeń qaqqan Jeken kóse taǵy da kerindi. Jurt jumystaryn tastap, bel jazyp, onyń kelýin únsiz kútti.

Jeken jaıshylyqtaǵy elgezek júrdektiginen aırylǵandaı aqyryn ilbip keledi. Onyń artynan Aqqasqaǵa mingen Ámirbek shyqty. Jurt bir jamanshylyqty sezgen tárizdi.

— Ne bop qaldy, aıtsańshy tez! — dep daýystady áıelder.

— Alyp ketti, — dedi Jeken daýsy dirildeı shyǵyp, ájimdi júzin jas jýyp ketti...

— Jurtym-aý, munysy qalaı... — dep ańyrady Sapardyń áıeli. Qaltaı oraǵyn laqtyryp tastap, Ámirbekke tap berdi.

— Bul seniń istep otyrǵanyń! — dep, ol Ámirbekti Aqqasqanyń ústinen julyp tastady. Atqa qarǵyp minip, jolsyzben aýdan ortalyǵyna qaraı tóteleı tartty. Ne bas kıimi, ne ústinde pıdjagy joq edi, jel keýlegen aq kóılegi kópke deıin kóz ushynda buldyrap bara jatty.

— Qusaǵashty lastasa suńqardan da úmit úz, — dedi, Ámirbektiń kolhozǵa predsedatel bolǵan habaryn estigende Dámesh apa. — Óziniń ǵana ar-namysyn lastap qoıǵan joq, ol bizdiń aq janymyzǵa da qaıaý saldy ǵoı, Sapardyń ústinen aryz jazypty...

— Aıtqanyń jón ǵoı, qaryndasym, — dedi Kenehan, — biraq bizdiń qoldan ne keler? Kimge baryp, kimge aıtarmyz muny? Kim uǵar bizdi? Tulpar úıirin saǵynsa jer tarpyr, adam dos-jaryn saǵynsa atyn erttep, aıyl-turmanyn myqtap tartyp, jolǵa shyǵar. Sol aıtpaqshy, meniń de anaý tóbeniń ústinde jatqan dos-jarlaryma barǵym kep otyr... — Kenehan zırattar kóringen tóbeni nusqady.

— Tfáı-tfáı, tilińe terisken shyqsyn senin,. Ne dep otyrsyń. Molaǵa qashatyndaı kimnen qoryqqanyń?

— Qoryqqanym emes, qaryndasym, ýdaı ashyp barady kókiregim, Sapar úshin ashıdy. Ol óz basynyń qamy úshin istegen joq qoı, Al endi qalaı bop otyr. Zańdy buzǵan deıdi. Aýyl sharýashylyq arteliniń Ýstavyna qarsy, úkimettiń qaýlysyna qarsy keldi desedi. Sapar kolhoz óndirisiniń órkendeýine kedergi jasamaq boldy deıdi álgi aýdannan kelgen náshándik. Onyń aıtýynsha ák tas qaınatqan, kirpish daıyndamaq bolǵan, sútti jurtqa taratqan...

Al sonda sol kim úshin shala búlinip, sharq urdy? Ózi úshin be edi: sútti ashyqqandarǵa berdi, ákke aıyrbastan túsken azyq-túlikti kolhozshylarǵa taratty... Az da bolsa bizdiń qarnymyzdyń toq bolǵanyn, aýyldyń aıaǵynan turǵanyn oılady ǵoı. Sol úshin sógis berdi, basqa aýylǵa aýystyryp otyr...

— Sóıtip kimdiki jón? Shynymen-aq Ámirbek pe?

— Sapardyń, ústinen aryz jazǵan sol ma ózi? Aıtshy maǵan anyǵyn! — dep Kenehan Qaltaıdyń qolynan shap berip ustady. — Osy shyn ba, aıtshy? Eger solaı bolsa, Ámirbekpen men ózim sóılesemin. — Kenehan óziniń batpandaı judyryǵym kórsetti.

— Keregi ne, Keneke, báribir eshteńe shyqpaıdy, — dedi Qaltaı. — Ol bir zulym jan ǵoı. Men eshteńe isteı almadym. Senbeısiń be? Ámirbekti aýdan baıaǵydan biledi, senedi oǵan. Jáne zań boıynsha da bizdiki jón emes eken. Bizge ák qaınatsyn, kirpish daıyndasyn degen ýstavta pýnkt te joq eken...

— Mine, sen ǵoı taǵy da «zań» deısiń. Sol zańyń kimniń jaǵynda? Bir kezderde malshylar birine-biri: «Eı, qazaq kórpeńe qarap kósil», — deýshi edi. Al sondaǵy kórpesi óz jyrtyq, sholaq tony. Onan úlkendi oılaýǵa shama bolmaıtyn. Qazir de solaı bolǵany ma... — dedi, maıa salýshy áıelge úlken bir baý bıdaıdy alyp berip turǵan Kenehan.

Asqar qyrmanda istep júrdi. Esekpen sý tasyp, ákep, shóp - shalamnan tazartylǵan ashyq alǵa shashatyn. Astyq tógiletin jerdi tegisteıtin. Esek boldyrǵan kezde, Asqar baý áperýshilerge qolqabys etetin.

Qaltaı men Kenehannyń sózderin ol maıanyń túbinde jyrtyq qamytty jamap otyryp estidi. Sońǵy kúnderde Asqar burynǵyǵa qaraǵanda tuıyqtalyp alǵan. Ózine ne tapsyrylsa da ol til qaıtarmastan, únsiz atqaratyn. Ol Sapar aǵaı úshin qatty qaıǵyrdy. Aınalada ne bolyp jatqanyna túsine almaıdy. Jurttyń bári de Sapar aǵany jaqsy kóretin, syılaıtyn. Alaıda eshkim oǵan ara túse almady, tipti Qaltaı da dármensiz bop shyqty. Ámirbekti eshkim jaqsy kórmeıtin, jan adam unatpaıtyn, biraq jurt tegis odan qorqatyn. Asqar da qorqatyn. Ol Sapar aǵanyń neden kináli bolǵanyna tipten túsine almaıdy.

Sońǵy kúnderde Asqar aýylǵa qaıtýdy qoıǵan, birde shómele shóptiń túbinde, endi birde at qoranyń tóbesinde — kez kelgen jerge uıyqtap júrgen. Búgin ony, qyrmanda maıa salýshyǵa kómekshi bop istep júrgen Dámesh apaı úıine shaqyrdy.

Jumys tún jarymynda toqtaǵan. Ózi sharshaǵan Dámesh apa maı shamnyń jaryǵynda Asqardyń kıimderin jamaýǵa otyrdy. Úıge Jomart kirgen.

— Munyń túnde bezip júrgenin qaraı kór. Nemene, uıqyń kelmeı júr me? — dep surady Dámesh apaı.

— Men Asqarǵa kep em.

— Kir endi, oǵan kelgen bolsań. Tek onyń uıyqysynan qalmaǵany jón de.

Jomart otyryp, tyrnaǵyn tisteleı bastady. Asqar ony búıirinen aqyryn túrtip qoıdy.

— Sozba. Aıtsańshy.

— Men «Tóńkeriske», mektepke baryp qaıttym.

— Á-á, taýyp alǵandaryńdy kórsettiń be, al qalaı, kimniń mazary eken? Shamasy, jańalyq ashqan shyǵarsyń? — dep qaǵyta kúlimsiredi Asqar.

— Joq. Men basqa jaıly... Álgi fızıkadan beretin qylı kóz dırektordy bilýshi me eń?

— Bir ret kergenim bar.

— Sol aıtady, seni mektepten shyǵaryldy dep...

— Nege shyǵarylady? — dedi Dámesh apaı eleń etip.

— Oǵan oqýǵa bolmaıdy deıdi, ákesi týraly aıtty...

— Olardyń mektebine túkirdim men! Meniń endi oqyǵym da kelmeıdi, eshteńeniń de keregi joq! — Asqardyń óńi ózgerip sala berdi. Ol qabyrǵaǵa qaraı teris qarap ketti. Jomart onyń ıyǵynyń diril qaqqanyn baıqady...

— Sabyr et, balam! — dedi Dámesh qatal únmen.- — Sen endi kishkentaı emessiń jylaıtyn. Kóz jasyna erik berý — áıeldiń isi... Qudaıǵa shúkir, endi sen jigitsiń, eshkimniń tálkegine káne qoımassyń... — Dámesh apaı oıly qalypta aqyryn sóılep otyrdy. — Biraz jerdi araladyń, qaıda bolsa da jol taba alasyń. Ázirge seni eshkim qýǵan joq qoı, jumysyńdy isteı ber. Al kúzge qaraı belgili bolady ǵoı. Durys joldy tabý qıynǵa túsedi, Asqarjan. Ana baıǵus, áz balasyna kishkentaıynan nannyń qoqymyn jınaýdy sarańdyǵynan úıretpeıdi, óıtkeni árbir dánge adam eńbegi sińgen. Kimde-kim eńbekke daǵdylansa, ol adal ómir keshedi... Árıne, ómirde jalǵyz adamnyń muratqa jetýi ońaıǵa túspes. Alaıda, jolyńnan árqashan qaıyrymdy adam kezigedi... — Dámesh apa uzaq sóıledi, Asqardy ǵana emes, óz sózimen ózin de jubatqysy kelgen edi. Soǵysta qaıtys bolǵan ulyna degen saǵynysh, jastaıynan aırylǵan kúıeýine degen saǵynysh janyn jegideı jep barady, sóılegen saıyn sheri tarqaıtyn sıaqty.

Sham jyltyldap janyp tur. Jomart baǵana ketip qalǵan, Asqar da uıqyǵa batqan. Al bul bolsa Asqardyń kóılegine jamaý sala otyryp óz ómiri týraly oıǵa ketti. Ol esh ýaqytta úıde jalǵyz qalyp, qol qýsyryp otyra almaıtyn.

Aqtumalyqtar osy bir egde áıeldiń tózimdiligine, sabyrlylyǵyna qaıran bolatyn, ony qurmettep syılaıtyn. Soǵys jyldarynda munyń úıimde jetimsiregen balalardan jatatyn oryn bolmaýshy edi, barlyq kórshi-qolańdarynyń balalary osy úıde júretin. Ol ózi dalada da, úıde de birdeı aıanbaı jumys isteıtin, balalarǵa da, abysyn-ajyndaryna da kúlkisi men jaqsy sózin aıamaıtyn. Tek, kóziniń aldyndaǵy qaraly kireýke men shashyna kirgen aq qana ananyń qasireti týraly baıan etip turýshy edi.

Sanar onyń zamandasy, kúıeýi marqumnyń dosy edi, sondyqtan da Dámesh apaı ony ózine tirek sanap, aqyl-keńes surarynda soǵan baratyn, onyń úıimen birge týǵandaı bop ketken edi. Endi Sapar da joq, basqa aýylǵa aýystyryp jiberdi... Endigi kúı qalaı bolady.

Ámirbek Asqardy qumǵa, qoı qoralardyń qıyn oıýǵa jiberdi. Bir aıdan keıin Asqar aýylǵa qaıtyp keldi, Qaltaıdy tóńirektep, Ámirbektiń kózine túspeýge tyrysty. Ámirbektiń taǵy da qumǵa jiberýinen qashty. Ol únemi oıǵa batyp júretin, kekshil bop aldy. Basqalardan nashar kıingenine uıalatyn da. Onyń kókireginde bozbalaǵa tán tákabbar menmendik oıana bastady...

Birde jumys basynda ushyrasqan Záýresh buǵan:

— Sen neǵyp júnjip ketkensiń? — degen.

Asqar qyz janarynan ózine degen aıaýshylyqty kórgendeı bolǵan, osynyń ózi oǵan qatty batqan edi. Birinshi ret ol ózin, osy bir jaqsy kıingen, sulý qyzdyń janynda turǵan alym - julym adam aıarlyq kúıinde aınadan kórgendeı bolýy...

Endi birde ol Záýreshti qyrman basynda kezdestirdi. Qyzdyń óńi qashyp, bop-boz bop, abyrjyp, úreılenip tur eken.

— Ne boldy saǵan, Záýresh? — dedi Asqar eriksiz.

— Estigen joqsyń ba, álde? Taǵy da soǵys.

— Soǵys emes, bombylaý, — dedi áldeqaıdan shyǵa kelgen Jomart. — Japon qalasynyń ústinen atom bombasyn tastapty. Myń myńdaǵan adam qas qaqqansha qyrylǵan kórinedi.

— O, alla-aý, adamzatqa nelikten osynsha kárińdi tóktiń? — dep kúbirledi Dámesh apaı. Dál sol sátte Hırosımadaǵy analardyń qasiret - qaıǵysy ózine de batqan sıaqty edi. — Sol qalanyn, tiri qalǵandary qyrylǵandardy kómýge jeter me eken? — degen sóz onyń kókireginen aıtyp jetkizgisiz azaly bop shyqty.

Oǵan eshkim jaýap qatpady.

— Bu neǵylǵan jıyn? Senderdiń ahylap-úhilegenderiń eshkimge dári emes. Soǵystyń aty soǵys. Al Japondarǵa keletin bolsaq, olar da nemister sıaqty. Aıyrmalary joq. Nege jumysty tastaǵansyńdar, káne oryn - oryndaryńa baryńdar.

— Eı, Ámirbek, adamnyń bári birdeı. Ananyń bári de óz balalaryn súıedi. Adamnyń qaıǵy-qasiretine olaı deýge bolmaıdy. Sirá, óziń bastan keship kórmegensiń ǵoı, — dedi Dámesh apaı qatal únmen.

— Kári neme, jyndanǵansyń ba, neǵyl dep qaqsap tursyń?

— Men aqylymnan aljasqam joq, Ámirbek. Qamshy men zárli tilden eldiń bári qorqa bermeıdi. Onan da óz isińe saq bol.

— Nemene, sen maǵan aqylshy ma eń? Álde men seni renjittim be? Jumys toqtap tur. Sondyqtan sóıleımin, — dedi mińgirlegen Ámirbek shetke shyǵa berip. Asqardy kórip, soǵan qaraı júrdi.

— Al sen daıyndal. Taǵy da qumǵa, qoı qoraǵa barasyń, jumysty sonda isteısiń, — dep, Asqarǵa dúrse qoıa berdi.

— Ol qumda bolyp qaıtty ǵoı. Jetedi! Jaqynda oqýy bastalady, — dep sózge Qaltaı aralasqan.

— Qaıdaǵy oqý? Ony shyǵaryp tastaǵan... — Ámirbek atyn qamshymen borbaılata tartyp jiberip, kúzetshiniń úıine qaraı bettedi.

Qaltaı aqsańdaı basyp Asqardyń qasyna keldi. Oǵan tiktep qarap turyp:

— Estidiń be? — dep surady.

Asqar basyn ızedi.

— Onda tasta jumysty. Bizdiń úıge bar da, meniń shınelimdi al. Mine, mynalar da saǵan, — dep ol galıfesiniń qaltasynan bir ýys aqshany shyǵaryp ap, balanyń qolyna ustatty. — Bul da saǵan. Qajet bolady. Ámirbek barlyq mektepke qoja emes qoı. Bul jerden shyǵarǵanmen, basqa jerde qabyldaıdy. Seni oqýdan aıyrǵanymyz bizge kúná. Senin, ákeńniń arýaǵynyń aldynda kúná, baýyrym, — Qaltaıdyń daýsy dirildep ketti...

— Dámesh! — dep daýystady ol. — Kladovshıkten ún alyp, mynaǵan jolyna ony-muny pisirip ber. Qazir men saǵan qaǵaz jazyp bereıin. Erteń bul jol júrýge daıyn bolsyn. E-eı, zaman degen qalaı bop barady. Bul bala týǵan uıam edi dep bizge keldi, al biz bolsaq ony sıraǵynan tartyp shetke laqtyramyz. Ózimiz, ózimiz laqtyramyz... — dedi ol yzaly kekesinmen. — Jaraıdy, eshteńe etpeıdi Asqar. Meniń aıtqandarymdy iste... — Qaltaı tez basyp kúzetshiniń úıine qaraı júrdi. Dál aldyna barǵan kezde Asqarǵa daýystap sóıledi.

— Baıqa, aqymaq bolma. Ózińdi de, jurtty da uıatqa qaldyrma. Ákeń týraly surasa — qaıtys bolǵan de. Komýnıs bolatyn de. Ol shyndyq sóz. Basqa eshteńeni shatystyrma, oqıtyn bol! — Qaltaı býdkaǵa kirip ketti, esik sart etip jabyldy.

Asqar ún-túnsiz maıanyń syrtyna bardy da sabanǵa kirip, uzaq jatty. Ol endi bir kúnnen keıin qaıda bet túzeıtinin bile almaı alas urady.

Óz betimen sheshimge kelýi qıyn. Buryndar ol erteńgi kúnniń qamyn oılamaıtyn. Al endi aldaǵy kún qalaı bolar eken degen túıtkil bar kóńilinde.

Keshkisin taǵy da Jomart keledi.

— Bilesiń be, bıyl Lenınskide pedagogtik ýchılıshe ashylady degen qaýeset sóz bar. Múmkin, sonda tartarsyń. Men de mektepten dokýmentterimdi alamyn... Bıyl ýchılıshede oqýshylar jetispeıdi, onda túsý ońaı bolady deıdi qylı kóz fızık...

Ýchılıshede shynynda da stýdentter jetispeıdi eken. Asqar qabyldaý emtıhandaryn esh qıyndyqsyz - aq tapsyrdy. Shaǵyn ǵana tar jataqhanadan Jomart ekeýine oryn qatar berildi. Jomartty ol sonaý báıge kezindegi qylyǵy úshin jaqtyrmaıtyn, alaıda birte-birte ol ókpeniń izi ósheıin dedi. Ekeýi kishkeneden birge ósken, bir aýyldyń balasy edi. Jomart óziniń bala kezdegi ádeti kóne belgiler men kóne zattardy jınastyryp zertteýin munda da qoıǵan joq. Uzaqty kúnge taý kezip, tas músinderdi, mazarlardy izdestirip, eski kitaptardy aqtarystyrýdan jalyqpaıtyn. Bir kórimi, osyna^ erterekte ýezik qala bolǵan eski orys selosynyń kitaphanasynda kóne eskertkishter týraly tozyǵy jetip sarǵaıǵan ártúrli eski kitaptar men jýrnaldar kóptep saqtalypty. Solardyń ishinen Jomart selonyń ortalyǵyndaǵy úlken meshitti sýrettegen, shetin tyshqan kemirgen birneshe bet paraqtar taýyp aldy. Ol jazýǵa qaraǵanda meshit úıi ete ertede salynǵan eken. Bir kezderde onyń qabyrǵalary túrli boıaýly qysh kesektermen órnektelgen kórinedi. Onyń ásemdigine talaı musylman súısinipti. Qytaı men Monǵoldan kelgen saýdagerler osynda toqtaıdy eken. Jomart meshittiń sol alǵashqy syıpatyn qaǵazǵa salyp, onyń osynaý shekaradaǵy jan-jaǵyn alyp jartasty Jońǵar taýynyń shyńdary qorshaǵan shaǵyn alqaptaǵy orys selosynyń ortalyǵynda qalaı paıda bolǵandyǵy týraly óz oıynan ártúrli ańyzdar shyǵaryp júrdi.

* * *

Jomarttyń osyndaı túkke qajetsiz topshylaýlary Asqardy ábden mezi ǵyp jibertip, sondyqtan da Jomart Aqtumaǵa ketken kezderde ol qýanyp qalýshy edi. Onyń ústine Jomart qaıtqan saıyn Dámesh apaı jibergen sálem-saýqatpen qosa Aqtumada bolyp jatqan kóptegen jańalyqtardy ala keletin. Asqar Qaltaıdyń Aısulýǵa úılenip, qalaǵa keship ketkenin de osy Jomarttan estidi. «Ámirbektiń kesirinen ketken shyǵar», — dep túıdi Asqar. Ol Jomarttyń janyn qoımaı otyryp aýyldaǵy ózgerister týraly, Dámesh apaı, Báýken, Saparlar jaıly táptishtep uzaq suraıtyn... Al Záýresh jáıin bir de ret suraǵan emes. Ol jáıli Jomarttyń ózi aıtsa eken dep tileıtin. Biraq qyrsyqqanda Jomart ol týraly lám dep aýzyn ashpaı qor qylatyn, tek birde sóz arasynda baıqaýsyzda kelesi jyly Lenınskige Záýresh te kelgeli júr eken dep qaldy. Asqar odan nemenege, ne sharýamen keledi eken dep suraǵan joq. Tek sol kúnnen bastap ol Záýreshti zaryǵa kútetin boldy. Tipti bir rette ony túsinde de kórdi. Ekeýi gúl báısheshek keń dalada qatar kele jatyr eken. Asqar qyzdyń jup-jumsaq qolynan tartyp, shashynan shyqqan ásem bir jupardy dál óńindegideı sezip - bilip keledi. Biraq qyzdyń júzin kóre almady, óziniń sulýlyǵynan qymsynǵandaı Záýresh sál alǵa ozyńqyrap betin kólegeıleńkirep otyrdy.

Záýresh týraly qalyń oıǵa shomǵan Asqar sabaqta otyrǵanyn da umytyp ketken edi. Ol oqytýshynyń ózin taqtaǵa shaqyrǵanyn da estı almaı qalǵan.

— Qalǵyp otyr, bolmasa tátti oıǵa súńgigen ǵoı, — dedi stýdentterdiń biri ázildep.

— Olaı bolsa taǵy bir ekilikti qoıamyz endi, — dedi oqytýshy qalamyn alyp. — Jaǵdaıyń qıyn, Sembın. Sabaqqa daıyndalyp kelmeısiń, onyń ústine klasta uıyqtap otyrasyń.

Asqar uıattan janyp kete jazdady.

— Onyń turmysy aýyr. Artynan keler eshqandaı kómegi joq, jumys isteı júrip oqıdy. Keshe otyn jarýǵa jaldandy, — dedi klass starostasy Lúda degen qyz.

— Siz qaıdan kelgen qamqorshysyz? Sembınniń jumys isteıtinin men de bilem, sondyqtan da oqysyn dep talap qoıamyn, — dedi oqytýshy esh zilsiz únmen.

— Keshirińiz, men sizge aıtqanym joq, myna máz bop kúlip otyrǵandarǵa aıtam. Uıalsańdarshy kúlgenshe, — dep Lúda yrjaqtasyp otyrǵan stýdentterge keıistik bildirdi. Asqar bolsa namysy qozyp qyzǵa yzalana qaraǵan. Qabaǵyn shytyp, tomsyraıǵan qyz dápterine eńkeıe berdi. Qyzdyń lap etip tutana qyzarǵan júzine qyzyǵa kóz salǵan Asqar onyń Záýreshpen uqsastyǵyn izdeı bastaǵan...

Ýchılıshe úıiniń irgesindegi eski shirkeý baǵynyn, qaltarys buryshtarynda qyzdarymen syrlasyp turǵan tanys balalardy kórgende Asqardyń kókireginde Záýreshke degen bir ystyq saǵynysh oıanatyn. Birtindep óz qıalynda sulýlyqtyń qudiretti kórkine malynǵan qyz beınesi Asqarǵa erekshe bir kúsh - qýat bitirip, óz oıynda buryn bolyp kórmegen nebir jańa sezimderdi oıatýǵa sebep boldy.

Jarqyn da aıaýly oılar kókiregine tereń uıalap, kerneıdi. Ózi súıgen sol bir kún beıneli kórikti qyzǵa degen ystyq ta názik sezim oıandy. Záýresh týraly oıdyń ózi Asqardyń aýyr turmysyn jeńildetip, jańǵyrtqandaı bolýshy edi. Jasóspirim bozbalanyń minez-qulqy birtindep ózgerip, sabyrly, oıly kúıge túse bastady.

Ol endi sýret salýmen, mýzykamen áýestenetin boldy. Sýret salý men mýzykanyń sonshalyq ońaıǵa túskenine Asqardyń ózi de tańdanatyn... Múmkin jastyq degen osy shyǵar. Óıtkeni jastyq óziniń alǵash túısingenine — meıli ol energe degen qushtarlyq bolsyn, álde qyzǵa degen mahabbat bolsyn, bar jaratylysymen qulaı beriledi.

On alty jas ómiriniń ishinde Asqar basynan neni keshirmedi. Jas shaǵyndaǵy qaıǵy-qasiret adamdy tez kekshil ǵyp jiberedi. Asqar er balalardyń kez kelgenimen kezdese ketip kúsh synasýǵa bar. Al biraq qyzdardyń aldynda ebi ketip, berekesi qashatyn. Sondyqtan da ol Záýreshpen kezdeser sátti taǵaty taýsylyp, saryla kútse de, sol bir sátten ózi qorqatyn da.

Záýresh kúzdiń bir kúnderinde keldi. Lenınskide onyń bir aǵaıy turady eken, sol úıge kep túsipti. Jeksembi kúni ol erteńgisin oıda joqta ýchılıshe aýlasynan kirip kele jatty. Esi shyqqannan Asqardyń sup-sur bop ketkenin ol baıqaǵan joq, qýana kep amandasyp, stýdenttik turmys - jaǵdaılary jaıly suraı bastady, óz aǵasynyń munyń ýchılıshege túsýine múldem qarsy ekenin de aıtyp úlgirdi.

— Pedagog bolǵanyńnyń maǵan keregi joq. Men ózim de pedagogpyn. Onan da onynshyny oryssha bitirip shyq, — dep ol Záýreshti orta mektepke beripti.

Birde keshkisin ýchılıshege kelgen Záýresh Asqardy mýzyka úıirmesiniń sabaǵy ótetin shaǵyn klastyń ishinen tapty. Sálemdesken soń Záýresh taqtaıy synǵan eski roıalǵa kelip áldeqandaı bir áýendi salmaq bop aqyryndap oınaı bastady.

— Bul qaı án? — dep surady únsizdikti buzǵan Asqar.

Ol qyzdyń qataryna kep turdy.

Kún uıasyna áldeqashan qonǵan. Bólme ishi ala kóleńke edi.

- — Qaıdaǵy án deısiń, pıanınony birinshi kerýim osy.

— Áli-aq úırenip ketesiń, — dedi Asqar onyń klavıshalardy sanaı basyp turǵan saýsaqtaryna qolyn tıgizip, Záýresh úndegen joq. Asqar da únsiz qaldy, biraq dál osyndaı sátte aıtsam deıtin sózderi kóp edi. Ol ózinin, Záýreshti qalaı zaryta kútkenin, ony súıetinin aıtsam deıtin, alaıda aýzyna sóz túser emes. Klavıshany qatty bir basyp qalǵan Záýresh eppen ǵana jigit qoly ustaǵan saýsaqtaryn keıin tartyp aldy. Sóıtti de turyp ketti. Asqar endi onyń ıyǵyna qolyn tıgizdi.

— Sen jaqsy qyzsyń, Záýresh... — dedi ol qyryldaǵan únmen qyzdy ózine qaraı tarta berip.

— Onyń ne, qoıshy... — dep qyz Asqardy jáı ǵana keıin ıterdi. Úni sonshalyqty aqyryn ári jumsaq estildi. Asqar boıyn kernegen keremetteı bir kúsh ony Záýreshke qaraı Itere túsetin sıaqty, biraq ol ózin-ózi toqtatty. Kishkentaı kezinen bastap-aq ol álde bireýge jaqpaı qalam ba, álde jek kórinishti bolam ba degen qorqynyshty ádeti boıynsha balalyq eljiregishtik pen tentektikten týyp jatatyn albyrt sátterdi lezde óz ishinde sóndirip, tunshyqtyryp otyratyn. Tym erte kórgen shet qaqpaı, erkeleter ananyń joqtyǵy, taǵdyrdyń qatygezdigi, — onyń boıyndaǵy eń basty qasıet — senimdi, men de osy bireýge unarmyn - aý, meni de bireý súıetin bolar-aý degen senimdi óshirgen edi. Endi mine ony ózinin, osynaý alǵashqy mahabbatynan aırylam ba, myna qyzǵa unamaı qalam ba de¬gen úreı bılep tur. Záýreshtiń «onyń ne» degen sózi esh zilsiz jumsaq aıtylsa da ol qyzdy jibere saldy. Endi qımyldasa keshirilmes qatelik jasardaı qorqyp tas bop qatty da turdy.

Sál terezege burylǵan Záýresh onyń jaqyndaýyn kútip turǵan. Áınekten engen aıdyń solǵyn qıǵash sáýlesi onyń betine túsip, shashynyn, arasyn keýlegen tárizdi. Ol júregi lúpildep búkil dúnıeni umytqandaı jigittiń ózine taıap kelgenin, súıgenin, alǵashqy súıýdi kútip turdy. Al jigittiń oǵan jaqyndaýǵa batyly jeter emes. Qyz ony aqyryn ǵana shaqyrdy...

Jas jigit qaımyǵa taıap keldi. Záýresh basyn kóterip oǵan tikteı qaraǵan. Asqar onyń jaýdyraǵan qop-qońyr kózin, albyraǵan astyńǵy ernin jaqynnan kerdi. —

— Sóıleseńshi, áı seni de jigit dep... — degen Záýreshtiń taǵatsyz - kúıi Asqarǵa da aýysty. Ol qyzdy ıyǵynan qapsyra qushyp, tumsyǵyn onyń shashyna tyǵyp jiberdi. Qyz da onyń baýyryna tyǵyla tústi.

— Men saǵan kópten beri aıtsam dep júrýshi edim, — dedi baqytqa shashalǵan Asqar qyzdy mańdaıynan, kózinen ústi - ústine súıip, sóıtip turyp ol esiktiń qalaı aıtylǵanyn, shamnyń qalaı janǵanyn estigen de, kergen de joq.

— Á, sender me edińder? Kedergi jasadym - aý deımin! — dedi tanys daýys. Jylan shaǵyp alǵandaı selk ete túsken Záýresh jigit qushaǵynan julqynyp qap, bólmeden atyp shyqty.

Esik kózinde Jomart tur. Yrjıyp kúledi. Osy kúlkisiniń ózinen Asqar kirerge jer tappaı qysyldy. Uıat pen yza birdeı kernedi ony. Joldasyna degen jekkórinishi sumdyq edi. Osy adam ony bir ret toı ústindegi báıgeden keler qýanyshtan da qaǵyp edi. Endi mine, ústerine suraýsyz kirip Asqardyń ómirindegi en, asylyn qorlaǵandaı bop tur. Eki adamnyń ǵana esinde máńgilik qalatyn sátti kerdi ol.

— Óziń tipti jabysyp qapsyń ǵoı. Aralaryńda birdeńe bar ma edi? Sezsemshi solaryńdy, — dep Jomart roıáldiń arjaǵyna shyǵyp, oryndyqtardy qozǵastyra bastady. — Endi neǵyp tursyn, sileıip? Qazir munda bizge úıirme sabaǵy bolady, bar júgir, sulýyńdy qýyp jetseńshi. Qushaqtap qal, — dep ol qýlana kóz qysqan, Asqar munan ári ne istep, ne qoıǵanyn ózi de sezbesten atylyp kep, Jomartty qulaq shekesinen salyp jiberdi.

— Saǵan ne bolǵan, qoı ári! — dedi keıin sheginshektegen Jomart. — Qoı endi! Nemene, men esikten syǵalap, ańdyp keldi dep pe eń? Baıqamaı qaldym... Qapalanba, qaıtyp barsań, taǵy qushaqtaısyń...

Asqar onyń jaǵasynan ustaı aldy.

— Qoısańshy, eı, jyndanǵansyń ba! Bir qyzǵa bola joldastyqtan ketisesiń be, — degen Jomart bosanbaq bop árekettengen. — Jiber endi, áıtpese sybaǵańdy alasyń...

— Tiliń kesilsin seniń! — dep Asqar ony jaǵynan tartyp qaldy. İńyrsyǵan Jomart betin basyp eńkeıe berdi de, qapelimde basymen Asqardy ıeginiń astynan bir-aq qaqty. Biraq Asqar qolyn onyń jaǵasynan sonda da jibergen joq edi, ekeýi umar-jumar bop edenge birdeı qulady. Tarıh pániniń úıirmesine kelgen balalar ekeýin ázer aıyrdy.

Erteńine ýchılıshedegi stýdentter bul ekeýiniń tóbeleskenin, Záýresh jaıly tegis qulaqtanǵan edi.

— Bar kiná ózińnen. Sonsha esińnen tanyp elirip. Men saǵan eshqandaı jamanshylyq istegenim joq qoı, — dep kúńkildep qoıdy Jomart, erinderi kúpteı bop isip túnerip júrgen Asqarǵa. Joq, Asqar kóńilin jabyrqatqan Jomarttyń da qylyǵy emes, jurttyń da sózi emes edi. Onyń júregine qanjardaı qadalǵan, bárinen de qatty batqany Záýreshtiń aıtqandary boldy.

— Bul qaı istegeniń, seniń, munyń ne? Meniń abyroıymdy tógý úshin be... Tóbelesip neń bar edi. Qandaı turpaıylyq. Bizdiń úıdiń ishi de, mekteptegiler de tegis bilip qoıdy... Nege osynsha júgensiz ediń...

Ekeýi tańqýraı men qaraqat aǵashy qalyń ósken eski baqtyń ortasyndaǵy qabyǵynyń julyq - julyǵy shyqqan úlken aq qaıyn, butalarynyń túbinde jolyǵysqan edi. Záýreshtiń kózinen ystyq jasy aǵyl-tegil parlap turdy. Asqar bolsa ony jubata almady. Jataqhanaǵa qaıtqan soń, ol kórpemen basyna deıin qymtap oranyp ap, tún ortasy aýǵansha óziniń alǵashqy mahabbatyn, óziniń ámirden kórgen taǵy bir zábirin shaǵynyp uzaq óksidi...

* * *

Asqar qyz aldynda ózin keshirilmesteı kináli sanady. Jurt kózinshe oǵan kórinýden qashatyn boldy, balalar ekeýin keleke etip kúler dep qoryqty, al Záýreshti kórmeı júrýden asqan qorlyq jáne joq edi. Sabaqqa daıarlanǵan adamsha qolyna kitap alyp, Záýresh ótetin jalǵyz aıaq súrleýge taıaý shıe aǵashynyń kóleńkesine kep otyratyndy shyǵardy. Álgi súrleýmen qyz júgirip ótkem kezde, Asqar demin almastan qalyń shópke tyǵylyp jatatyn. Bolǵan oqıǵany Záýreshtiń umytyp ketkenin ol qaıdan bilsin. Jańa tanystar, mekteptegi eresek balalar men stýdentterdiń kúndelikti iltıpaty qyzdy eliktirip áketken. Bıdi jaqsy bıleıtin Záýresh ýchılıshedegi birde - bir saýyq keshin, konsertti qur jibermeı júrdi. Oǵan qala balalarynyń, yqylasy unady, Jomart áńgimelerin qyzyǵa tyńdaıtyn boldy.

Buryn, aýylda júrgende Asqar oǵan basqa balalarǵa uqsamaıtyn, erekshe sıaqty edi. Óıtkeni aýyl balalarynyń ishinde birinshi ret alys saparǵa shyqqan, qalada bolǵan, orys tilin biletin sol ǵana edi. Endi ol qyz kózine kúlki-mazaqqa jem bolǵan, japa shekken qorǵansyz bireý ǵana bop kórindi. Tek Asqar taǵdyryna degen aıanysh jáne ekeýiniń arasyndaǵy kópten etene bolǵan qarym-qatys jigitti qyz kóńilinen óshire almady. Qyz júreginiń túkpirinde jigittiń muny jan-tánimen súıetinin uǵatyn, sondyqtan ol týraly ózi de jıi oıǵa qap júrdi.

Kezdesken jerde ekeýiniń oıyna da sonaý ókinishti kesh, aıtylmaı qalǵan sózder, tóbeles oralatyn. Sol-aq eken ekeýi de qalypty jaıdarylyqtan aırylyp sózderi baılanyspaıtyn. Záýresh yńǵaısyz kúıge túsetin, Asqar bolsa esi shyǵyp, úndemeıdi, kep jaıdy aıtqysy keledi, aıta almaıdy, tipti qyzdyq qasynda jaıdan-jaı tura bergisi keledi, tura almaıdy.

Mundaı kezdesýlerdiń qyzǵa unamaıtynyn Asqar sezedi, biraq ony kinálamaıdy da. Ol kóbine ózin kinálady, ózin jigersiz sanady, qyz aldynda qaıtkende de basqalardan sál de bolsa asyp, artyq kórinýge bar kúıin salyp baqty. Taý arasyndaǵy eń aýyr shańǵy joryqtaryna qatysty, ábden shirip, qulaýǵa jaqyndap, jel shaıqap turǵan shirkeý úıiniń ushar tóbesindegi kresi alýǵa órmelep shyqty, dýhovoı orkestrdiń barıton ısi, qabyrǵa gazetiniń sýretshisi boldy. Al Záýreshtiń aldynda sol burynǵysynsha esi shyǵyp, bir aýyz sóz aıta almaıdy.

— Ólip-óshetindeı, sol qyzdyń nesi bar? Odan da ádemi qyzdar júr ǵoı. Sóılesseńshi solarmen, — dep ázildegen birde Jomart, biraq Asqardyń túsip ketken qabaǵyn kórip, tilin tisteı qoıdy.

Jeksenbi kúnderi orkestr quramynda barıton trýbamen «Dýnaı tolqyndary», «Aq qaıyń» tárizdi sazdy válsterdi oınaı turyp Asqar zal ishinde Jomartpen, ıakı basqa bireýlermen yrǵala bılep júrgen Záýreshke toryǵa qaraıtyn. Qyz bolsa muny baıqamaıdy da, kórmeıdi de.

— Záýresh bıge kelgennen beri sen aspabyńdy jaqsy oınaıtyn bop júrsiń. Ras, keıde buzyp jiberetin jerleriń bar, biraq ol eshteńe etpeıdi, — deıtin balalar ospaqtap. Mundaı ázilder Asqardy beze qashardaı qylǵan. Aqyry ol orkestrge de qatyspaı qoıdy. Osylaısha áýes bolǵan bir isinen shettedi. Mýzykant bolsam dep kókseıtin, — bolmady. Ol bala kezinde: án salatyn, mýzykalyq aspaptarda oınaı alatyn qabileti bar adamdardy baqyty janǵan jandar ǵoı dep oılaıtyn. Bulardyń aýylyndaǵy eń daýsy ásem qyz Ǵaını bolatyn, biraq sol bir baǵy ashylmaǵan qyzǵa ánnen kelgen qýanyshtyń shamaly ekenin de biletin.

Arman, arman... Úlpildegen sulýsyń... Balalyq shaqta tańǵajaıyp ertegisiń, qıalsyń. Ómirmen bettesken alǵashqy sátte-aq kúırep túser náziktigin, de sondyqtan shyǵar?!

Orkestrden ketkennen keıin Asqar Záýreshti burynǵydan da sırek keretin boldy. Endi ol úndemeıtin tuıyq bop aldy, uzaqty kúnge ýchılısheden shyqpaıdy, birese sý tasýshyǵa, birese kiltshige járdemdesip zyr júgirýmen júredi, nemese bólmeni ishten jaýyp alyp qabyrǵa gazetin ernekteıdi, soǵan arnap ózi óleń jazady. Sondaı kezderde janynda ylǵı da klass starostasy — aqsary shashty, ashyq júzdi Lúda bolady. Óziniń ıkemsizdigimen, dórekileý júris-turysymen Lúda qyzdan góri er balaǵa kóbirek uqsaıtyn. Ne jaıly sóılese de oıyndaǵysyn esh búkpesiz ashyq aıtatyn tek Asqardyń kóńiline qaıaý salar, qytyǵyna tıer áńgimelerge esh ýaqyt baspaıtyn. Asqar qandaı aýyr sózder aıtsa da únsiz keshiretin.

Balǵyn kókirektegi ishqustalyqtan kep týǵan áldeqandaı belgisiz bir kekti sezimge berilgen Asqar birde múldem beıkúná Lúdany jazyqsyz tildep, qasynda otyrýǵa tıym saldy. Lúda ún-túnsiz shyǵyp ketti.

Asqar jalǵyz qalǵan. Stol ústinde shashylǵan qaryndashtar, jýrnaldardan Lúda qıyp alǵan sýretter jatty. Olardy Lúda qabyrǵa gazetine japsyrý úshin qıǵan. Solaı etkende gazet árli shyǵatyn. Tereze aldynda jelim qalbyry jáne Lúdanyń umyt qaldyrǵan kitaptary jatyr.

Ashyq terezeden Asqar baq ishindegi jalǵyz aıaq jolmen qyzdyń renishti ketip bara jatqanyn kerdi. Jalańashtana bastaǵan qaıyń butaqtary sybdyrlap, jol ústine qalyqtap aınalyp japyraqtar túsip jatty. Qońyr kúzdiń jaımashýaq kúni edi.

Osy tusta ǵana Asqar Lúdanyń ózin unatatynyn sezdi. Bireýdi unatqanyńda ol seni unatpasa qandaı bolatynyn Acqar biletin. Sondyqtan myna jaı bul úshin asa aýyr jańalyq edi. Únemi qaıǵy-muń ıyqtan basa bergen adamnyń basqaǵa qıanatshyl keletinin uqty.

Asqar basyn qos qoldap ustaı aldy. Osynsha qaǵylez bolǵandyǵy úshin ózin jerleýge ázir. Oısha óziniń qazirgi dóreki turpaıylyqqa toly músápir bolǵan keıpin kóz aldyna elestetip kerdi. «Adam súıer qylyǵym joq-aý», — dep oılady. Keıde búkil ótken-ketkenińdi, aınalańdy jańasha bir oı sarabyna salýyń úshin, ózińe eziń esep berýin, úshin osyndaı ishteı lap etken jalǵyz jalyn jetkilikti.

Asqar terezeden baq ishine qarǵyp túsip, jolyndaǵy butalardy syndyra - myndyra kúzgi qalyń japyraq ústimen júrip ketti.

Ol taǵy da Záýreshti esine aldy. Joq, qyz muny súımeıdi eken, endi ol týraly oılap keregi joq. Naǵyz jigersiz, paqyr adamnyń ózinde de namys degen bolady emes pe?

Jomart úshin bári de aıdaı aıqyn, anyq kórinetin. Mahabbat jaıly ol eshýaqytta pálendeı mán berip, jón sóılegen emes.

— Tabıǵattyń óz zańy. Neǵurlym áıel sulý bolsa, soǵurlym oǵan yntyzar bolasyń. Ádebıet, sýret - sáýlet ónerinde jaqsy shyǵarmaǵa qandaı qushtar bolsań, sulý áıelge degen qushtarlyǵyn, da sondaı, — deıtin Jomart.

Mundaı teńeý Asqardy eptep tiksindirip tastaıtyn, ishteı buǵan qarsy bolatyn. Alaıda lám dep daý aıtpaıtyn, qaıta óz isine Jomart sózinen jubanysh tapqysy kep ony qostap! qoıatyn.

Balalardyń, ázil-ospaqtary janyna qansha batsa da, Asqar Jomarttyń, kinásiniń bárin keshti. Onyń minez-qulqyna úırenip aldy, keıde tipti onyń degenine baǵynatyn da boldy. Endi ekeýi juptaryn jazbaıdy. Qysta shańǵy sportymen áýestenip, taýǵa, alys saparlarǵa birge shyǵyp júrdi.

Asqar kóńiliniń shyrǵalan, kúıin Záýresh syrttaı baqylap, jaqsy uǵatyn. Keıde oǵan jaqyndaǵysy kep turatyn. Biraq balalar taǵy da mýzyka bólmesindegi oqıǵany eske alyp, ekeýin mazaq etip kúler dep qoryqty.

Ýaqyt zymyrap etip jatty. Asqar úshinshi kýrsty bitirip, endi Jomart ekeýi Almatyǵa oqýǵa attanýǵa jolǵa jınalyp júrdi. Ol so burynǵysynsha Záýreshti kórse qashaqtap, únsiz ketetin. Ýchılıshe bitirgen kúngi saýyq keshine de shaqyrǵan joq. Dál Asqar Almatyǵa júretin kúni, Záýresh shydaı almady, júgire basyp ýchılıshege keldi.

Basqalardan oqshaý, shetkerirek bir qaıyńnyń kóleńkesinde turyp ol Asqarǵa qaraı bergen. Asqar ózin baıqasa eken, kórse eken, qasyna kelse eken dep tilegen. Biraq kesh qalypty. Balalar Asqardy qorshap alyp, jeńil arbaǵa otyrǵyzdy da, attar ala jóneldi.

Ýchılıshe stýdentteri jazǵy demalysqa shyǵyp, Asqar men Jomart ketkennen keıin Záýresh Aqtumaǵa kelgen. Alaıda az kúnniń ishinde ishi pysyp, aýyldan zerige bastady. Onan soń Lenınskige qaıtyp kelip, kún uzaqqa baq ishin aralap júrip ýaqyt ótkizetin boldy. Keıde dos qyzdarymen birge kınoǵa barady, biraq kóbine-kóp jalǵyz qalady. Jazǵy demalys kezinde Aqtuma sıaqty Lenınski de tym-tyrys, kóńilsiz edi. Selo tek balalar oqýǵa qaıtqan kezde ǵana dýyldaıtyn.

Aǵasynyń úıindegi radıoqabyldaǵyshty burap Záýresh mýzyka ustaıtyn. Ol ishin pystyrǵan kezde, baq ishinde uzaq aýnap jatyp kitap oqýǵa kirisetin, onan soń kók aspanǵa súzile qarap, áldeqandaı oı qıalyna shomatyn, aýyldy esine alatyn.

Óziniń tulymy jelkildegen bala kezinde Asqarmen birge bulaq basynda júgirip oınaǵany, ekeýiniń gúl tergen kezderi, Asqardyń muny «tankige» otyrǵyzyp súıretkeni, onan ekeýiniń sary buzaýdy jabyla qýyp ustaǵandary — bári kóz aldyna keletin. Endi birde Záýresh Asqar boıynda ylǵı da bul túsinbegen bir jumbaqtyń bolǵanyn oılady. Asqar ylǵı da munan ımenýshi edi, uıalshaqtap turatyn. Záýresh ony basqa balalarmen salystyryp kórgen, biraq kimniń artyq ekenin ajyrata almady: Jomart pa, álde Asqar ma? Bir rette Jomarttyń muny shóp etkizip súıip alǵanyn esine túsirdi. Záýresh ony kórgensizdik dep eseptedi, biraq Jomartqa onsha ashýlanbap edi.

Nelikten Asqar basqalar sıaqty emes, nelikten ol sonsha buıyǵy? Álde jalǵyzdyqtyń, jetimdiktiń saldary ma? Asqardyń, qoly jumystan bosamaıdy. Buryn da istegeni sol jumys edi ǵoı, biraq ol kezde minezi mundaı kúrt bolmaıtyn.

Asqarǵa degen bir kezdegi aıanysh pen músirkeý sezimi qyz kókireginde qaıta oıandy. Endi ol jigitke birinshi bop ózi hat jazyp, qosh aıtyspaı ketkeni úshin kinálap ókpe bildirdi. Onan soq óziniń Aqtumaǵa baryp qaıtqanyn, qazir Lenınskige kelgenin, aýa raıynyń jaqsy ekenin, ózinin, joǵarǵy oqý oryndaryna túsken stýdentterge qyzyǵatynyn, oqýda tabysty bolýlaryna tilektestik bildiretinin tegis jazdy. Kelesi jyly ınstıtýtqa túsýge baratynyn da aıtty.

Záýreshtiń haty Asqar úshin kútpegen qýanysh boldy. Ol dereý jaýap jazýǵa otyrǵan, biraq bir jazǵanyn bir, eki jazǵanyn eki jyrta berdi. Jóndi sóz taba almaı dal boldy. Óleńmen jazyp edi, ol da dármensiz kórindi. Aqyry múldem jaýap jazbaýǵa bekindi. Báribir jóndi eshteńe shyqpaıtyn túri bar. Eń durysy Lenınskige baryp, Záýreshti kórip qaıtqan. Alda demalys taıap qaldy.

Endigi jerde Asqarda degbir qalmady, qolyna túsken tıyn-teben bolsa jınastyryp, jolǵa ázirlendi. Ol ózi armandap kelgen fılfaktyń stýdent! bolatyn da, al Jomart tarıh fakúltetinde oqıtyn.

Ekeýi bir jataqhanada, bir bólmede birge turatyn.

Asqardyń qara nan men sýdy talshyq etip júrgenin baıqaǵan joldastary jańa jyl qarsańynda jasyryn ǵana aqsha jınap, konvertke salyp syrtyna: «Bolashaq uly fılologqa Aıaz Atadan» degen jazýmen onyń jastyǵynyń astyna qoıǵan.

— Muny kim qoıdy? — dedi, konvertti ashyp, aqshany kórgen Asqar sup-sur bop. Jomart bólmede joq edi.

— Konvertte jazýly tur ǵoı, — dedi qatarlas tósekte jatatyn kórshisi.

— Men qaıyrshy emespin! — dep Asqar paketti stolǵa laqtyryp tastady. Qatty ashýdan qoly dir-dir etip, kózi ot shasha qaraıdy, bir aýyz sóz aıtar adam bolsa atylyp kep bas salýǵa daıyn.

— Qyzyq jigit ekensiń, — dedi álgi qatarlas jatatyn kórshisi tipten aqyryn sybyrlaı sóılep, — biz seni qaıyrshy dep emes, joldas dep jınadyq. Tekke shamdanasyń.

Basqa jigitter árqaısysy óz oryndarynda kitap oqyǵan bop jatyr, tyrs etken eshqaısysy joq. Joldastarynyń osynsha jaıbaraqattyǵy Asqardyń ashýyn eriksiz tejedi. Ol sabasyna túsip, sharshaǵan keıippen tósegine otyra ketti.

— Jigitter, keshirińder... biraq aqshalaryńdy almaımyn, — dedi kúrsinip. — Men eshkimnen ózimdi kem sanamaımyn, bar-joǵyna qanaǵat etem. Kıimim nashar shyǵar, biraq qazir jumys istep júrmin ǵoı, áli-aq jańadan satyp alam. Ras, kishkene kezimde qańǵyp júrdim, qaıyr suradym. Biraq endi olaı bola qoımas. Sondyqtan maǵan aıaýshylyq bildirgenderińe rahmet, tek aqshalaryńdy qaıtyp alyńdar. Áıtpese renjımin...

Asqar turyp kitaptaryn aldy da ýnıversıtet baspasyna ketýge jınaldy: ol sonda stýdentterdiń kóp tırajdy gazetinde árip terýshi bolyp isteıtin.

— Toqtashy Asqar, osy saǵan nege stıpendıa bermeı qoıdy? Qabyldaý emtıhandaryn sen bizden nashar tapsyrǵan joqsyń ǵoı? — dep suraǵan kórshisi.

«Osy shynymen-aq bilmeı surap tur ma, bolmasa mazaq etkeni me?» — degendeı Asqar oǵan shanshyla qaraǵan. Osy tusta basqa jigitter de tegis bastaryn kóterip, álgi áńgúdik jigitke jep qoıardaı kijine kez tikti.

— Óıtkeni meniń ákem halyq jaýy! — dep Asqar álgi abyrjyp qalǵan kórshisiniń betine tónip aıqaı saldy da, esikti tars etkizip shyǵyp ketti.

Almatynyń kádimgi tikenekshe qadalǵan túıirtpek qary sebelep tur. Jartylaı bos, tasyr-tusyr etken tramvaı ishi azynaǵan sýyq. Asqar ashýyn basyp oıǵa batty. Óziniń ustamsyzdyǵyna kúıindi. Joldasym ǵoı, maǵan stıpendıanyń ne sebepti berilmeıtinin shyn nıetimen bilmeı surady ǵoı, dep oılady ol, Djek London tomyn asha turyp.

Árbir bos mınýtyn ol kitap oqýmen ótkizetin. Qala balalaryna qaraǵanda óte az oqyǵanyn jaqsy sezetin. Olardyń janynda ózi kóp nárseden beıhabar qalǵandaı bop turatyn. Jomarttyń da kúndiz-túni kitaphanadan shyqpaıtynyna qyzyǵatyn edi Asqar.

Sońǵy zachetti tapsyryp bola sala Asqar esh aıaldamastan Lenınskige tartty. Stansıada poezdan túse sap benzın tasýshy mashınaǵa otyrdy. Aýdan ortalyǵyna deıin jol qum arasymen ótetin. Kabına syrtynda yzǵyryq jel gýildep, qıyrshyq qum men qar áınekke tysyrlap soǵyp turdy. Qumǵa otyryp qalý qaýpinen qoryqqan shofer mashınany ushyrta aıdap, aýdan ortalyǵyna tez jetken. Munan ári qaraı Lenınskige Asqar Aqtuma arqyly júrýge bekindi, Óıtkeni Aqtumadan ári qıyn da bolsa tete etetin bıik asý bar, shańǵymen bir-aq kúndik jol.

Týǵan aýylyna túndelete kesh jetti. Dámesh apaı úıinde joq eken, jınalysqa ketipti.

Joldan ultarǵan pımasy muz bop qatyp syqyrlap, sholaq tony sý-sý bop, ózi ash, qaltyraı tońyp, ishi lyqyldaǵan adamǵa toly, shylym tútininen tumantqan, alasa, tar bólmege kirgen. Túpkir buryshta kishkene stol tur. Ústinde maı sham elýsireı janady. Jurt qysylysyp jerde otyr.

Stol basynda jańadan tigilgen túlki tym kórińkiregen bir adam qolyndaǵy gazetin qusap arasynan Asqar onyń Ámirbek ekenin áreń qulaq túrdi.

— ...Mine, kórińder ǵoı, meniń aıtqanymnyń on toǵyzynshy sıeziń ne dep jazǵanyn degen sózderi Asqarǵa da jetti. — Al sender ǵoı Záýreshtiń haty Asqar úshin kútpegen qýanysh boldy. Ol dereý jaýap jazýǵa otyrǵan, biraq bir jazǵanyn bir, eki jazǵanyn eki jyrta berdi. Jóndi sóz taba almaı dal boldy. Óleńmen jazyp edi, ol da dármensiz kórindi. Aqyry múldem jaýap jazbaýǵa bekindi. Báribir jóndi eshteńe shyqpaıtyn túri bar. Eń durysy Lenınskige baryp, Záýreshti kórip qaıtqan. Alda demalys taıap qaldy.

Endigi jerde Asqarda degbir qalmady, qolyna túsken tıyn-teben bolsa jınastyryp, jolǵa ázirlendi. Ol ózi armandap kelgen fılfaktyń stýdenti bolatyn da, al Jomart tarıh fakúltetinde oqıtyn.

Ekeýi bir jataqhanada, bir bólmede birge turatyn.

Asqardyń qara nan men sýdy talshyq etip júrgenin baıqaǵan joldastary jańa jyl qarsańynda jasyryn ǵana aqsha jınap, konvertke salyp syrtyna: «Bolashaq uly fılologqa Aıaz Atadan» degen jazýmen onyń jastyǵynyń astyna qoıǵan.

— Muny kim qoıdy? — dedi, konvertti ashyp, aqshany kórgen Asqar sup-sur bop. Jomart bólmede joq edi.

— Konvertte jazýly tur ǵoı, — dedi qatarlas tósekte jatatyn kórshisi.

— Men qaıyrshy emespin! — dep Asqar paketti stolǵa laqtyryp tastady. Qatty ashýdan qoly dir-dir etip, kózi ot shasha qaraıdy, bir aýyz sóz aıtar adam bolsa atylyp kep bas salýǵa daıyn.

— Qyzyq jigit ekensiń, — dedi álgi qatarlas jatatyn kórshisi tipten aqyryn sybyrlaı sóılep, — biz seni qaıyrshy dep emes, joldas dep jınadyq. Tekke shamdanasyń.

Basqa jigitter árqaısysy óz oryndarynda kitap oqyǵan bop jatyr, tyrs etken eshqaısysy joq. Joldastarynyń osynsha jaıbaraqattyǵy Asqardyń ashýyn eriksiz tejedi. Ol sabasyna túsip, sharshaǵan keıippen tósegine otyra ketti.

— Jigitter, keshirińder... biraq aqshalaryńdy almaımyn, — dedi kúrsinip. — Men eshkimnen ózimdi kem sanamaımyn, bar-joǵyna qanaǵat etem. Kıimim nashar shyǵar, biraq qazir jumys istep júrmin ǵoı, áli-aq jańadan satyp alam. Ras, kishkene kezimde qańǵyp júrdim, qaıyr suradym. Biraq endi olaı bola qoımas. Sondyqtan maǵan aıaýshylyq bildirgenderińe rahmet, tek aqshalaryńdy qaıtyp alyńdar. Áıtpese renjımin...

Asqar turyp kitaptaryn aldy da ýnıversıtet baspasyna ketýge jınaldy: ol sonda stýdenterdiń kóp tırajdy gazetinde árip terýshi bolyp isteıtin.

— Toqtashy Asqar, osy saǵan nege stıpendıa bermeı qoıdy? Qabyldaý emtıhandaryn sen bizden nashar tapsyrǵan joqsyń ǵoı? — dep suraǵan kórshisi.

«Osy shynymen-aq bilmeı surap tur ma, bolmasa mazaq etkeni me?» — degendeı Asqar oǵan shanshyla qaraǵan. Osy tusta basqa jigitter de tegis bastaryn kóterip, álgi áńgúdik jigitke jep qoıardaı kijine kóz tikti.

— Óıtkeni meniń ákem halyq jaýy! — dep Asqar álgi abyrjyp qalǵan kórshisiniń betine tónip aıqaı saldy da, esikti tars etkizip shyǵyp ketti.

Almatynyń kádimgi tikenekshe qadalǵan túıirtpek qary sebelep tur. Jartylaı bos, tasyr-tusyr etken tramvaı ishi azynaǵan sýyq. Asqar ashýyn basyp oıǵa batty. Óziniń ustamsyzdyǵyna kúıindi. Joldasym ǵoı, maǵan stıpendıanyń ne sebepti berilmeıtinin shyn nıetimen bilmeı surady ǵoı, dep oılady ol, Djek London tomyn asha turyp.

Árbir bos mınýtin ol kitap oqýmen ótkizetin. Qala balalaryna qaraǵanda ete az oqyǵanyn jaqsy sezetin. Olardyń janynda ózi kóp nárseden beıhabar qalǵandaı bop turatyn. Jomarttyń da kúndiz-túni kitaphanadan shyqpaıtynyna qyzyǵatyn edi Asqar.

Sońǵy zachetti tapsyryp bola sala Asqar esh aıaldamastan Lenınskige tartty. Stansıada poezdan túse sap benzın tasýshy mashınaǵa otyrdy. Aýdan ortalyǵyna deıin jol qum arasymen ótetin. Kabına syrtynda yzǵyryq jel gýildep, qıyrshyq qum men qar áınekke tysyrlap soǵyp turdy. Qumǵa otyryp qalý qaýpinen qoryqqan shofer mashınany ushyrta aıdap, aýdan ortalyǵyna tez jetken. Munan ári qaraı Lenınskige Asqar Aqtuma arqyly júrýge bekindi, Óıtkeni Aqtumannan ári qıyn da bolsa tóte ótetin bıik asý bar, shańǵymen bir-aq kúndik jol.

Týǵan aýylyna túndelete kesh jetti. Dámesh apaı úıinde joq eken, jınalysqa ketipti.

Joldan ultarǵan pımasy muz bop qatyp syqyrlap, sholaq tony sý-sý bop, ózi ash, qaltyraı tońyp, ishi lyqyldaǵan adamǵa toly, shylym tútininen tumantqan, alasa, tar bólmege kirgen. Túpkir buryshta kishkene stol tur. Ústinde maı sham ólýsireı janady. Jurt qysylysyp jerde otyr.

Stol basynda jańadan tigilgen túlki tymaǵyn kózine túsirińkiregen bir adam qolyndaǵy gazetin nusqap qoıady. Tútin arasynan Asqar onyń Ámirbek ekenin áreń tanydy da sózine qulaq túrdi.

— ...Mine, kórińder ǵoı, meniń aıtqanymnyń durys ekenin, on toǵyzynshy sıeziń ne dep jazǵanyn, — degen Ámirbek sózderi Asqarǵa da jetti. — Al sender ǵoı, Sapardy sonsha jaqtap edińder. Sol joly ony óz betinshe basshylyq etkeni úshin bekerge jazalaǵan joq. Ol ózi barǵan jerinde de qurylys materıaldaryn óndiremin dep áýrege túspek bolǵan kórinedi. Al munda, kolhoz ondaı eshteńeni istemesin dep aıqyn jazylǵan.- — Ámirbek gazetti joǵary kóterip kórsetip qoıdy. — Sapar degen shala saýatty ǵana adam. Qaıdan uqsyn muny.

— Já, bárin Saparǵa jaba bermeıik te, onan beri de talaı jyl etti ǵoı, — dedi bireý burysh jaqtan daýystap.

— Endi kim kináli dep oılaısyń?! — dedi kúńgirt buryshqa sustana qaraǵan Ámirbek.

— Áıteýir sen emessiń. Qurylys jaıyn oılap júrgen sen joqsyń ǵoı. Úıińdi salyp aldyń, mal-janyń aman.

Bu sóılegen adamnyń Kenehan usta ekenin Asqar daýsynan tanydy, biraq ala kóleńkede bet-júzin anyq kóre almady. Osy kezde Asqardyń janyna Dámesh apaı da sytylyp shyqqan edi.

— Aınalaıyn, qol-aıaǵyn, aman saý keldiń be?! — dep kezi jasqa tola sybyrlaı sóılep, Asqardy syrtqa qaraı jeteleı jóneldi. — Júr ketelik, ketelik. Ábden tońyp, qarnyń ashyp kelgen shyǵarsyń.

Bireý art jaǵynan kep bas salyp qushaqtaı aldy. Jalt qaraǵan Asqar Báýkendi kerdi. Ekeýi de qýanǵannan birin-biri búıirleı túrtkilep, qarǵa aýnaı qulady.

— Balalyqtaryń áli qalmaǵan - aý, á, — dep kúldi Dámesh apaı.

— Qashan keldiń, qansha bolasyń? — dep Báýken de alqymǵa ala bastady.

— Tańerteń ketem, shańǵy bere alasyń ba?

— O, qudaı-aý, sonsha asyǵys kelgeniń qalaı, Asqarjan - aý?- — dep Dámesh apaı da tiksinip qaldy. — Bir-eki kún aýnap-qýnap ketpeısiń be? El-jurtyńdy aralap degendeıin. Erteń estise búkil aýyl bop keledi saǵan.

Dámesh apaıdyń shaǵyn bólmesinde bir kezdegideı bul túni bular uzaq otyrdy, ótken-ketkendi eske aldy, bir-birine bastan keshkenderin áńgimeledi, aqyry Báýken Asqarǵa en, bolmasa bir kúnge aıalda degendi aıtqan. Asqar kónbedi, óıtkeni demalystyń bitýine sanaýly-aq kún qalǵan edi.

Erteńine tań ata Asqar aıaǵyna shańǵy baılap, bir kezderde ák tas qaınatýǵa barǵanda júrgen ózine tanys eski jolmen asýǵa qaraı bet aldy.

Kóz shaǵylysar appaq jazyq óńir, ár tustan bir názik aqsharby bulttar oıýlap órnek salǵan kók teńbil aspan, aq mármárdan qashap jasalǵandaı úshkildegen taý shyńdary — barlyǵy da«tan,ǵajaıyp sulý kórinister edi. Záýresh qyz týraly eski muńdy áýendi yńyrsı aıtqan Asqar shańǵymen lypyp kele jatty.

Bul ózi kóńildi toryqtyrar muńdy áýen. Án arqaýy da aıanyshty. Bala dep óksigen óz áke óziniń jalǵyz qyzyn izdep shyǵady. Jol boıy japyraǵy qaltyraǵan jas qaıyń da, esilip jatqan aq shaǵyl qum da yzyńdaǵan muńly áýezben jas arýdy eske alady, áke kóńilinde ystyq saǵynysh oıanady. Ol sol jolda qanshyq qasqyrdyń óz kúshikterin qalaı erkeletip oınatqanyn keredi, nazdy samal jeldiń bal quraqqa mahabbatty syr shertkenin estıdi. Sóıtip saǵynyshy kemerinen asyp kele jatqan ákeni máńgi uıqyǵa ketken qyzynyń qara topyraq qabiri qarsy alady. Jaýgershilik urysta on alty ulynan tegis aırylyp, kóńiliniń súıeýi bol qalǵan jalǵyz qyzy eken. Endi sol jalǵyzynan da aırylypty, Záýreshin bir kóre almaı shermende qalypty. Ańyraǵan azaly áke taý men tasqa, orman-toǵaı, ný jynysqa, búkil jaryq dúnıege armanyn aıtyp ah uryp, jalǵyz qyzyna joqtaý aıtypty.

Asqar án sezderin ózinshe ózgertip alǵan, ol onyń qýanysh, súıinishin, perızattaı sulý Záýreshke degen óziniń mahabbatyn bildiredi. Anda-sanda qarsy aldynan jalt etip altaıy qyzyl túlki, aq qoıandar qashady. Asqar olardy biraz jerge deıin qıqýlap qýyp barady.

Asýdyń bıik ústine shyqqan Asqar, uzaq kez sala turyp tómenge, etekke qaraǵan. Tómende, taý shyńdarynyń ortasyndaǵy shuńǵyl oıpańda irkilgen boz tuman jatyr. Sol boz tumannyń arasynda, shıe baǵynyń shetinde Záýresh turatyn aǵash úı bar. Anadaı jerden, tik qıadan yrshı sekirip, Asqardan úrikken elik kórindi. Buta - butanyń arasymen qardy aq shańdaq etip, kishirek jartastyń tasasyna qaraı ketti.

Asqar ózin taý ámirshisindeı sezindi. Bala kezinde bul aralardy talaı ret jalan, aıaq kezgen. Qazirgi mynaý etekte jatqan boz tuman jazda jeńildep joǵary kóteriledi. Al sonaý bıiktegi aq sharby bulttar aýyrlap tómen túsedi.

— Kettik! — dedi ózine-ózi Asqar. Tómen qaraı zýlaı jóneldi, qarsy aldynan esken shyńyltyr tymyq aýadan kezi jasaýrap, shashala tynystady. Ol bir kezdegi Aqqasqamen shapqandaı ushyp keledi. Qar astynda kórinbeı jatqan shoıqy tastarǵa soǵylyp qalmaý úshin qatty júristen irkilip, bultaqtaı, buralańdaı júrdi.

* * *

Asqar ózine tanys pedýchılıshe zavhozynyń úıine kep tústi. Dereý sol úıdiń kishkene balasyn Záýreshke júgirtip jibergen.

— Aǵasy men jeńgesi qonaqqa ketipti: Záýresh úıde jalǵyz eken, — dep keldi bala.

... Alqynǵan Asqar bas kıimin qolyna alyp esikti julqı ashty da, ózimen birge bir qushaq sýyq aýany úıge ala kirdi. Sýyq sorǵan beti dýyldap, sholaq tonynyń túımelerin aǵytyp tastaǵan, pımasy qonyshyna deıin qar-qar edi.

— Túý, qanshama sýyq ákeldiń! — degen Záýreshtiń daýsy shyqty. Ol qyzǵa qaraı atylyp baryp, aıýsha bas salyp qushaǵyna qysyp aldy.

— Ý-ý, qandaı sýyqsyń óziń! — dep, qyz ústi-ústine súıe bergen jigitten sál qymsyna tartyndy, onan soń baıqatpaı op-ońaı qolyn bosatyp aldy da, ózi kep jigittiń mańdaıynan súıdi.

— Túý, aıaǵyń, qar eken ǵoı, — dedi endi kinálaǵan únmen.

Asqar ebedeısiz qımylmen sypyrtqy izdeı bastady. Kilem ústimde erigen qardyń kir sýy irkildi. Asqar múldem qysyldy.

— Eshteńe etpeıdi, men súrtip alam ǵoı, — dep Záýresh eden súrtetin shúberek ákeldi. — Álgiler de endi kelip qalar.

Záýresh «álgiler» degen sózdi nyqtaı aıtyp, saǵatqa qarap qoıǵan.

— Men qazir ketem. Seni bir kórip shyǵýǵa keldim. Shydap otyra almadym... Sóıleseıin dep...

— Al hat jazýǵa ǵoı qolyń tımegen bolar, — dep ezý tartty Záýresh. — Shynyńdy aıtshy — qalanyń qyzymen tanystyń ba? Degenmen ózin, qala adamyna oısha uqsamaısyń.

Qyz oǵan bastan-aıaq tesile qaraǵam. Asqar onyń kózqarasyn baıqap qaldy.

— Sol da sóz be eken, Záýresh, — dep ol sholaq tonyn qaýsyryna berdi.

Álginde Záýreshke kele jatqanda Asqar óziniń ústi-basynyń qandaı ekenin oılamaǵan. Endi mine súıikti qyzynyń osy bir sáttik kez tastasy oǵan shanshýdaı qadaldy. Taǵdyrdan jazyqsyz japa shekken jandar qashan da kekshil bolady. Olar bir súıse ólip-óship qulaı súıedi. Jáne sonysynan ózderi qasiret shegip, azap tartady. Asqar Záýreshtiń árbir sózine, árbir qımyl-qozǵalysyna mán berip turdy.

— Al, qalaı júrip jatyrsyńdar? Aıtsańshy. Men sháınekti qaraıynshy. Qazir kelip qalar, — dep Záýresh as bólmege shyǵyp ketken.

Asqar tereze aldynda jatqan kitapty alyp, ashqan. Alǵashqy betinde: «Zaýreshke Umytpa» dep jazylǵan jazý bar eken. Asqar kitapty ornyna tastaı saldy da, etajerkanyń shetinde turǵan sýretti kerdi. Qolyna sony aldy.

- — Nege úndemeısiń... — dep as bólmeden Záýresh shyqqan.

Asqar lyp etkizip sýretti qoınyna tyǵa saldy. Záýresh onysyn baıqaǵan joq, taǵy da saǵatqa qarap qoıdy, Asqarmen otyrǵanynda ústerine aǵasy kelip qalýdan qorqatyn sıaqty. Menimen birge otyrýdan qorlanatyn shyǵar, degen oı keldi Asqarǵa. Ol esikke bettedi.

— Qaıda barasyń? — dep degbirsizdengen Záýresh júgirip baryp, ony qushaqtaı aldy. Alaıda syzdaı aýyrǵan Asqar keńili álgi bir jylt etken oıdy órshite úrlep ala jónelgen edi. Ol óz kókiregindegi qyz qolyn keıin ysyrdy.

— Saǵan ne bolǵan sonsha, Asqar! Qashan qaıtasyń? — dedi Záýresh sońynan daýystap.

— Erteń, — dedi oppa qarmen adymdaı jónelgen jigit.

* * *

Aýylǵa baryp qaıtqan saparyn esine alǵan saıyn Asqardyń kóz aldyna ylǵı da: Záýreshtiń jarqyraǵan aq bilegi, kilem ústinde irkilgen kir qardyń sýy jáne shylym tútini tumandaǵan tar bólmeniń ishinde aqtumalyqtardyń jınalysy, somdaǵy Ámirbektiń gazetti nusqaı turyp Sapardy dattaǵany keletin. Ásirese Ámirbektiń aıtqan sezderin qaıta-qaıta esine alatyn. «Sapardyń kinási ne sonda?» Týǵan aýyly týraly oılaı bastaǵan sátte esine Záýresh oralatyn. Birtindep qyzǵa degen ekpesi umytyla bastady. Al aýyldaǵy kergenderi jıi-jıi esine kele berdi. Óz kóńilindegi oılarym aıtyp, syrlasqysy keldi. Biraq Jomarttan ózge Aqtuma jaıyn biletin kim bar? Onymen ashyq sóılesýge bolar edi, átten, qoly bir bosamaıdy - aý. Ózimen-ózi murnynan shanshylady da júredi. Asqar aýyldan kelgen kúni Záýresh týraly ǵana surady, al Aqtuma jaıyn aýzyna da alǵan joq. Rım men Hıýanyń sáýlet sánimen shuǵyldanyp ketti. Onyń kókeıindegi Aqtuma taǵdyry emes, Venesıadaǵy Dojeı saraıynyń, Lenıngradtaǵy qysqy Saraıdyń ásem proporsıalary edi.

Ol Lenıngrad pen Rıgaǵa baryp qaıtýǵa jınalyp júrgen. Lenıngrad kópirleriniń arqalaryn ózinshe paıymdap, Monferran, Rossı jáne Voronıhın ónerlerine qaıran bolatyn. Buqardaǵy gúldi qyshpen áshekeılengen Ismaıl Samanı mavzoleıiniń sulýlyǵy týraly aıtyp Asqardy mezi qylatyn. Kalán men Serahstyń, Sanjar jáne Shahı Zındtyń órnek oıýlaryn zerttep, qaǵazǵa Regıstan alańy men Hoja Ahmed Iassaýı mavzoleıin syzyp salatyn. Ol osy kúngi Almatynyń ornynda bolǵan, keıbir derekterge qaraǵanda qatty jer silkinisi men tasqynnyń saldarynan apatqa ushyraǵan bir kezdegi — Aǵasy men jeńgesi qonaqqa ketipti. Záýresh úıde jalǵyz eken, — dep keldi bala.

... Alqynǵan Asqar bas kıimin qolyna alyp esikti julqı ashty da, ózimen birge bir qushaq sýyq aýany úıge ala kirdi. Sýyq sorǵan beti dýyldap, sholaq tonynyń túımelerin aǵytyp tastaǵan, pımasy qonyshyna deıin qar-qar edi.

— Túý, qanshama sýyq ákeldiń! — degen Záýreshtiń daýsy shyqty. Ol qyzǵa qaraı atylyp baryp, aıýsha bas salyp qushaǵyna qysyp aldy.

— Ý-ý, qandaı sýyqsyń óziń! — - dep, qyz ústi-ústine súıe bergen jigitten sál qymsyna tartyndy, onan soń baıqatpaı op-ońaı qolyn bosatyp aldy da, ózi kep jigittiń mańdaıynan súıdi.

— Týý, aıaǵyn, qar eken ǵoı, — dedi endi kinálaǵan únmen.

Asqar ebedeısiz qımylmen sypyrtqy izdeı bastady. Kilem ústinde erigen qardyń, kir sýy irkildi. Asqar múldem qysyldy.

— Eshteńe etpeıdi, men súrtip alam ǵoı, — dep Záýresh eden súrtetin shúberek ákeldi. — Álgiler de endi kelip qalar.

Záýresh «álgiler» degen sózdi nyqtaı aıtyp, saǵatqa qarap qoıǵan.

— Men qazir ketem. Seni bir kórip shyǵýǵa keldim. Shydap otyra almadym... Sóıleseıin dep...

— Al hat jazýǵa ǵoı qolyń tımegen bolar, — dep ezý tartty Záýresh. — Shynyńdy aıtshy — qalanyń qyzymen tanystyń ba? Degenmen óziń qala adamyna onsha uqsamaısyń.

Qyz oǵan bastan-aıaq tesile qaraǵan. Asqar onyń kózqarasyn baıqap qaldy.

— Sol da sóz be eken, Záýresh, — dep ol sholaq tonyn qaýsyryna berdi.

Álginde Záýreshke kele jatqanda Asqar óziniń ústi-basynyń qandaı ekenin oılamaǵan. Endi mine súıikti - qyzynyń osy bir sáttik kóz tastasy oǵan shandaı qadaldy. Taǵdyrdan jazyqsyz japa shekken jandar qashan da kekshil bolady. Olar bir súıse ólip-óship qulaı súıedi. Jáne sonysynan ózderi qasiret shegip, azap tartady. Asqar Záýreshtiń árbir sózine, árbir qımyl-qozǵalysyna mán berip turdy.

— Al, qalaı júrip jatyrsyńdar? Aıtsańshy. Men sháınekti qaraıynshy. Qazir kelip qalar, — dep Záýresh as bólmege shyǵyp ketken.

— Nege úndemeısiń... — dep as bólmeden Záýresh shyqqan.

Asqar lyp etkizip sýretti qoınyna tyǵa saldy. Záýresh onysyn baıqaǵan joq, taǵy da saǵatqa qarap qoıdy, Asqarmen otyrǵanynda ústerine aǵasy kelip qalýdan qorqatyn sıaqty. Menimen birge otyrýdan qorlanatyn shyǵar, degen oı keldi Asqarǵa. Ol esikke bettedi.

— Qaıda barasyń? — dep degbirsizdengen Záýresh júgirip baryp, ony qushaqtaı aldy. Alaıda syzdaı aýyrǵan Asqar kóńili álgi bir jylt etken oıdy órshite úrlep ala jónelgen edi. Ol óz kókiregindegi qyz qolyn keıin ysyrdy.

— Saǵan ne bolǵan sonsha, Asqar! Qashan qaıtasyń? — dedi Záýresh sońynan daýystap.

— Erteń, — dedi oppa qarmen adymdaı jónelgen jigit.

Jomarttyń óz maqsaty jolyndaǵy tabandylyǵy, týǵan jerinin, tarıhy týraly neǵurlym kep bilsem degen bıik murat, talaby Asqardy tań qaldyratyn. Jomart óziniń jan jarasyn Asqarsha tyrnalaı bermeıtin. Ol nege bolsa da jaıdary qaraıtyn. Tek áńgime óziniń súıikti taqyrybyna oıysqan kezde, ol eshkimniń qarsylyǵyna qulaq aspaı, múldem qyzynyp ketýshi edi.

— Bizdiń dalamyzdy ertede meken etken halyq úlken mádenıettiń ıesi bolǵan, — -deıtin ol qyzynyp, — olar nebir tamasha kanaldar, qalalar, qorǵandar, saraılar salǵan. Bizdiń jerimizde uly qalalar bolǵan. Qazaqtyń kóne qalasy Otyrarda Azıadaǵy eń bir baı kitaphananyń biri bolǵan, bul qalada bizdiń uly babamyz Ábýnásir Muhamed ál Fárábı ómir súrip, eńbek etken. Ol Otyrarda 870 jyly týǵan — sondyqtan da arabtar bul qalany Fárábá dep ataǵan. Fárábániń kitaphanasy Aleksandrıanyń kitaphanasynan kem túspegen. Muhamed ál Fárábı bizdiń jerimizdiń danyshpan ǵulamasy, fılosofy, aqyny, astronomy bolǵan jáne kóziniń tirisinde «Dúnıedegi ekinshi Arıstotel» dep atanǵan adam. Bul jaıly shyǵys ǵalymdary biledi. Olar ol týraly jazyp júr, al ózimizdiń tarıhshylarymyz ony umytyp otyr...

Orta Azıa men Qazaqstan qalalarynyń qyshqa salynǵam oıý órnekterimen, áshekeılerimen dańqy shyqqan. Shapqynshylyq soǵystar Otyrardy talqandap, bizdiń kóne mádenıetimizdi joq qyldy. Múmkin bizdiń sol qalamyzdy grekterdiń Akropoli sıaqty túrikter qurtqan bolar.

Orta Azıanyń kóne qalalary týraly aıtqan kezde Jomart basqa dúnıeni tegis umytatyn, qyzya aıqaılap, ornynan ushyp turyp, bólme ishinde ersili-qarsyly júrip alatyn. Qolyn siltep qoıyp, aýyq-aýyq qarashyǵy oınaqshyp jalt - jult etken oıly kózderine qaraı túse beretin qoıý qara shashyn artyna qaraı silisip tastaıtyn.

— Eger bireý bizdiń jerimizde mádenı qurylys bolǵan emes, ónerpaz shyqqan emes, uly qalalar salynǵan emes. biz atam zamannan kele jatqan kóshpelilermiz dep jazsa senýshi bolma. Qyzyl qumdaǵy, Batys jáne Ońtústik Qazaqstandaǵy tóbeshikter astynda jatqan kóne qalalar qaldyǵynyń oıý - órnegine zer sal, sonda túsinesiń. Máselen, Túrkistandaǵy Ahmet Iassaýı mavzoleıiniń áshekeı órnegin qara. Bul degen bizdiń ulttyq mádenıetimizdiń, etken dáýirdegi ónerpazdarymyzdyń artyna qaldyrǵan tamasha eskertkishteriniń biri ǵoı. Qaıtalanbas ásemdigi, kórki bar ǵalamat qurylys. Matematıkalyq dál esep, ónerpazdyń tańǵajaıyp sheberligi — eriksiz tańdandyrady. Mavzoleı bes jyl ishinde salynypty, al sonan beri alty ǵasyr ótti, — dep onan ármen qyzyna sóılep ketti Jomart. — Qazaqstannyń ońtústiginde, burynǵy Áýlıeata, qazirgi Jambyl qalasynyń shyǵys jaǵynda úlken qurylystyń qaldyǵy bar — bul feodaldyq zamannyń qorǵany. Qorǵan turǵyndary qypshaqtar ony tastan qashap salǵan. Bul qurylys ertedegi Gresıa men Egıpet qurylystarynan kem soqpaıdy. Qorǵan ishinde ásemdigi tańdaı qaqqyzar saraılar men zaldar bar. Al biz sol ónerli babalarymyzdyń aty-jónderin bilemiz be? Joq! — dep ol dereý óz suraǵyna ózi jaýap berdi. Biz tek osy mavzoleıdi salýǵa jarlyq bergen Temirdiń ǵana atyn bilemiz, al Aqsaq Temirdiń týy kúni búginge deıin mavzoleı qabyrǵasynda tur. Al ony salǵandardyń aty-jóni beımálim. Tipti zamandastary da bilmegen olardy.

— Nesi bar. Eskiniń ornyn jańa basady. Jáne ol ádemirek bolady, — eskertkishter ornaıdy. Onan soń Almatynyń tabıǵatynyń ózi qandaı ásem, — degen birde Asqar jáı ǵana, Jomartty toqtatpaq bolyp. Alaıda Jomart lap ete týsti.

— Tek tabıǵattyń ózi bergen sulýlyǵy alma baqtary men gúlderdi maqtan etýmen shektelý sorlylyq ekenine kelisersiń dep oılaımyn, — dedi ol tóndire sóılep. — Qalanyń qurylys jaǵynan da sáýletti sulý bolǵany kerek. Bizdiń oqytýshymyz aıtady, — bolashaqtaǵy qalalar qazirgi sáýlet óneriniń eń ozyq qasıetterin paıdalana otyryp, adam tirshiligi úshin eń qolaıly jaǵdaıda salynýy kerek deıdi. Ózindik qaıtalanbas sulýlyǵy bolý kerek.

— Qalalar sulý bolady ǵoı, al aýyldarymyz qandaı bolar eken, ózgere me, joq pa? Bolashaqta qandaı kúıde bolmaq? Sony aıtshy. Sen bárin de kórgensiń ǵoı, — dedi Asqar yzalanyp.

Jomart dosyna ańtaryla qarady.

— Aqtumannyń jaǵdaıy, bizdiń shopandardyń turmys - qálderi qandaı bolmaq? — dedi Asqar taqymdap, ol shyndap yza bolǵan edi, ózi surlanyp, qabaǵyn túıip alǵan. — Ázirge Aqtumaǵa qarapaıym ǵana qurylysshylar jáne Ámirbek sıaqtylardyń ornyn aýystyratyn, bilimdi jón-josyq túsinetin ıntellıgentter qajet. Al sen sıaqty óz qıalyna keýip - piskender qajet emes. Durystap ómir súrý paryz. Áýestik degen jaqsy nárse, tek onyń shegi bolsyn. Áýeıilikke salynba. Aqtuma jaıyn da oıla. Menińshe mádenıetti kóterýdi aýyldan bastaǵan jón. Al ol úshin Sapar aǵaı aıtqandaı óz kirpishiń bolsyn...

— Sen taǵy óz degenińe bastyń ba. On toǵyzynshy sıeziń materıaldaryn oqydyń ba? Biz semınarda taldaý jasaǵanbyz. Sonda anyq aıtylǵan, kolhoz úshin cherepısa, ıakı kirpish óndiremiz deýdiń qajeti joq dep. Astyq ósirýi tıis. On toǵyzynshy sıez boıynsha bizde úsh semınar ótti. Sony qarap, oqyp al. Áıtpese shatastyryp júrsiń.

— Men senen aýylda qurylysty neden jáne qalaı salamyz dep surap turmyn.

— Kompleksti ádispen, memlekettik tártippen.

— Ol qandaı ádis?

— Esimde joq, ol úshin sıezerdi taǵy bir oqyp shyǵý kerek.

— Onda jaýap joq. Ózimiz oılaýymyz kerek. Mazarlardy sóz qyla bergenshe, sony oılaýymyz kerek...

Asqardyń esine Ámirbektiń gazet nusqaǵany taǵy oraldy.

— Sonda senińshe ana jaqtaǵylar durys sheshim qabyldamaı otyr deısiń be?.. — dep Jomart saýsaǵymen tóbeni megzedi. — Baıqa, basqa bireýdiń aldynda ottap júrme.

— Qorqytpa, men qorqyp bolǵam! — dedi Asqar qyzaraqtap. — Taýdyń basynda turyp eteginde ne bop Jatqanyn ámse kóre bermeısiń. Men muny jýyrda Aqtumada bolyp, Ámirbekti kórip kelgendikten aıtamyn. Sapar aǵaı men Ámirbek ekeýine qaraı otyryp men jaqsy - jamannyń ne ekenin aıyra alam, kimniń Aqtuma úshin quraq ushyp júrgenin, kimniń óz qara basynyń qamyn oılaıtynyn bilem. Sol Aqtumadan ýnıversıtetke alǵash kep túsken ekeýmiz ǵoı. Sapar aǵaıǵa járdem berýdi biz oılamaı kim oılaıdy.

— Seniń aıtqandaryńnyń jany bar, — dedi oıǵa qalǵan Jomart. — Biraq biz ne isteı alamyz? Ony túzeý bizdiń qolymyzdan kelmeıdi. Aıtpaqshy, gazetke, oblystyq, ne aýdandyq gazetke jazýymyzǵa bolady ǵoı. Aqtumadaǵy jaǵdaılardyń bárin aıtyp, Ámirbek týraly, onan soń Aqtumadaǵy jurttyń - aq tańerteńnen qara keshke deıin jumys isteıtinin, al eńbekkúnge bolar-bolmas birdeńe alyp, tam-tumdap ázer jetkizetinderin túgel jazaıyq. Jer úıde turatyndaryn, jaryq, radıo, kitap degenderdiń joq ekenin de jazamyz. Aýdan basshylary oqyp, bar jaǵdaıdy biletin bolady, kóńil aýdarady.

— Seniń basyń toly ıdeıa ǵoı, — dedi basylǵan Asqar. —

Jazyp kóreıik. Tek ýaqyt ótkizbeı, tezdetý kerek, — dedi stol ústindegi kitaptaryn jınastyryp.

Bular bos aýdıtorıada semınarıaǵa daıarlanyp otyrǵan. Asqar da burynǵydaı sabaqty túnde oqıtyn ádetin qoıǵan. Ekinshi jarty jyldyqtan bastap oǵan stıpendıa beriletin bolyp edi. Asqar ózi joqta búkil grýppasy jınalyp ol týraly: «ózimiz sıaqty stýdent, komsomol múshesi, úshtigi, joq», — dep ýnıversıtettiń rektoratyna, partkomyna jáne profkomyna kollektıv bop hat jazǵanyn bilmeıtin.

— Qur sóz bop qalmasyn, kelisip alaıyqshy, maqalany jazýǵa qashan otyramyz? — dep surady Asqar.

— Tek búgin emes. Ádebıet keshine asyǵyp otyrmyn, «Igor polki týraly sózdi» talqylamaqshy edik. Múmkin sen de bararsyń. Qyzyq bolatyn túri bar. Menińshe sondaǵy «kosog jasaǵy» degen qazaq jasaqtary ǵoı dep oılaımyn. Eski sózdikter men ensıklopedıalarda ony taýly aımaqtyń taıpalary dep túsindiredi. Al sol kezde «qazaq» degen sózdiń «kosog» bop aıtylýy da yqtımal ǵoı. Jáne osy shyǵarmada Gza, Gzach ıakı Gzak degen hannyń aty jıi atalady. Menińshe osy úsh sózdiń tórkini bireý: «han qazaq» bolar deımin. Bizdiń ata-babalarymyz — qypshaqtar sol dalalardy erte zamannan meken etken jaýynger halyq bolǵan. Grýzın tarıhshylary óz eńbekterinde 1256 jyly Hýlagý handyǵynyń áskerlerimen aıqasqa, ıran Gazan shahynyń joryqtarynda kavkazdyqtar otrádtarynyń quramyna qypshaqtar da qosylyp joryqtarda eren erlik kórsetti dep jazady.

— Já, kosogyńdy qoıa turshy. Men senen mańyzy bar is jaıly surap turmyn, — dedi Asqar onyń sózin bólip.

— Nemene, meniń aıtyp turǵanym mańyzy bar is emes pe?, Ózin, fılologsyń, ádebıet keshine men seni emes, sen meni shaqyrýyń tıis edi ǵoı. Ózin, halqyńnyń tarıhyn bilgiń kelmeı me? Ony bilý qajet qoı.

— Áı, patrıotym-aı! Álginde ǵana ne jaıly sóılestik? Al sen ózin, fılosofıańnan tanbaısyń. Ol fılosofıa kimge qajet, aqtumalyqtarǵa ma? Onan da kel, uzyn sózdiń qysqasy, erteń iske kiriseıik, redaksıaǵa hat jazaıyq. Al kosog pen qypshaqtar jaıly dısertasıa jazýyńa bolady, eger jazǵyń kelse, tek aldymen ýnıversıtetti bitirip alýyń kerek.

— Maqul, erteń-aq jazaıyq. Biraq fılosofıa jaıly seniń oıyń qate. Ol bos sóz emes. Ony da bas qatyryp oılaý kerek, qur kitapta jazylǵandy jattap alǵan bolmaıdy.

— Endeshe sol aqıqat shyndyq úshin aıqasaıyq ta. Aqtuma jaıly biletinimizdiń bárin aıtaıyq ta, — dep Asqar osymen áńgimeniń tujyrymdalǵanyn bildirdi.

Jomartty ádebıet keshine shyǵaryp saldy da ózi birinshi ret opera teatryna Kúlásh Baıseıitovany tyńdaýǵa bet aldy.

...Keıindeý oryndyqta otyrǵan Asqar sahnaǵa qaraǵan kúıde qybyr eter emes, bala jasynan qulaǵyna sińgen mahabbat jaıly tanys ańyz kóz aldynda tirilip kep ótip jatyr.

Kúlásh daýsynda osynaý úlken zaldyń ishindegi qaıǵy-qasireti joq jurtty, Asqardyń oıynsha toqmeıil jandardy basqa bir ásem dúnıege jetelep áketer zor kúsh bary seziledi. Kúlásh ánderin tyńdaı otyryp Asqar birde jylasa, birde kúldi. Ol basqalardyń da kóz jasyn baıqap qaldy, alda otyrǵan bir áıel Qyz Jibektiń qoshtasar ánin tyńdaǵan kezde solqyldap jylap jiberdi.

Antrakt kezinde, sahnada kórgenderiniń áserinen aryla almaı, óziniń jurt kózinshe jylaǵanyn ańdaǵan, biraq onysyna uıalǵan joq. Ómirinde tuńǵysh ret teatrǵa kelgen jas jigitke munyń bári tań kórindi. Bala kezinen qandaı qıyn aýyrtpalyq bolsa da kózine jas alyp moıyǵan emes. Al endi kep án tyńdaǵan kezde, kádimgi aýylda talaı ret aıtylyp júrgen ánder myna sahnadan tyńdaǵanda múldem basqasha bop, egiltip jiberdi. Kúlásh úni ótken ómirdiń nebir syrly, júrek tebirenter kórinisterin eske túsirgendeı edi.

Teatrda bir ret bolyp, Kúlásh daýsyna qaıran qaldy. Endi onyń radıodan aıtqan ánderin tyńdap, ol qatynasatyn konsertterdi qur jibermeıtin boldy. Teatrǵa degen qushtarlyq paıda boldy, búkil qoly bos ýaqytynda teatr men kınolardy aralap, ánshiler men kompozıtorlar týraly' jazylǵan kitaptardy qaldyrmaı oqýǵa kiristi.

— Sen tolqymalysyń. Belgili bir turaqtar tiregiń joq. Áýelde sýret salýmen áýestendiń, onan keıin men seni mýzykant ıakı aqyn bolatyn shyǵar dep oılaıtynmyn. Al endi teatral bolyp alypsyń, Estetsiń... búıtip júrip taǵy Aqtuma jaıyn sóz qylasyń, — dedi birde tańdanǵan Jomart. — Bireýimen ǵana shuǵyldaný kerek qoı.

Asqar jaýap ornyna jymıdy da qoıdy. Ol óziniń ár nársege áýestengishtigi jaıly, óziniń ne nársege beıimdelýi kerek ekenin ońasha oılamaıtyn. Stýdenttik ómir alasapyran, qyzyqqa toly, usaq-túıek tirligi kóp. Oılanyp otyrýǵa mursat bermeıtin. Bul shaqta adam erteńgi kúnniń qamyn oılaýǵa onsha tereńdemeı jalpy dúrmektiń shylaýynda bolady.

Ómirdiń san qıly ekenin uqqan Asqar da birdeńege áýestene, Jomart qusap basqany tegis esten shyǵaratyn.

Oqýdyń árbir aıy ol úshin jańalyqqa toly. Eger buryn onyń ádebıet jaıly túsinigi Abaı men Sultanmahmuttan ári aspaǵan bolsa, endigi jerde ol Shekspır men Shıller, Baıron men Gúgo, Týrgenev pen Tolstoı shyǵarmalaryn qunyǵa oqıtyn boldy.

Ózin-ózi sarapqa sap oılanatyndaı ýaqyty jáne joq. Záýreshti de óte sırek eske alatyn. Buryn óziniń ol týraly uzaqty kúnge oılaǵanyna keıde tan, qalatyn.

Múmkin ol ýaqytsha ǵana bolǵan qushtarlyq shyǵar, al kitaptarda jazylatyndaı úlken mahabbat men úshin áli alda bolar dep jubatatyn Asqar ózin. Árbir jańa áýestiktiń alǵashqy sezimdi az ýaqytqa tumshalap tastaıtynyn, biraq kúnderdiń kúninde sol sezimniń qaıta oıanyp, adam jadynan esh ýaqyt ketpeıtinin Asqar bilgen joq.

Ekinshi semestrdiń basynda Jomart óz fakúltetiniń balalarymen birge jatýǵa basqa bólmege aýysty. Birde ol senbi kúngi keshke Asqardy ezinin, jańa dostarymen birge bolýǵa, Qaınardyń páterine shaqyrdy.

Syıdan, boıly, buıra shashty, juqaltaq ernin jymqyryp, bylq-sylq etip, toqmeıilsip júretin osynaý jas jigitti Asqar syrttaı tanıtyn. Jomartpen birge júrgenin jıi kóretin. Asqar onymen jaqyn tanyssam deıtin, biraq eshbir reti kelgen emes. Onyń ústine ol jigittiń ózin áldeqandaı erek ustap, toqmeıilsip júretini Asqarǵa unamaıtyn.

Jomarttyń aıtýyna qaraǵanda Qaınardyń, ákesi sharshaǵan kórinedi, sonan jaz kelýin kútpesten demalysqa shyǵyp áıelimen ekeýi Gagraǵa ketipti. Úılerinde qazir Qaınardan ózge eshkim joq eken.

— Qaınar qyzdardy da shaqyrdy. Áı, bir keremetteı saýyq-saıran quratyn boldyq, — dedi Jomart órekpip, — İshimdik jaǵy jeterlik. Áli kóresiń, olardyń úıinde ne tilegenińniń bári bar, — dep Jomart alaqanyn tamsana ysyp qoıdy. Asqar oǵan tańyrqaı qarady. Bul Aqtuma men Lenınskidegi Jomart emes, múldem basqa Jomart edi. Minez-qulqy ózgergen, oıy da, qyzyǵar jáıi de basqa jan sıaqty.

Keshkisin Jomart óz dostaryna Asqardy qyzyl sózdermen lepirte turyp tanystyrdy: «Bolashaq uly fılolog, til mamany Marr sıaqty kákir-shúkirlerdiń qas jaýy», «mýzyka áleminiń áli tanylmaǵan danyshpany», «aqyn, ári qyl qalam sheberi» degen tárizdes sózderdi borata jaýdyrdy.

Asqar qyzarańdap yza bop qaldy. Áýelde ol bir túrli yńǵaısyzdanyp qysylǵan. Keıinnen eshkimge jaqyndaspaı, mynaý jańa ortada ózin qalaı ustaryn bilmeı, shette ún-túnsiz otyrdy da qoıdy.

Jomart bolsa birden kirisip ketken. Asqar syrttaı baqylaı otyryp, onyń minez -qulqyndaǵy, sóılegen sózi men júris - turysyndaǵy, qımyl-qozǵalysyndaǵy jasandylyqty ańǵardy. Jańa dostaryna myqtap elikteıdi eken.

Bes bólmeli keń páterdiń barlyq esikterin asha turyp, Qaınar qonaqtaryna ár bólmeni maqtanyshpen kórsetip ótti: mynaý jatatyn bólme, mynaý as bólme, kabınet, meniń bólmem, qonaq kútetin bólme. Asqarǵa bárinen de góri áser etken kitaphana boldy. Átteń, shirkin, osy kabınette qalyp, kitapqa rahattana bas qoıar ma edi dep oılady ol.

Radıolany oınatty. Jeńsiz kóılek kıgen aqquba qyz pıanıno oınaýǵa otyrdy. Bı bastalǵan.

— Balaqaılar, bıdi sonan soń bılermiz. Áýeli tamaǵymyzdy jipsitip alaıyq ta. Kórdińder me, sap túzep turǵandaryn, — dedi Qaınar ishimdikterdi nusqap. — Káne eki-ekiden juptasyp otyryńdar. Tabıǵatta plús, mınýs zańy bar ǵoı. Attas deneler birin-biri syrtqa tebýi tıis. Olar bir-birimen qatar otyrýshy bolmasyn.

Neniń ne ekenin Asqar oılap ta úlgire almaı qaldy, óıtkeni pıanıno oınap otyrǵan qyz ózi kep muny áı joq, sháı joq qoltyǵynan ustady da:

— Men uıalshaq jigitterdi unatam. Olar háýipsiz, — dep jymıa kúlip, stolǵa qaraı tartty.

— Múláıimsı qalýyn, — dep Qaınar qarqyldaı kúldi. — Ózinshe ses buzǵysy kelmeıdi. Asqar, jigittigińdi bir kórsetip qal, áıtpese ol qyz seni shaınap-shaınap túkirip tastaıdy.

Ashýǵa tútikken Asqardyń óńi buzylyp ketti, ushyp turyp qyzdy qorlaǵan sózi úshin Qaınardy jaqtap salyp jibergisi kelgen, alaıda basqalarǵa qosylyp álgi «qorlanǵan» qyzdyń da qarqyldaı kúlip otyrǵanyn kórip, abdyrap qaldy. Ol jurttyń qyzdy emes, ózin mazaqtap kúlip otyrǵanyn uqty. Bárinen de janyna batqany óziniń osynaý súıkimsiz, jat jandardyń aldynda kúlki bolǵany edi. Onyń osy kúıin sezip qalǵan Jomart:

— Asqar, qyz meziretin jigitshe qabyl aldy, — dep dosyn qoldaı sóıledi. — Kelińder kóterip qoıalyq...

Moldavan konági óńeshin sál kúıdire órtep ótken Asqar birtindep búkil boıynyń balbyrap, rahat bir kúıge túskenin ańǵardy. Sál qyzýlyq bılegen ol, álgindegi renishti umytyp, sózsheń bola bastady. Qasyndaǵy qyzdyń jalt etken kóz qıyǵyn, jartylaı jalan, ıyǵyn kórigi, tizesimen tizesiniń túıiskenin, qolyna qolynyń tıgenin sezgen saıyn, onyń ústine esten tandyrar átir ıisi basyn aınaldyryp, ol endi damyl tappastan sóıleı berdi, álden keıin aınalasyn tegis umytty.

— Brýdershaft etip ishemiz! — dep aıqaı saldy qyz. Asqar bul sózdiń mánin túsinbese de qyzdy qostaı qaıtalady.

Endigi jerde ol eshteńeniń baıybyna barýdan qalyp edi. Mynaý paryqsyz shý, qatar otyrǵan qyzdyń syńǵyrlaǵan kúlkisi ony múldem elirtip, mas qylǵan. Stol basynda qansha ýaqyt otyrǵandaryn da bilgen joq. Áldekimniń, múmkin Jomart bolar, ózine kóz aıyrmaı qarap otyrǵanyn emis-emis sezdi. Stol basynda otyrǵandardyń sózi alystan talyp estiledi. Aldyndaǵy shipildegen bokaldan ózge eshteńeni kórer de, estir de emes.

— - Brýdershaftan keıin súıý kerek, — degen sezin estidi qasyndaǵy qyzdyń. Onyń ystyq demi betin sharpydy. Asqar turmaq bolǵan, biraq búkil denesi zil qorǵasyn tárizdi.

— Tıispe balaǵa! Senen qorqyp otyr, — degen sóz estildi de, jurt qyran-topan kúldi. Asqar umtyla kóterilip, aldyndaǵy stakandy tóńkerip tastady, onan soń bólme ishin kózimen shúıile qarap shyqty.

Mýzyka oınap, masaıǵan jurt bıge kiristi.

— Júr, júr, — dep qasyndaǵy qyz ony qolynan asyqtyra tartty. Shaıqalaqtaǵan ol qyz sońynan súıretile erip, kúńgirt sham janǵan kórshi bólmege endi.

Qyz esikti myqtap japty da, Asqardy ıterip dıvanǵa otyrǵyzdy, onan soń ózi sholtıǵan kóıleginiń eteginen tizesi jarqyrap búıirleı kep shalqaıa jatty.

— Endi súıetin shyǵarsyń? — dedi qyz aqyryn ǵana. Asqar kóterilgen. Qyz kózin jumyp apty. Jigit ony ıyǵynan qapsyra ustaǵan. Jup-jumsaq qyz denesi bylq-sylq etip, ıleýine kónip, qozǵalar emes...

Asqar qolyn bosatyp ap, ornyna otyrdy. Bir sát esin jıǵandaı boldy. Qyz bolsa qushaǵy ashylǵan, keýdesi jalańash, kózin jumyp jatyr.

— Aqymaq - aý, men ózim ǵoı... — deıdi.

Asqarǵa talaı zaman ótken sıaqty bop kóringen. Qyz daýsy oǵan es jıǵyzǵandaı boldy. Endi ol ústinde esh lypasy joq, jalańash jatqan qyzdy anyq kórdi. Kóz aldyndaǵy buldyr tuman seıilip, qulaǵyna Záýresh unatatyn «Kógildir Dýnaı» áýeni jetti.

Esik aldynda juqaltań erinderin qısańdata jymıyp Qaınar tur. Qolynda bir bokal sharaby bar. Qatty adymdap Asqardyń janyna jetip keldi de:

— Quttyqtaımyn, mse! — dedi.

Asqar búkil denesimen umtylyp kep ony jaqtan salyp qalǵan, Qaınar ushyp tústi, shashylǵan sharap qyzdyń búkteýli jatqan kóılegine tógildi. Qyz shyńǵyryp jibergen. Ýlap - shýlaǵan mas jurt topyrlap kep, tóbeleskenderdi ajyrata bastady.

— Sumdar! Sen de sumsyń — dep Asqar Jomarttyń betine túkirip, qolyn qaǵyp tastady, onan soń táltirektep shyǵyp ketti.

— Esýas! Jıyrmasynshy ǵasyrdyń jartysynda perishte bola qalýyn. Bilip qoı, bizdiń aramyzda rysar joq. Rysarlyqtyń zamany ótken. Qazir árkim óz janynyń rahatyn oılap, kúıin kúıtteıdi, ómirdiń lázzatyn qamtyp qalǵysy keledi, órtener kúnge deıin ómir súrip qalý kerek... — dedi Jomart, kóshede táltirektep kele jatqan Asqardy qýyp jetip. Onan soń, paltosynyń jaǵasynan ustaı aldy:

— Sen uqtyń ba meni?! Ózińdi danyshpan sanaǵanyńdy qoı. Olar senin, ózińe de, sózińe de túkirmeıdi, bildiń be? Olar biz ekeýmizden áldeqaıda artyq turady, artyq iship -jeıdi, sondyqtan ne istep, ne qoıý kerek ekenin de jaqsy biledi. Al sen bolsań ózińshe jábir-japa shekkenińdi buldaısyń.

— Ket jolymnan! — Asqar úıge tartty. Ol endi sabasyna túsken, kóńilinde qulazyǵan beı-jaı kúı bar edi. Tikenekshe qadalǵan qar túıirtpekteri betin osqylaı bastady, onyń ústine aıaǵyn sýǵa tyǵyp alyp, bátińkesi shylqyldap, onan ármen kúızeltip kele jatty.

Tóńiregi samaladaı jarqyraǵan teatr tusynan ótip bara jatyp, sándi kıingen adamdarǵa kóz saldy, keshe ǵana keremetteı ásem kóringen qalada, jırenter jáıdiń de bar ekenin osy tusta esine alǵan.

— Anaý joly rysarlar men jıyrmasynshy ǵasyrdy neǵyp aýzyńa aldyń? Qoryqqannan tústi me esińe? Álde jańa tapqan dostaryńnyń fılosofıalyq tezısterin qaıtalaǵyń keldi me? — dedi arada birneshe kún ótken soń Asqar Jomartqa, — Óziń optımıs ediń...

— Osy sen aıtqannyń bárin saf altynsha qabyldaısyń. Óıtip ómir súrýge bolmaıdy ǵoı. Kemshilik kimde joq!? Adam bolǵan soń, eligý degen, qyzyǵý degen bolmaı ma. Al dúnıege degen kózqaras jaıyna keletin bolsaq, men óz degenimnen qaıtyp kórgen emespin. Meniń kózqarasym — esh ýaqyt alynbas qamal Karfagendeı.

— Eger seniń óz sózińmen aıtatyn bolsaq, sen bir kezde Karfagendi jer-kókke syıǵyzbaı madaqtap, keıinnen Rım senatorlaryn sol qalaıy talqandaýǵa úndegen, ertedegi Rım jazýshysy sıaqtysyń. Tarıhty, ótken zamannyń qoltýmalaryn zertteý kerek dep daýryǵasyń da, taǵy da óziń kúıki lázzattyń, quly bolýdy úgitteısiń. Senińshe áıel degen — bir sińbirip tastar qol oramal sıaqty.

— Br-r-r. Adamnyń tabıǵı qushtarlyǵyn teńemeıtin nársege teńeıdi ekensiń. Kez kelgen nárseden osyndaı jamandyq izdegen ádetińdi qashan qoıasyń? Árkim óz erkinin, qalaýynsha júrip-turmaı ma?

— Júrip-tur. Tek ol tuńǵıyǵyna basqany tartýshy bolma. Jáne jaqsylyqty ondaı las jerden izdeme, — - dedi sóz talastyra berýden mezi bolǵandaı sharshaǵan Asqar. — Al bizdiń álgi ýádelesken sózimizdi umytyp ta ketken shyǵarsyń? Árıne, profesordyń balasymen qosylyp saýyq-saıran quryp júrgen adam Aqtumany oılap qaıtsyn.

— Aqtuma jaıly hat jazýdy aıtasyń ba? Kel, otyryp jazaıyq. Al álgi keshti emdi sóz etýdi qoıalyq. Bitti osymen.

Birtindep Asqar kúızeltken oıdan arylaıyn dedi. Kúnder etip jatty. Kóktem lebi sezile bastady. Kóshe boılaǵan aryqtardan sarqyrap sýlar aqty. Qala qystaıǵy las qoqyrsyqtardan tazaryp, siresken muz - qardan arshyldy. Kóshe buryshtarynda alǵashqy báısheshek gúlder satylatyn boldy.

Kóktemniń alǵashqy kúnderinde Almaty las bolady. Qysy da onsha taza emes. Aqtumadaǵydaı aq tútek bop, kez shaǵylystyryp jatar kirshiksiz aq qar munda bolmaıdy. Qala murjalarynan kóterilgen qoıý qara kómir tútinderi, san myńdaǵan mashınalardyń ıis-qońysy qys reńin ketirip, tumantyp, únemi ıyqtan basyp turady. Kóktem shyǵyp, ot jaǵý toqtaǵan kezde, qala ózgerip sala beredi. Sý jýyp ótken kósheler jarqyrap, qıqy-jıqy eski úıler búr jarǵan aǵashtardyń tasasynda qalady. Sonan keıin-aq Almaty baq kómkergen ertegi qalaǵa aınalyp, kóktemde, jazda, kúzde kelgen týrıserdi sulýlyǵymen tamsandyra tańyrqatady.

Bıylǵy kóktem aıyryqsha jyly, jaımashýaq edi. Gúúl alańdary tez degdip, kók dendep shyǵa bastady, kóshe boıy abyr-sabyr shýǵa tolyp, keshke qaraı jup - jup bolǵan ǵashyqtar kóbeıdi. Kóktem qashannan kele jatqan dástúri boıynsha, ábigerge toly jańa qýanyshtar ákeldi. Bul shaqta jastar ońasha ketkendi, tymyq keshti ońasha ótkizgendi unatady, qystaı oıyn-saýyq, bı konserttiń ortasy bolǵan zaldar men oqý korpýsynyń foıeleri qańyrap bos qalady. Birde ádettegi qala tirshiligi kúrt ózgerdi. Stalın óldi. Ýnıversıtettiń zaly men foıesinde birneshe kún boıyna Chaıkovskııdiń, Bahtyń, Bethovenniń azaly kúıleri kúńirenip turdy. Esimi árkimniń aýzynan túspegen, úlken-kishi tegis bar ystyq súıispenshiligin bir ózine baǵyshtaǵan adamnyń sýretiniń aldynda stýdentter kúndiz - tún qurmetti qaraýylda turdy. Jurt kóńilinde azaly qaıǵy, úlken úreı bar edi.

Býlyǵa turyp oqytýshylar jylady, stýdentter jylady. Qabaǵyn qaıǵy jaqqan jurt kókirekterine qaraly lenta qadap, bilekterine qaraly shúberek baılap ún-túnsiz júretin boldy, alqyzyl týlar qaraly shúberekten aýyr tartty. Mıtıń boldy. Óz kýrsanttarynyń atynan Asqar sóıledi.

- — Dana adam ólmeıdi. Ol máńgi tiri, — dedi aýyr qaıǵy batyp kóz jasyna býlyqqan jas jigit.

Sol bir sátte Asqar kókeıine, ulylyq pen danalyqtyń, belgisi bolǵan adamdy sýyq elim qushaǵyna alady degen oı múldem qonǵan joq. Ol myńdaǵan jandardyń kóz jasy men qasiretti júzderin kerip turdy. Ol halyq ómirindegi tańǵajaıyp uly isterdi, jurt osy bir adamnyń atyna baǵyshtaǵan zamanda týyp, esken bolatyn. Sondyqtan da Asqar halyq úshin munan asqan qaıǵy-qasiret bolmas dep oılady.

Al kóktem bolsa óz áýenimen jasarǵan tabıǵat sulýlyǵyn pash etip qulpyra berdi. Aǵash butalaryndaǵy isingen búrshikter kishkentaı, názik japyraqtarǵa aınaldy. Endi báısheshekterdi tek entelep kóktem órmelegen Alataý shyńdarynan ǵana tabýǵa bolady. Al qalada qyzdar qushaǵynda qyzǵaldaqtar jupar shashty. Dúnıeniń únemi jańǵyrýy, jańarýy týraly erteden aıtylyp kele jatqan qaǵıdany dáleldeı túskisi kelgendeı kóktem bar tabıǵatqa, adamzatqa óz ámirin kórsetti. Máńgi baqı túnerip turardaı kóringen jurt qaıǵysy tez seıildi.

Baý-baqsha gúldep, túrli tústi gúlge orandy. Qalyń shóptiń arasyna otyryp ap, Asqar emtıhanǵa ázirlendi.

Kúnde keshkisin jataqhanaǵa qaıtqan saıyn Asqar esik aldyndaǵy stolda jatqan sol kúngi pochtany qarap ótedi. Óıtkeni ol Aqtuma jaıly jazǵan hatyna oblystyq gazetten taǵatsyzdana jaýap kútýde bolatyn. Tek aı jarym ótkennen keıin: «Sizdiń hatyńyz tekserý úshin aýdandyq partıa komıtetine jiberildi», degen qysqa ǵapa hat aldy. Bul jaýap Asqardy qýantqan da joq, jabyrqatpady da. Tekserý bolsa Aqtumaǵa paıdasy tıer, dep túıdi ol.

Al ol tekserýdiń qalaı bolǵanyn, keıin kúzde Almatyǵa Záýresh kelgende, sodan estidi Asqar.

— Aqtumaǵa aýpartkomnyń qyzmetkeri kelip, erteńine jurtty jınap, jınalys ashty da, kolhoz barlyq kórsetkishteri jaǵynan aýdandaǵy aldyńǵy qatardaǵy sharýashylyq degendi aıtty. Áldeqandaı jalaqorlar Ámirbekti muqatý úshin oblystyq gazetke aryz jazǵan eken, olaryńa qosylmaımyz depti. Bar bolǵany osy, — dedi Záýresh. — Al taǵy ne jaıly aıt deısiń?

Záýresh aǵasy ekeýi kelgen edi. Onyń kózinshe Asqar bóten eshteńeni sóz ete almady. Asqar basqa stýdenttermen birge respýblıkanyń ońtústik aýdandaryna maqta jınaýǵa ketkende, aǵasy Záýreshti páterge ornalastyrdy.

Ýnıversıtettegi leksıa ádettegiden kesh bastalǵan. Endi ýnıversıtet stýdentteriniń jeksembiden ózge kúnderde múldem bos ýaqyttary qalmady.

Medısına ınstıtýtyna túsken Záýresh ýnıversıtettegi jerlesterine anda-sanda ózi kelip turdy. Asqardyń baıqaǵany Lenınskidegi ekeýiniń sońǵy kezdeskeninen keıingi jerde qyz kóp ózgergen tárizdi. Burynǵy balalyq shálkestiktiń ornyna kózinde tuńǵıyq bir muń ornaǵan, júris-turysy da baısaldy. Tyńdaǵany bolmasa, ózi sheshilip kóp sóılemeıdi. Acqardyń taǵy bir ańǵarǵany Záýresh Jomart áńgimelerin tyńdaǵandy unatady. Endi Asqar ony kelse — Jomartqa bola kelip júrgen bolar dep oılady, keıde Asqarmen syrlasatyn sebebi balalyq shaqtaǵy dostyqty eske alǵany bolar. Qyz Asqardyń qysqy demalysta ózine arnaıy barǵanyn bir ret esine alǵan emes. Birde Asqar onymen baq ishinde kezdesip qalǵan, qyz shyǵaryp salýyn ótindi.

Ekeýi qarańǵylaý kóshege túsip, aýa raıyn, aldaǵy emtıhan jaıyn sóz etip kele jatty. Záýresh qala shetindegi bireýdiń úıinde páterde turatyn. Úı ıeleri joq eken.

— Komandırovkaǵa ketken, — dedi Záýresh, onan soń asyqpaı júrip shaı qaınatty. — Asyǵyp qaıda barasyń, otyraıyq. Áıtpese men jalǵyz elegizem, — dedi.

Tamaq ishti. Onan Asqar eski jýrnaldardy aqtarystyrdy, Záýresh plasınka oınatty.

— Sen Ogınskııdiń polonezin tyńdadyń ba? — dep surady Asqar.

— Bizde ol plasınka bar. Qazir oınatam. Maǵan ony alǵyzǵan Jomart bolatyn. Endigi jerde bárin bilý kerek. Aýyldan ne bilip, ne kórip keldik. Jomarttyń bizge qaraǵanda oqyǵany kep. Sonyń aqylymen osy kúni kúndelik jazyp júrmin, — dep qoıdy Záýresh.

— Saǵan ol unaı ma?

— Kim? — dedi plasınkany alyp, stolǵa taıaǵan Záýresh.

— Jomart, — dedi, jýrnaldaǵy sýretke úńile túskendeı bolǵan Asqar. Záýresh qarsy oryndyqqa otyryp, stol ústindegi kishkene keseni qolyna aldy da, sony aınaldyra bastady, onan soń oıly kúıde:

— Árıne, — dep Asqarǵa tikteı qarap, keseni ornyna qoıdy. — Ony nege suradyń?

— Jáı. Ánsheıin... — - dep Asqar radıolany oınatty.

— Sen basqa bir jaıdy suraǵyń kelgen bolar?

— Múmkin...

- — Ne keregin keıde men ózim de bilmeımin. Múmkin aýyldy jerde ósip, basqa ádep, basqa túsinikte tárbıelengendiki bolar. Al bul qalada bári de múldem basqasha.

— Sonda neni aıtpaqsyń, Záýresh?

— Sen suramaq bolǵan jáıdi aıtam da. Sen óziń bireýdi súıesin, be?

Asqar úndegen joq. Óıtkeni bul jerde eshbir sóz qajetsiz edi. Óıtkeni qyz jigittiń ózin súıetinin biledi ǵoı. Ekeýi de uzaq ýaqyt únsiz otyrdy. Záýresh stol ústinde jatqan zattardy qozǵastyra berdi.

— Degenmen de aıtarsyń, — dedi ol ár sózin bólip-bólip aqyryn ǵana.

— Joq, — dedi Asqar.

— Munyńdy qalaı túsinýge bolady?

— Túsinetin túgi joq. Qazir seniń suraǵyńa jaýap berý men úshin ete qıyn. Onyń ústine ekeýmiz bir-birimizdi kishkentaıymyzdan bilemiz ǵoı, endeshe qınap qaıtesiń meni.

— Túsinsem buıyrmasyn.

— Sen meniń jaýabymdy bilesin, ǵoı...

— Sen tym bulyńǵyr sóılep otyrsyń, Asqar, — dep Záýresh oǵan qadala qarady. Asqar tamaǵyna álde ne keptelip qalǵandaı sál múdirip otyrdy da, onan soń aqyryn ǵana:

— Men seni ǵana... súıemin ǵoı, Záýresh. Ony ózin, de bilesiń. Nege suraı beresiń? — dedi.

— Áıel zaty osy sezdi estı berýge qushtar ǵoı.

— Men seniń bul sezdi buryn estigenińdi bilgem joq.

— Sender, jigitter jattap alǵandaı etip op-ońaı aıtasyńdar ǵoı.

— Bul seniń óz aıtqanyń emes, Záýresh, basqanyń aıtqany. Qaıtalap qaıtesiń.

— Meniń basqadan asyp turǵan eshteńem joq. Jurt qandaı bolsa men de sondaımyn, — dedi ornynan turǵan Záýresh tereze tusyna baryp. — Meni bir erekshe eken dep oılama. Jurt sıaqty ǵana júrip-turǵym, ómir súrgim keledi. Al óz ishińdegińdi maǵan oılap tap degenińe túsinbeımin. — Záýresh tereze perdelerin japty. — Nege men ózgelerden erekshe bolýym kerek sonda? Senińshe men tek seni ǵana súıip, seni ǵana tyńdaýym kerek pe?

— Men saǵan óıdep talap qoıǵanym joq, — dep Asqar bas kıimin aldy. — Al men kettim...

Záýresh únsiz kúıde terezege qarady. Asqar kóterildi.

— Seniń aıtyp otyrǵanyń durys emes, sen ózgeler sıaqty emessiń.

«Ózgeler» degen sóz Asqardyń esine profesordyń úıinde kezdestirgen jeńsiz kóılekti aqquba qyzdy túsirdi. Záýresh ózin dál sondaılardyń sanyna qosyp otyr-aý, degen qorqynyshty oı uıtqyp ótti.

— Kesh qaldyń, — - dedi Záýresh áldeqandaı jasandy únmen. — Óte kesh, — dep jalt buryldy, — dala tastaı qarańǵy, el aıaǵy basylǵan kez, qalsańshy osynda. Sen ketseń men uıyqtaı almaımyn. Qorqamyn.

Asqar oǵan únsiz qaraǵan.

— Men týraly ne oılasań da óziń bil, tek bulaı qaramashy. Qon osynda! — dedi, úninde buıyrýmen qatar kúıiný, nazalaný bar edi. Endi ol Asqarǵa qaramastan, tósek -oryndy saldy da, astyńǵy ernin tistegen kúıde basqa bólmege shyǵyp. esikti jaýyp qoıdy. İlezde tym-tyrys bola qaldy.

Búkil bir úıde ekeýi ǵana jatyr. Aralaryn juqa qabyrǵa men esik qana bólip tur. Kórshi bólmede Záýresh, múmkin bul da anadaǵy aqquba qyz qusap keýdesin jalańashtap, munyn, kelýin kútip jatqan bolar. Álginde ǵana ózi aıtty ǵoı: ózgelerden esh aıyrmashylyǵy joq ekenin jáne jigitterdiń ózine «súıemin» degen sózdi jattap alǵandaı etip op-ońaı aıtatynyn. Shynymen-aq Záýreshtiń de Qaınardyń úıindegi qyz sıaqty bolǵany ma? Joq, joq. Asqardy yzalandyrý úshin, ázildep aıtqan bolar...

Asqardyń bul túngi uıqysy aýyr da azapty boldy. Túsinde Záýreshti áldeqandaı bir dáý qaranyń qushaqtap turǵanyn kórdi, qyz bolsa odan qashar emes, Asqarǵa eregise qarap, syqylyqtaı kúledi, ústindegi juqa koftasynyń omyraýyn jyrta bastady. Asqar óne boıyn sýyq ter basyp oıandy. Munan keıin tóńbekship jatyp qaıta uıyqtap ketken; Záýresh aq kóılek kıip buǵan kúıeýge shyqpaq eken deıdi, ózi burynǵysynan da sulý, súıkimdi, ekeýi qol ustasyp, Aqtuma taýlaryndaǵy móldir bulaq sýyn jaǵalap, qalyń gúldiń ortasynda kele jatyr. Bir kezde aq súıek oınap, Qarlyǵash aýylynyń jastary jeńip shyǵatyn alqap eken deıdi. Asqar qyz qolynyń jumsaq tabyn sezip keledi.

Oıanyp ketken Asqar, bul joly aqyryndap kıine bastady.

Kórshi bólmeniń esigi ashylyp, Záýresh shyqty. Qyzdyń surlanǵan túrine qarap onyń uıyqtamaǵanyn bildi. Ekeýi syrtqa shyqqan.

— Al, jaqsy... — dep Asqar qaqpaǵa bettedi. Záýresh esik jaqtaýyna súıenip únsiz turdy. Jigit sońynan kinálaǵan, jazǵyrǵan, kúızelgen keıipte qaraıdy. Asqar óziniń túzelmes qatelik jibergenin, qyz kóńiliniń qorlanǵan kúıde qalǵanyn, búginnen bastap muny jek kóretinin ishteı sezgendeı boldy.

Kóshege shyǵysymen ol omyraýynyń túımesin aǵytqan, sýyq aýa keýdesin qaryp jiberdi. Artyna burylyp qaramastan, las kóshelerge túsip ap, ózin masqara eter jaıdan bezgen adamdaı, zytyp jóneldi.

— Sen qaıda júrsiń? — dedi jataqhana korıdorynda kezdese ketken Jomart. — Túnde izdep bólmeńe eki ret bardym.

— Saǵan báribir emes pe, qaıda júrsem de, kolhozǵa baryp alma jınadym, — dedi Asqar yzalanyp, onan tósegine baryp sylq etip jata ketti.

* * *

Záýresh ýnıversıtetke sırek keletin boldy. Kóshede Asqarmen kezdesip qalǵan kezde, jigittiń sóılesýinen qoryqqandaı basyn tómen salbyratyp, tez óte shyǵatyn.

Bir aı ótti, eki aı ótti, úshinshi aıda Asqardyń shydamy taýsyldy da, aqyry Záýreshpen shyndap sóılesýge bekindi. Biraq qyz bul shaqyryp barǵanda shyqpaı qoıdy.

Záýreshpen birge jatatyn qyz esik aldyna shyǵyp: «Onyń sizdi kergisi de, bilgisi de kelmeıdi», — dedi.

Sol kúnnen bastap Asqar ýaqytsha bolsa da bárin umytý úshin kitapqa myqtap den qoıyp, kópshilik kitaphanasynan shyqpaıtyn bop aldy. Endi Záýreshke tek Jomart qana baryp júrdi, medısına ınstıtýtyndaǵy bı keshterinen qalmaıtyn boldy.

— Bizdiń Záýreshke ne bolǵanyn qaıdam, múldem ózgerip ketti, — dedi birde Jomart.

— E, maǵan neǵyl deısiń?! — dep Asqar shap ete tústi.

— Já, já, aqyryn. Pardon, Asqarjan. Shaptyqpa. Sen de ashýshań bop barasyń - aý. Ne bolǵan sonsha... Seni qýantam ba dep otyrsam. Mine, hat bar saǵan.

Asqar konvertine qaramastan hatty qaltasyna tyǵa saldy da, emtıhanǵa ketti.

Bıletti aldyna jaıyp qoıyp, jaýap jazyp daıyndalý úshin qaǵaz izdestire bastaǵan kezde ǵana álgindegi hat esine túsken. Hatty ashyp oqı bastaǵan. «Turysbek Sembın ólgennen keıin, komýnıs retinde aqtaldy...» — dep jazylypty. Asqar qaıtalaı oqydy, qoly dirildep, kózin jas basyp ketti. Eshteńeni kórmesten, emtıhan alýshy oqytýshynyń tańyrqaı aıtqan suraýlaryn estimesten, esik aldynda topyrlap turǵan stýdentterdi baıqamastan, qaǵazdy qolyna tas qyp qysqan kúıde syrtqa bettedi. Kókiregi ýdaı ashydy. Ákesiniń aqtalǵandyǵy týraly habar ony qýantqan joq. Óıtkeni ol ákesin eshýaqytta jaý dep bilgen emes. Al jetimdik kergen balalyq shaǵy, qaıǵy-qasiret, renish — bári baıaǵyda -aq umyt bolǵan. Endi mine, mashınamen jazylǵan mynaý, bir japyraq qaǵaz búkil jan dúnıesin astan-kesten etti.

«Jaqsy kisi edi, marqum» — degen Kenehan ustanyń daýsy estildi.

Aqtuma gúldense eken, bizdiń turmysymyz jaqsarsa eken dep armandap edi. Naǵyz komýnıs edi-aý...» — degen Sapar sózderi de anyq jetti.

Esine, ákesi ólgennen keıin qańyrap bos qalǵan jer úı, aqpannyń aıaz qysqan tańy oraldy. Sol tańda ákesin jerlegen edi... Onan soń, vagon esigine tyrmysa jarmasqan, qoly jyrymdalǵan qan-qan kezder, ashtyq pen sýyq qysqan kúnder, Jetisý ólkesin sharlap qańǵyp júrgen qaıyrshy bala keıpi keldi kóz aldyna. Ámirbektiń kórsetken qorlyǵy, Aqqasqadan ushyp túsken sát — birinen keıin biri tizbekteldi.

Asqar ýmajdalǵan bir japyraq qaǵazǵa qaıta úńildi.

Bul ne sonda? Áke óliminiń quny ma, álde balalyq shaǵynan ada etip, qorlaǵany úshin suralǵan keshirim be? Surap alar jan kórinbeıdi mańaıda. Tym-tyrys tynyshtyq. Japyraqtar ǵana sybyrlasady. Álde qaıdan torǵaılar shyryldaıdy. Aǵash kóleńkelerinde aýyzdaryn ashyp, qanattaryn salbyrata qomdap taýyqtar júr.

Kóńili eptep saıabyr tapqandaı bolǵan soń ol, qaǵazdy taǵy bir oqyp shyqty, konvert ishine úńilgen, búkteýli hat bar eken, Asqar Sapardyń qolyn birden tanydy.

«Sálemetsiń be, Asqarjan!

Saǵan ákeńniń aqtalǵan qaǵazyn jiberip otyrmyn. Marqum, ólerinde, aıdaýda júrgeninde kórgen nebir sumdyq azaptary týraly saǵan eshýaqytta aıtpa dep ótinish etken edi. Aýylǵa múgedek bop oraldy ǵoı. Ol kezde oǵan kir keltirer eshbir dáleldi jala bolmaǵanmen — aqtalmaǵan. Átteń, dúnıe, ádilettiń jeńer kúnine jete almaı ketti. Ólgen qaıtyp tirilmeıdi. Alaıda, artyndaǵy urpaǵy ákesiniń aq ekenin, adal ekenin bilýi tıis. Sol sebepti osy qaǵazdy ózińe salyp otyrmyn. Burynǵydaı emespin, qajyr-qaırat qaıta bastady. Osy kúni aınalada ne bop, ne qoıyp jatqanyn túsinýdiń ózi qıyn. Partıanyń keıingi sezinde áńgime ne jaıly bolǵanyn sen menen jaqsy bilesin, ǵoı. Jeke adamǵa tabynýshylyq deıdi. Al men úshin qym-qıǵash túsiniksiz jáı. Jaqsylyq pen jamandyqtyń qalaı astasqanyna tańdanam. Ómir degen qıan - keski kúrdeli ǵoı. Ol jaǵyn ózge bilmese de, óz basyńnan ótkergen sen jaqsy bilesiń, ulym. Ákeńdi árqashan da maqtan etýińe bolady. Seniń jaqsy jigit bop esetinińe kámil senem. Eger ákeń marqum tiri bolsa, senin, azamat bolǵanyńdy kórip bir jasar edi ǵoı. Ol ylǵı jurttyń qamyn oılaıtyn, týǵan ólkesiniń, Aqtumasynyń gúldengenin, kórkeıgenin tileıtin. Óziń bilesin, meniń áýeli jylqy baǵyp, keıinnen basqarma bolǵanymdy. Biraq Ámirbek maǵan qaraǵanda bilimdi edi. Aýdanda onyń tanys - tamyrlary da kóp bolatyn, solardy aıtqanyna sendirip meni qamaýǵa aıdatty. Abıyr bolǵanda, aýdandaǵy bir-eki qart komýnıs ara túsip, solardyń kómegimen bosatyldym. Onan soń basqa kolhozǵa kóshirip jiberdi. Biraq Aqtumadan basqa jerdi jersinbedim. Aqyry qaıta kóship kelip otyrmyn. Endi kep bir kezdegi meniń istegen isterimdi durys desedi.

Mine, bar jaǵdaıym osy. Jas bolsa kelip qaldy, endi seni bir kórsem deımin. Kelip qaıt, ulym. Ekeýmiz birge baryp seniń ákeńniń, meniń dosymnyń qabirine bas ıelik.

Qaısar sálem aıtyp jatyr. Ol aýyl sharýashylyq tehnıkýmyn bitirip kelgen, qazir MTS-ta mehanık bop istep júr».

Sapar aǵaı jabaıy almanyń túbirinen jonǵandaı tórtbaq, qaıratty kisi edi. Asqarǵa onyń jaıdary, keskindi tur - tulǵasy, qalyń qabaǵy, jymqyra tistenip júretin ernin kómkergen kómirdeı qara murty, kúlki shasha qaraıtyn ótkir kózi — bári unaıtyn. Taza kıinip, symdaı tartylyp turatyn. Qysta sholaq etek qasqyr ishik pen túlki tumaq kıetin, al jazda taqıa men ala barqyttan kostúm kıýshi edi. Aıaǵynan uzyn qonyshty etigin tastamaıtyn. Asqardyń esinde sol kúıinde qalǵan. Ýaqyt degen qalaı tez zymyrap ótedi, degen oı keldi Asqarǵa, keshe ǵana aýylda jalań aıaq, jalań bas júgirip júrgen, Sapar aǵaıdyń áńgimelerin tańyrqaı tyńdaǵan qara sıraq bala edik. Al endi oqýdyń da sońy taıap qalǵan, aldaǵy joldy baǵdarlaý kerek.

Asqar alǵash ret bolashaq jáıin oılady. Ýnıversıtetti bitirgen soń qaıda barýy kerek? Sapar aǵaı ǵoı, muny Aqtumaǵa qaıtyp oralar dep senedi. Al ózine salsa Aqtuma ne, ıakı qum arasyndaǵy, tyń jerdegi kez kelgen aýyldyń biri ne, — báribir sıaqty. Qaıda barsa da aldynan eljireı kútip alar et baýyr jaqyny joq.

Ol endi ákesi týraly, onan anasy týraly oılaı bastady. Qansha oılaǵanmen anasynyń keskin - keıpin kóz aldyna keltire almady. Tipti «ana» degen sózdiń ózi oǵan bir túrli jat bop estildi. Óıtkeni anasy jaıly eshteńe bilmeıtin. Tek Dámesh apaıdyń aıtqan áńgimelerine qarap, anasyn ózinshe ishteı joramaldaıtyn.

Dámesh apaıdyń sezine qaraǵanda anasy kórikti, jumsaq minezdi, aqyldy jan bolǵan kórinedi.

Oı, qaıran apam - aı... Asqar ómirinde birinshi ret «apa» degen sózdi daýystaı aıtty. Kishkene balasha eljireı aıtty. Kenet, dármensiz, kishkene jas balasha jup-jumsaq ana qolyn, aıalap aımalaǵanyn saǵyna ańsady, aınalyp-tolǵanǵan únin estip, ystyq demin sezingisi keldi.

Ol jurttyń ózin aıap, músirkegenin jek kóretin, biraq árqashan da eljiregen yqylasty kóńil bolýyn tileıtin. Mahabbaty ańsaıtyn, kádimgi ana kókireginen sábıine dep jaryp shyǵatyn ardaqty mahabbatty ańsaıtyn.

Záýreshti yntyǵa qulaı súıip, oǵan syrttaı táńirdeı tabynǵanymen, mahabbattyń shymdap etek alýy úshin esh áreket etedi. Qyz sońynan qorǵanshaqtap telmire qaraýdan ári asa almady. Záýreshtiń ne istep, ne oılap júrgeni, tolǵanys - tebirenisteri ony esh ýaqyt qyzyqtyrǵan emes. Bar esi-derti munyń is áreketi men sózine qyz qaıter eken deý boldy. Al mahabbat úshin alysyp, kúreskennen góri, ish qusta bop qaıǵyǵa batý árqashan da jeńil ǵoı.

Asqar tynysh kósheni boılap, oıǵa shomyp keledi. Záýreshke kele jatqan beti. Qazir ol jańalyqqa ortaqtasar, ótkendi tegis eske túsirip, sher tarqatar adamnyń qasynda bolýyn tilep keledi.

Áýelde ol bóten bir jigitpen qarsy júrip kele jatqan Záýreshti baıqaǵan joq. Qyz bolsa Asqar jaqqa qaramaýǵa tyrysyp óte bergen, dál osy sátte jigit ony kórip qaldy.

— Záýresh, men seni izdep kelem! — dep qýana daýystap jiberdi. Záýreshti qoltyqtap turǵan jigitke kóńil de aýdarǵan joq.

Qysylyp qalǵan qyz syr bermeý úshin, salqyn ǵana saıabyr únmen:

— Sonsha ne bop qaldy? — dep surady.

— Eshteńe de emes. Jáı ánsheıin... — dedi óńi ózgerip sala bergen Asqar. Bireý betine muzdaı sý shashyp jibergendeı qýanyshy sónip qaldy.

— Onda keshir, biz kınoǵa asyǵyp bara jatyr ek.

— Erteń keleıin be?

— Erteń be? Erteń bizdiń grýppa tegis astyq jınaýǵa tyńǵa júredi. Oktábr aıynda bir-aq qaıtamyz. Men emtıhandarymdy baıaǵyda tapsyryp bolǵam, — dep qoıdy.

— Quttyqtap qoısańyz etti, — dedi Asqarǵa joǵarydan tákappar keıipte mysqyldaı qaraǵan jigit.

— Saý bol! — dep saýsaǵyn qýlana shoshaıtqan ol, Asqarǵa kózin qysyp qoıdy da, Záýreshti qoltyǵynan qaıta ustady. Qyz sál qarsylyq etip qolyn bosatpaq bolyp edi, biraq anaý jibergen joq.

Keıin burylýǵa dáti shydamaǵandaı, basyn tuqyrtqan Záýresh óziniń jańa tapqan dosymen kete bardy. Asqar bolsa sońynan kópke deıin melshıe qarap qatty da turdy.

Keshkisin jataqhanaǵa óte kesh, sharshap, túnerip qaıtqan.

— Ne bop qaldy, emtıhannan nege ketip qaldyń? Sen bir hat alǵan deı me, nemene? Jomart áldeneshe ret izdep kelip ketti, — desip balalar ortaǵa alǵan.

Asqar jaýap ornyna, stol ústine búgerlengen qaǵazdy tastaı salǵan. Bir jigit alyp oqydy da, ún-túnsiz Asqardyń ózine qaıtyp berdi.

— Tyǵyp qoı. Qajet bolady.

— Ne dediń? — dedi Asqar oıanǵandaı.

— Bul dokýment, saqtap qoı deımin...

— Ony nemenesin saqtaımyn? Kimge kerek ol? Bári kelmeske ketti emes pe. Eske alýdan ózge ne qaldy, eń bolmasa ákemniń sýreti de saqtalǵan joq, — dedi shıyrshyq atyp, yzalana sóılegen Asqar sup-sur bolyp.

Qatarlas tósekte jatatyn jigit, jaǵyn taıana otyrǵan kúıde, Asqardyń áli de shıryǵýyn ákesiniń aqtalǵany jaıly habarynyń áserinen bolar dep oılady.

— Túsiný qıyn... Sumdyq jaılardyń bolyp jatqanym jurttyń bári kórip-bilip otyrǵan... Sóıte otyryp ony «danyshpan», «aqyldyń keni» dep daýryǵysty. Sen bul qaǵazdy saqtap qoı. Sol bir kezeńnen eskertkish bolsyn. Jurt ol jyldardy umytpaýy tıis.

Biraq Asqar onyń aıtqandaryn tyńdaǵan joq. Buryshtaǵy týmbochkaǵa otyryp, asyǵys jaza bastady.

Dolylyq býyp, ashýyn kimnen alaryn bilmeı kúıindi. Bar yzasyn tógip, janyna tıgizip Záýreshke hat jazdy. Qyzdyń kemshilikterin betine basyp, turaqsyzdyǵy, kórseqyzar, jeńiltektigi úshin jazǵyrdy, «meniń de basqalardan esh aıyrmashylyǵym joq» degen ózinin, sózin esine saldy.

Pálendeı esh jazyǵy bolmasa da qyzdy jer-jebirine jete sókti. Ózi ishteı kúızele otyryp sókti. Álgi bir sál renish kókireginde qyzǵanysh degen pasyq sezimdi oıatqan.

Asqar oǵan ish tartyp, en, qadirli, jaqyn adamym dep keldi-aý. Birge otyryp, syr shertispek edi. Qýanysh - qaıǵysyna ortaqtasar dep oılaǵan. Biraq bári kerisinshe bop shyqty. Ol Záýreshke basqa jigitpen qoltyqtasyp qydyryp kele jatqan jerinde tap boldy. Jáne Asqarmen sóıleskisi kelmeı, kezdesýden bas tartty.

Qyzdyń qalaı qabyl alaryn oılamastan, Asqar nebir aýyr-aýyr sezderdi batyra jazdy.

Shóleıt dalada esetin tobylǵy butalarynda keıde ádetten tys ósken úlken búrshikter bolady. Olar kóp jyldar boıyna ashylmaıdy, eger kúnderdiń kúninde sol búrshikterdiń syrtqy qabyrshaǵyn bir qus tumsyǵymen tósetip bolsa, álgi múlgigen búrshik syzdaı aýyryp ishinen kóptegen usaq, tez qýraıtyn japyraqshalar shyǵady. Sol sıaqty búgingi oqıǵadan da Asqar júreginiń bitelgen jarasyn qaıta tyrnaǵandaı boldy. Al Záýreshke jazǵan haty arqyly kókiregine keptelgen barlyq ashý-yzasyn, jábir-japasyn syrtqa tókkeni edi.

Jazǵandaryn qaıtyp oqymastan, óziniń bul isiniń durys - burystyǵyn oılanbastan, Asqar hatty sol kúni Záýreshtiń úıine aparyp tastady.

Záýresh kesh qaıtqan. Jastyǵynyń ústinde hat jatyr eken. Ol Asqardyń qolyn birden tanydy. Hatty oqyp túni boıy jylady. Erteńine, astyq jınaýǵa júrerdiń aldynda asyǵys júgire basyp Asqardyń jataǵyna kirip shyqty. Lám dep ún qatpastan, esikti de qaqpastan, birden sart etkizip ashty da, Asqardyń tósegine hat laqtyryp tastaı saldy. Qosh aıtyspastan qaıta júgirip ketti.

«Men týraly bulaı jazýǵa qalaı dátiń bardy? Qandaı jazyǵym bar edi? Munyń ne? Men týraly bulaı jazýǵa qandaı haqyń bar edi? Kim erik berdi? Munan bulaı kórmegenim sen bol. Kórgim kelmeıdi betińdi, bildiń be! Al men ǵoı seni talaı ret zaryǵa kúttim. Keler dep kúttim. Biraq sen adam sıaqty súıe de bilmediń ǵoı. Endi meniń basqa adamym bar. Seni jek kórem, bildiń be? Kórgim de, estigim de kelmeıdi. Qosh bol».

Osydan keıin Asqar onymen kezdesken joq. Qyz jumystan qaıtqan kezde, ol qala mańyndaǵy aýdandyq mektepte pedagogıkalyq praktıkada bolyp, dıplom jumysyna materıal jınap júrgen. Al onan keıin memlekettik emtıhan tapsyryp, týǵan aýylyna attanýǵa jolǵa jınalyp júrgeninde, Záýresh óziniń dárigerlik tuńǵysh praktıkasyna ketken edi.

Shylymyn tartyp bolǵan soń Asqar pıdjaginiń ishki qaltasynan aýdandyq halyq aǵartý bólimi bergen joldamany alyp: Asqar Sembın Aqtuma mektebine dırektor bop taǵaıyndaldy, degen joldarǵa taǵy bir kóz júgirtip ótti.

«Dırektor» degen sózge taǵy da jymıdy. Aýdandyq oqý bóliminin, málimeti boıynsha mektepte nebári otyz eki oqýshy bar eken. Asqar tórt klasqa birdeı sabaq berýi tıis, túske deıin — birinshi jáne úshinshi klastardy, tústen keıin — ekinshi jáne tórtinshi klastardy oqytady. Shtat boıynsha taǵy bir qyzmetshi — úı sypyrýshy - kúzetshi bolýy kerek. Sondyqtan da «dırektor» degen sóz onsha qonymdy emes edi.

— Qaıtemiz endi, bol dese dırektor - aq bolaıyq. Eki adam eki qyzmetten atqarady ekenbiz, ol da jaman emes, — dedi ol pıdjagyn ıyǵyna asqan kúıde, óz-ózine daýystaı sóılep. Kitap toly chemodanyn kóterip, taban astyndaǵy túıe qońyzdy aıaǵymen shópke qaraı ıterip jiberip, jalǵyz aıaq soqpaq jolmen júrip ketti.

Týǵan aýylyna jetýge asyq. Jaqyndaǵan saıyn kóńili alyp ushady. Álginde shofermen qosh aıtysyp, ózi mashınadan túsip qalǵan tas joldan bastap beri qaraı júrgende, árbir soqpaq, árbir bulaq buǵan bala jasynan tanys. Bul aranyń árbir oı-qyryn bir kezderde talaı jaıaý kezip ótken.

Jazdyń nóserli kúnderinde dostarymen birge, anaý, úlken lapas irgesindegi eski kirpish tamǵa talaı tyǵylǵan. Ol brıgadanyń dala qosy edi. Qazir de sol bir kezderdegideı qyńyraıyp tur. Tamnyń ústinde otyrǵan adam, sondaǵy Ámirbek keshirip ákelgen Jeken kóse shyǵar, bálkim, ol bolmaýy da múmkin. Asqar ýchılısheni bitirip, ýnıversıtetke túskenine de talaı jyl boldy ǵoı.

Joq mynaý sol Jeken kóseniń ózi-aq. Endi qalaı? Eshkimge zalaly joq, jany meıirimdi, úlkenderden góri balalarǵa úıir, jasynyń qanshaǵa kelgenin jan bilmeıtin, aqkóńil, adal kóse Jekeninsiz Aqtuma qalaı bolmaq.

Jekenniń semásy joq, jalǵyz basty edi. Bul aımaqta ony bilmeıtin el kem de kem bolatyn, tipti áýeli Aqtumany kóse Jekenniń, aýyly dep ataıtyn. Jurt Jekendi qýanysh jarshysy dep jaqsy keretin, óıtkeni soǵys jyldarynda ol, osydan on bes shaqyrym jerdegi selolyq pochtada kúndiz-túni birdeı kútip otyryp, aýylǵa maıdannan kelgen árbir qýanyshty habardy, aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna qaramastan, kıiz baıpaǵyn sym temirmen shandyp alyp, jaıaý jetkizetin. Ol kezde jurt oǵan jel aıaq Jeken degen qosalqy atty jáne taqty. Asqardyń esine, egin oraǵy kezinde Jekenniń úreılene kep Sapardy shaqyrǵany tústi.

Asqar tam ústinde otyrǵan adamǵa taǵy da bir qarady da, qolyn kóterip sálemdesti. Álgi adam ornynan qozǵalǵan joq, tek talaýraǵan qoly jaılap tómen salbyrap, taıaǵy sál shaıqalyp qoıdy.

Ábden kárteıgen shyǵar, kózi de onsha kermes, degen aıanyshty oı keldi Asqarǵa.

Dóńnen asqanda oıda jatqan aýylǵa kózi tústi. Qos órkesh taý shyńdarynyń túbinen shyqqan qos bulaq oıańǵa qaraı sarqyrap aǵyp jatyr. Sol eki bulaqty qýalaı, qalyń shóptiń arasynda, kózge qorash kishkene kirpish tamdar shashylyp jatyr. Biri — taýdy bókterlep ketken, ekinshisi — soltústikten ońtústikke, taýǵa qaraı kólbeı salynǵan eski qara jol aýyldy. Eki tusynan jaryp ótken. Bir jolmen qos atty arba shańda barady, ekinshi joldyń ústinde bir qyz bala laqtardy qýyp júr. Bári de so bir kezdegi qalpy, bári de so bala jastan tanys kórinis: aýyldyń orta tusyndaǵy anaý úsh kári alma aǵash, olardyń irgesindegi qulap, mújilgen qabyrǵalar, aǵashtan salynǵan, tot basqan qańyltyr tóbeli, kishkentaı mektep úıi, — bári so kúıleri. Bógde adamǵa bul aýyl múldem tym-tyrys, umyt qalǵandaı kórinip, bir kúnge aıaldaýdyń ózine dáti barmas edi.

Al Asqar úshin bul aýyldyń ár butasy, ár tasy qymbat ta qadirli.

Qalyń oıǵa shomǵan kúıde ol qalyn, topyraqty aýyl kóshesine qalaı kirgenin de sezbeı qaldy. Sál júrgen soń jol jıegindegi jarlaýyt, shuńǵyl tárizdes oıǵa tústi. Shuńǵyl túbinde burqyldap qaınap mol sýly bulaq syrtqa teýip jatyr. Tastaı sýyq, móldir sý neshe túrli mújilgen aq kirish, sarǵysh tas qıyrshyqtaryn syrtqa tebedi. Bulaq kózinde qaınaǵan sol usaq tas qıyrshyqtarymen oınaý úshin osy Aqtumanyń basyna bala ataýly baıaǵydan jınalatyn. Aýyldyń Aqtuma atalýy da osy bulaqqa baılanysty edi.

Aýyldyń ár tusyndaǵy oıdym - oıat, tuma degen kóp bolatyn, alaıda solardyń ishindegi eń mol sulysy da, móldiri de — Aqtuma, qyz-kelinshek sháı qaınatar sýdy osynan kep alady, jigitter atty osynda ákep sýǵarady.

Asqar tuma sýynan qolymen bir ilip aldy da, saýsaqtarynyń arasynan sorǵalaǵan kúmis tamshylarǵa súısine qarap, aspandata óz ústine qaraı shashyp jiberdi, onan soń taǵy bir ilip ap ernin tıgizgen. Sýyq sý tisin syrqyratyp ótti. Shólin qandyrǵan soń, balasha aq kirish tas qıyrshyqtaryn jınaýǵa kiristi. Jotasynan áldeqandaı jumsaq birdeńe túrtpektegen kezde ǵana Asqar basyn kótergen.

— Tumannyń kózine jalpıa otyryp alǵan kim bul? Tur bylaı, at sý ishsin...

Jaıdaq atqa mingen, jalań aıaq, jalan, bas qara domalaq bala, tizgindi shirene tartyp tónip tur eken.

Asqar turyp ketti de, at birden basyn sýǵa qoıdy.

— Kimsiń, óziń? — dep surady, at ústine bir jambastaı otyrǵan bala, qysyq kezderin onan ármen syǵyraıta qarap.

— Óziń, kim bolasyń? — dedi Asqar kúlkisin ázer basyp.

— Men osy aýyldyń adamymyn.

- — Men de osy aýyldikimin. Kimniń balasysyń?

— Kimniń balasy ekenimdegi sharýań qansha, — dedi bala narazy únmen. — Osy aýyldyń Aqtumanyń balasymyn dedim ǵoı.

— Aqtumanyń deımisiń? — dedi túsinbegen Asqar.

— Iá. Osy aýyldyń balasymyn. Atym Qodar. Kimniń, úıi jaqsy qarasa, unasa sol úıdiń balasymyn. Endi túsindiń be? — dedi bala tákappar únmen.

— Meniń atym Asqar. Munda qaıdan keldiń?

— Eshqaıdan kelgem joq. Men osy aýyldaǵy Sadyq degenniń balasymyn. Ákem, men týǵan jyly, soǵystan kelgen jaraqaty ashylyp ketip qaıtys bolǵan. Sheshem kórshi aýylǵa baryp, qoı baǵam dep júrgende, sýyq tıip, aýyryp óldi. Onan soń Aqtumadaǵy aǵaıyndarymyz ortamyzda bolsyn dep meni osynda alyp kelgen — dep bala úlken kisishe óz jaıyn baıandap ótken.

— Óziń azamat bop qapsyn, ǵoı!

Uzaq jyldardan keıin saǵynyp kelgen týǵan aýyly Asqardy tolqytyp jiberdi.

Pishen kezi, ádettegideı, aýylda adam qalmapty. Asqar balalyq shaǵyn esine túsirip, kóshe ortasymen júrip keledi. Ol qazir bala kezindegisindeı kez kelgen esikti qaǵyp, eshkimniń tynyshyn alǵysy kelmedi, tike mektepke qaraı tartty.

— Sizdiń kim ekenińizdi men endi taptym. Osy aýylǵa jańadan kelgen muǵalimsiz. Kenehan atamnyń usta dúkeninde siz týraly estigem, — dedi, Asqardy qýyp jetken Qodar Daýryǵa sóılep. Onan soń jalań aıaǵynyń ókshesimen atty búıirdeı tebinip qaldy da, keshenin, shaǵyn kóterip, at qoraǵa qaraı shaba jóneldi.

Mektep úıi aýyldyń ońtústik jaǵyndaǵy dóńestiń ústinde edi.

Tik salynǵan, tar baspaldaqpen Asqar aýyzǵy bólmege kipgen, kóleńke saıalap kirgen. serkeshik jatyr eken. Asqardan yǵar emes, munyn, kelgenin jaqtyrmaǵandaı kútir-kútir kúıis qaıyrǵan kúıinen tanbastan pysqyrynyp qoıdy. İshki esikte qoldan jasalǵan zildeı aýyr qulpy tur. Qabyrǵanyń ár tusynan sylaǵy túsip, qurt úńgigen bóreneler kórinedi. Terezelerge jartysyna deıin kirpish qalap, sylap tastapty. Asqardyń birden sol kirpishterdi alyp tastaǵysy keldi.

— Eń áýeli terezelerdi jóndeý kerek. Klass jaryq bolsyn, solaı ma, — dep Asqar serkeshke qarap, sóılep qoıdy. Serkesh ornynan turdy da, jańa dırektorǵa pysqyryp qaıyrylmastan, tabaldyryqtan syrtqa qaraı sekirip tústi.

— Qudaı-aý, qandaı bop ketken! — degen sózge, Asqar jalt burylǵan. Esik aldynda beli sál eńkish tartyp búgilgen, biraq áli de qaıraty qaıtpaǵan, ústinde etegi salbyraǵan kónetoz uzyn kóılegi bar kempir tur eken. Qolynda kilti bar.

— - Sálemetsiz be,- — deı bergen Asqar, endi birde kempirdi tanı ketip, júgire umtyldy.

— Dámesh apa! Sizbisiz? Áli osy mektepte isteýshi me edińiz. Meni tanısyz ba? Asqarmyn ǵoı.

— Nege tanymaıyn, tanydym ǵoı, qalqam. Tanydym. — dedi daýsy qaltyrap. — Sizge mekteptiń kiltin ákelip edim, mine...

— Maǵan «siz» dep tursyz ba, Dámesh apa - aý. O ne degenińiz. Men sizdiń nemereńiz quralpy emes pe edim, — dedi yńǵaısyzdanyp qalǵan Asqar.

— Solaıy solaı ǵoı, janym, biraq endi sen munda derektir bop keldiń emes pe. Áne, eski derektir de kele jatyr osynda, — dedi daýsynda úreı, álde qobaljý bar edi. Kiltti Asqarǵa ustatty da ózi bylaı ketti. Asqardyń qasyna, kóp iship uıyqtaǵandyqtan bet-aýzy kúldirep isinip ketken, ústinde teriden jyltyr tartqan kıteli bar, galıfe shalbarmen etik kıgen jasy qyryq bester shamasyndaǵy eńgezerdeı adam taıap keldi. Salqyn amandasty.

— Tez keldiń ǵoı. Qyzmetten bosaǵanym týraly qaǵazdy alǵanym keshe ǵana edi, búgin sen de jetipsiń. Durys, durys. Shaldyń ornyn tartyp aldym de. Endi bizdiń jaramsyz bolǵanymyz ǵoı. Ýnıversıtet bitirgen adam munan góri bıikteý qyzmetke jaraıtyn bolar dep oılaýshy em. Sóıtsek, ony bitirgenderdiń de kejegesi keıin ketkenderi bolady eken-aý, jorǵalaǵannyń bári usha bilmeıdi degen sóz osydan kep aıtylǵan - aý, á. Jarqanat ushqanymen qyran bolmas degen de bar edi-aý. Aınalyp kep qarańǵy buryshtan shyǵa almaıtyn... Al kelgen ekensiń, isińdi qabyldap al. Áı, Dámesh, álgi kiltińdi myna jigitke berdiń be? Endigi dırektoryń osy bolady seniń. Esikti ózin, kep ashsańshy! Partalardy sanaıyq, aktige. qol qoıý kerek...

Asqar ózine jep qoıardaı bop tesireıe qaraǵan álgi adamǵa tiktep kóz salǵan. Onyń esine aıtys-talas kezindegi Jomarttyń: «Sen endigi jerde aýylǵa jat baýyr tarttyń. Olardyń kóbisi seniń asqaq sezimińe, ıgi is jolyndaǵy maqsat-muratyńa túsinbeıdi. Ýnıversıtetti bitirip, jer úıge qaıtyp barǵanyńdy beri aıtqanda eserlik, áıtpese topastyq, — dep biletin bolady», — degen sózderi tústi. Bir sátke boıyn yzaly ashý kernedi. Kekesinge kekesinmen, qorlaý sózge qorlaý sezben jaýap qatqysy keldi de, ózin irkip qaldy. Onan soń, sabyrly únmen:

— Júrińiz, klastardy kórelik... — dedi.

Fanermen jaman - jasaǵan eski partalar, jartylaı kirpish qalanǵan, nemese karton qaǵazdar qaǵylǵan terezeler, yrsıǵan eden taqtaılary, bastaýysh mekteptiń sabaqtaryn ótkizýge qajetti qural-jabdyqtardyń joqtyǵy, burynǵy dırektor aradaǵy jaǵymsyz áńgime, — aýylǵa oralǵandaǵy alǵashqy qýanyshyn sý sepkendeı basty.

Asqar Dámesh apaıdyń shaǵyn bólmesine ornalasqan. Alǵashqy kúni keshkisin buǵan bala shaqtan birge ósken dosy, myǵym deneli, jalpaq bet, badyraq kóz Báýken kirgen. Aýyldyń basqa shaldarymen birge Sapar aǵaı da keldi.

— Alty jasar bala alys sapardan oralsa, alpystaǵy qarıa aldynan shyǵar demekshi, ózińe sálem bere keldik, balam, — dep bastady ózin tabaldyryqtan attaǵan Sapar. — Qaıran dosym, osy bir qýanyshty kóre almaı, armanda ketti ǵoı. Qazir tóbesi kókke jetkendeı bolar edi de. Al balam, áńgimeńdi aıtshy, káne, qalaı júrip, qalaı turdyń, qalaı oqydyń, ne kórip, ne toqydyń?

— Al Asqarjan, bu turysyn, ne, qonaqtaryńdy otyrǵyz. Dámeshke nesine jaltaqtaısyń, qysylma, úıi tar, qarańǵylaý bolǵanmen, apańnyń peıili keń ǵoı. Paı-paı, bul apań jas kezinde áıeldiń sultany edi-aý. Talaı jigitti dertke shaldyqtyrǵan.

— Já, balalardan uıalsań etti, — dedi qysylǵan Dámesh apaı syrtqa shyǵyp ketti.

— Áı, qashtyń ba, endi, kári saıtan, tez sháıińdi qamdap jibershi, shóldep otyrmyn. Seniń ishe bergeniń bizdiń kempirdiń bal bergeninen tátti bolýshy edi, — dedi, ázilin daýystaı jalǵastyrǵan Sapar aǵaı. — Sen, Asqar, Qadyr babany kórdiń be, osy?

— Kórgem, esimde, — dedi Asqar.

— Topyraǵy torqa bolǵyr, jaryqtyq, sol Qadyr baba, bizdiń ólkeden alǵash ret alys jolǵa shyǵyp, Mekkege baryp qaıtqan kisi edi. Keıinde qartaıyp, kózi kórmeıtin, qulaǵy múkis tartqan kezinde, tóńirektegi el: «qajy babany» kóremiz, dep aǵylyp kep jatatyn. Biz bolsaq, aınalyp aýyldyń tóńireginen shyqpaıtynbyz. Bilimimiz joq bolǵan soń boz torǵaısha bir orynda shyr kóbelek aınalyp, taý men qumdy ǵana jaǵalap úıden uzap ketýge qorqatyn edik. Al búgingi balalarǵa qarap otyrsaq, biri anaý Almatyda, biri sonaý Novosıbırskıe, biri mynaý Semeıde júrip jatyr. Álgi Jomart alys bir saparǵa attanady eken dep estidik. Sol ras pa, Asqarjan? O ne qylǵan sapar, sonda? Aıta otyrshy, sony.

— Joq. Ol aspırantýrada qaldy, ári qaraı oqyǵysy keledi.

Burynǵylar aıtqan ǵoı, kóp jasaǵannan surama, kópti kórgennen sura dep, — dedi, sezge aralasqan Kenehan.

Asqar qarttar aldynda ádep saqtap, shoshańdaı qoıǵan joq.

— Ras, aıtasyń, Sapeke, shúkirshilik, balalar qanattandy ǵoı, — dedi Kenehan sózin jalǵap. — Alaıda, qanattyń da qanaty bar emes pe, qyrannyń qanaty bir basqa da, torǵaıdyń qanaty bir basqa. Álginde sen boz torǵaıdy mysal ǵyp aıttyń. Al so boz torǵaı shymshyqtan góri qyraǵy da tez ǵoı, tipti qarlyǵashtan da kem ushpaıdy, al endi ol qysta nege alys ólkelerge ketpeıdi desek, onyń sebebi, myna ózimiz týyp - ósken qazaq dalasyn aıryqsha jaqsy kórýinde me deımin, dalanyń tek gúldep qulpyrǵan shaǵyn ǵana emes, azynaǵan borandy qysyn da qımaıtyndyǵy bolar. Sol bir judyryqtaı kishkene qus osy dala tósinde shyryldap án bop týyp, án bop ótpeı me. Qarlyǵash ta dýaly qus, onyń qysta basqa jaqqa ketetin sebebi, jazǵa salym osy ólkege jańa ánmen oralǵysy keledi.

Myna Asqarjan bizdiń ortamyzda qansha bolar? Jaryq dúnıeni bir kórgen adamnyń qarańǵy uıasyna qaıtyp oralýy óte qıyn ǵoı. Balalardyń qanatynyń qataıǵany biz úshin qýanysh ta, kúıinish te emes pe, Sapeke. Biz bolsaq jurtta qalǵan qolamtany qoryǵan tóbetteı qala beremiz de.

— Keneke, sonda, balamdy oqýǵa jibermeı qoıǵan meniń isim durys pa? — dep surady, Sapardyń oń jaǵynda otyrǵan, brıgada kúzetshisi Mamyrbaı.

Osy kezde Dámesh apaı baýyrsaq pen konfet toly dastarqandy alyp kirip, jaıa bastady. Taǵy bir áıel keseler men araq alyp keldi. Samaýryn da kirgizildi.

Araqty kórgen Asqar muny kim ishedi degendeı Dámesh apaıǵa qaraı bergen.

— Balam, qazir munsyz dastarqannyń ári kirmeıtin ádet boldy ǵoı, — dep sybyr etti Dámesh apaı. — Syr bildirmeı eptep ishken bop otyr. Áıtpese qarıalardy renjitip alasyń.

Qonaqtar áńgimelerin úzbesten, shaıǵa bas qoıdy.

— Joq. Seniń isin, durys bolmaǵan, — dep jaýap qaıyrdy Kenehan Mamyrbaıǵa. — Balanyn, betinen beker qaqqansyń. Ushpaı jatyp qanatyn beker qaıyrǵansyń.

— Áke balasyn jaman bolsa eken deı me. Balam qazir aıaqtanǵan, belsene. jumys istep júr. Ózinin, qaı qurby - qatarynan kem qaldy káne? Komsomoldyq joldamamen shopan bop istep jatyr, — dedi Mamyrbaı qarsy daý aıtyp. — Mine, myna aqsaqalmen birge bir otar malǵa ıe bop otyr, — dep, Mamyrbaı tórdiń tóbesinde otyrǵan aqsaqaldy qadirmen shopandy meńzedi.

— Eki jyl boldy ǵoı, myna kórshi aýylda jeti jyldyqty jáne onynshy klasty bitirgen balalardy shopan bop istesin dep Besqopaǵa jiberip jatyr, — dep sózge Dámesh apaı da aralasyp qoıdy.

Asqar Báýkenge qaraǵan, anaý ras degendeı basyn ızedi. Onan soń Báýken birdeńe aıtpaq bop oqtaldy da, biraq úlkenderdiń sózine qystyrylýǵa ıba saqtady.

— Ómir degenniń ózi qaıtyp aınalyp kele beredi eken, qaryndasym, — dedi osy ýaqytqa deıin únsiz otyrǵan shopan qarıa. — Keıde otyram da oıǵa qalam: osy nemeremdi oqýǵa nemenesine berem, tekke basyn qatyryp dep.

— Sózińizge túsine almadym, ata? Sonda nemereńizdi mektepke bergińiz kelmeı me?- — dep surady Asqar.

— Joq, bergim kelmeıdi, — dedi qabaǵyn shytynyp, kúrsingen qarıa qolyndaǵy kesesin dastarqanǵa qoıyp jatyp. — Bergim kelmeıdi, balam. Qajet bolsa úıde júrip-aq qol qoıyp, hat tanıtyn bolady. Ázinen úlken baýyrlary úıretedi. Onan arǵy oqýdyń keregi joq. Áne, Ámirbek te bilimdi, al osy aýyldy kógertý úshin sol ne istedi, káne? Tek jurttyń basyna áńgir taıaq oınatqannan basqa. Endi, áne, aýdanda bastyq bop júr.

Úı ishi jym-jyrt bola qaldy.

- — Myna men jıyrma jyl úzbeı mal baqqan ekem, sonan beri bir aıǵa demalysty endi alyp otyrmyn. Onda da aýyryp alǵan soń amalsyzdan berdi. Jasym bolsa kep qaldy, álipti taıaq dep tanymaıtyn qarańǵymyn, alaıda meni aqylsyz dep osy otyrǵandaryńnyń eshqaısyń aıta almaısyń. Men oqýdyń adam kózin ashatynyn da bilem, bilimdi adamnyń ómirden alary da, bereri kóp ekeni aıan. Al ondaı adam myna biz qusap ómir súre almaıdy, kóndikpeıdi. Biz sıaqty kári kózder kún ótken saıyn azaıyp keledi, sondyqtan da sońǵy eki-úsh jyldan beri jastardy bizge kómekke jiberetin bop júr. Olar on jyl boıy mektepte oqyǵan, qoı baǵam deý oılaryna kelmegen balalar, endi kep qınalady. Jáne olardan qaıbir jetisken qoıshy shyǵady deısiń. Eger bizdiń tuqymnyń mańdaıyna qoıshylyq jazylǵan bolsa, onda nemerem kishkentaıynan sol iske beıil salyp, beıim óssin. Jer jaǵdaıyn, mal jaǵdaıyn, aýa raıynyń qubylysyn oǵan ezim úıretem. Sóıtip óz isin ábden jetilip bilgenin, naǵyz taıaǵy qutty qoıshy bolǵanyn kórsem, marqum ákesiniń atyna, meniń atyma daq túsirmeıtinine kezim jetse boldy. Bu adamnyń ózi súımeı istegen isinen bez.

Shal qaltasynan ońa bastaǵan oramalyn alyp, mańdaıyn jáne saqalyn sıpap súrtip qoıdy.

Qoıshy bolýy úshin pálendeı bir oqý qajet emes, balam. Nemeremdi oqýǵa bermeıtin sebebim sol. Eki jyl boldy, mektep bitirgen balalardy, báribir, bizge jiberip jatyr. Tamyry sóngen kári aǵashtaı, aýyldyń kúıi mynaý, ne óser emes, ne qalpynan aýmaıdy. Janǵa saıa bolar gúl baq jáne joq.

Shal sózin aıaqtaǵam. Aldaryndaǵy quıýly araqqa eshkim qol sozar emes. Qoldaryna keselerin ustaǵan kúıde qarttar Asqarǵa qaraıdy. Synaı qaraıtyn tárizdi.

Qazaqtyń, erteden kele jatqan dástúri boıynsha úlkendi syılap ádep saqtap, aldyna túspeý kerek. Jas adam men úlken adamnyń sóz qaqtyǵysy óte sırek kezdesetin jáıt. Soǵan qaramastan, dál osy sátte Asqar qart shopanmen sóz talastyrýǵa bel býdy. Óıtkeni aldaǵy ýaqyttaǵy óz jumysynyń jemisti bolýyna bul qaqtyǵystyń, kep paıdasy bar edi.

— Keshirińiz, ata, men sizben kelispeımin. Sóz atasyn tanymaıdy deıdi emes pe halyq.

— Kúsh atasyn tanymaıdy, — dedi sál kúlimsiregen Sapar aǵaı Asqardy túzetip jáne oǵan dem bergendeı. — Aıt, balam, — dedi.

— Ata, oqýǵa attanarymnyń aldynda, bir ret Besqopada bolǵanym áli esimde. Ámirbek qı oıýǵa jibergen edi. Sonda biz jatqan kıiz úıge keshke qaraı barlyq shopandar jınalatyn. Sonda siz maǵan qoldaryńyzǵa túsken kitaptardyń bárin oqytýshy edińiz ǵoı. Sultanmahmuttyń «Qamar sulýyn», Beıimbettiń «Myrqymbaıyn», Sábıttiń «Sulýshashyn» jáne Batyrlar jyryn neshe qaıtara oqytatynsyzdar. Bir tyńdaǵandaryńyzdy san qaıyra tyńdaǵan saıyn, jańa estigendeı qobaljyp, arty nemen tynar eken degendeı, demderińizdi tartyp, uıyp otyrmaýshy ma edińizder. Sonda sizder jaqsy oqı bilgen, jaza bilgen adamnan baqytty adam bar ma eken, dep tamsanyp, bilimdi adamdy dáriptemeıtin be edińizder. Sonda osy sizder emes pe edińizder, maǵan kózi ashyq, kókiregi oıaý adam bop shyǵýym úshin, el-jurtqa az da bolsa paıdam tıer adam bolýym úshin oqýym kerek ekenin aıtqan.

Sizder sonda Abaıdyń bilegi bar birdi jyǵady, bilimi bar myńdy jyǵady degen sózin de san ret qaıtalaǵan bolatynsyzdar. Osy sózdiń bárin men sizden estigen em, ata. Al endi búgin: bilim alǵan jastan qaıbir jetisken qoıshy shyǵar deısiń, malshy turmysyna kóndige almaıdy dep otyrsyz.

Óıtkeni bilimdi jas kúndelikti gazet, jýrnalsyz tura almaıdy. Al olardy oqý úshin oshaqtaǵy ottyń jaryǵy emes, shamnyń jaryǵy qajet. Jáne qazirgi jastar sizder ǵusap qysy, jazy birdeı kıiz úıde turǵysy kelmeıdi, eńseli de jaryq úıdiń salynýyn tileıdi. Olar kúndelikti jańalyqtardy radıodan tyńdap, kıno, konsertterdiń jıi qoıylyp turýyn talap etedi jáne bir ortaǵa toptasyp, uıymdasyp eńbek etýge kúsh salady. Mine, eger aýylymyzda sondaı bilimdi, sanaly jastar kóbeıetin bolsa, jumys ta jańasha jandanar edi ǵoı. Olar tek mal qystatýdy ǵana emes, búkil aýylymyzdy, mynaý otyrǵan úılerimizdi kórkeıter edi... — Aptyǵa sóılegen Asqar óziniń kópten bergi kókeıindegi oıyn birden jaıyp salýǵa asyqty. — Eger sizdiń nemereńiz bilimdi bop ósse aýylǵa tek qoı baǵyp qana emes, basqasha da kep paıdasyn tıgizer edi. Ol eńbek ete júrip te oqýyn jalǵastyra alady, ózi qalaǵan mamandyǵy boıynsha, anaý Jomart qusap bilim sońyna túsip, ǵalym da bolady.

— Durys aıtasyń, Asqarjan, — dedi Kenehan ony ile qostap. — Bizde áli dáriger de, qurylysshy da joq, sonyń saldarynan ǵoı myna Sapar da mamandyǵyn ózgertip otyr.

Ustanyń sózi jurttyń esine Sapar aǵaıdyń úıindegi aýyr qaıǵyly jáıdi túsirgen. Ol jáıdi Asqar da biletin. Jomart ekeýine Báýken bar egjeı-tegjeıin aıtyp qat ta jazǵan bolatyn.

Aqtumaǵa qaıtyp oralǵan soń, Sapar jas kezindegishe tary da jylqy baǵýǵa shyǵady. Bul kezde Aq týma alty aýyldan quralǵan, irilengen kolhozdyń úlken bir brıgadasy ǵana bop qalǵan edi.

Aldyńǵy jyly qys ete qatty bolyp, búkil oblys boıynsha úlken mal shyǵyny bolǵan. Kıim-keshek, azyq-túligin mol saılap alǵan Sapar, ala qystaı jylqyny Besqopa qumynyń alys túkpirine aıdap áketip, ıt-quspen arpalysýmen ótken. Qys boıyna habar-osharsyz ketip, jurt ony óldige sanap qoıǵan. Qar ketken soń Sapar kolhoz jylqysyn din aman aıdap qaıtty.

Eger balasy Qaısar qaıǵyly ólimge ushyramasa, qart komýnıs kúni búginge deıin sol jylqyda júre berer edi.

Eńbek súıgish, alǵyrlyǵy ákesine aınymaı tartqan Qaısar tehnıkýmdi bitirgen soń mehanık bop istep júrdi. Kúzgi jer jyrtýdyń qyzý kezinde ol Aqtumaǵa kelgen. Sol kúsh mundaǵy bir traktor buzylyp isten shyqqan eken. Soǵan zapas bólshek ákelý úshin jas jigit motosıklge otyra sap MTS- qa tartady. Jolda avarıaǵa ushyraıdy. Motosıklmen ushyrtyp kele jatyp, kópirden qulap óledi.

Óń-túsinen aırylǵan, bir-aq kúnde kárilik meńdegen Sapar aǵaı balasynyn, súıegin aýyldyń dál ortasynda turyp kútip alǵan. Kórshi - kóleń áıelder qaıǵydan qur súldesi qalǵan kempirin kórshi úıge alyp ketipti.

Balanyń súıegin eppen orap kótergen kolhozshylar ekinshi bir kórshi úıge apara jatqan kezde Sapar:

— Toqtańdar, — • dep aıqaı sapty. — -Úıge, óz úıime kirgizińder. Eń sońǵy túnin óz bosaǵasynda ótkizsin...

— Bolmaıdy, Sapar, úıiń, tym tar ǵoı.

— Kıiz úı tigińder!

— Kıiz úı kóship-qonǵanǵa ǵana jaqsy. Al elik qoıǵanǵa jaramaıdy, ishi qarańǵy bolady. Balanyń dos-jarandary qoshtasýǵa kelgende qıyn ǵoı.

Sapar burynǵydan da ármen tuqyryp ketken. Qaıǵy men uıat birdeı basqan edi eńsesin. Keń otyrar óz oshaǵynyń joqtyǵy janyna qatty batqan. Burynǵynyń kóshpeli ádetin saqtap, jaz bolsa kıiz úıge shyǵyp ketetini, qysta aıadaı qýys jer úıge tyǵylatyny esine tústi.

Kúzdiń uzaq ta salqyn túnin osynaý er minezdi, qajyrly adam dalada, lapastyń astyna qoıylǵan balasynyń óligi janynda aıaǵynan tik turyp ótkerdi. Anadaı jerde aǵaıyn-týǵan, dos jarandary ot jaǵyp, alqa-qotan otyrdy.

Taý shyńdaryn jaryp shyqqan kúnniń alǵashqy sáýlesi shashyraǵan kezde, jurt Sapardyń bir túnde qandaı kúıge túskenin kórdi. Qany qashyp, júdep, mańdaıynda qatparlanǵan ájimder paıda boldy, kózinde aýyr qasiret tunyp turdy.

Ulynyń qabiriniń, basynda qarańǵy túskenshe otyrdy. Qaıtqan boıda, kıiz úıge jáne bas suqqan joq. Qolyna súırep men súımenin alyp, aýyl shetindegi bulaqtyń qasynan jerdi ólshep, úıdiń ornyn qazýǵa kiristi. Taýdan tas tasyp, álde qaıdan kirpish, aǵash, sheten taýyp ákeldi. Sóıtip úı sala bastady. Ulynyń qabiriniń basyna qaraǵash otyrǵyzdy, jáne sondaı jas aǵashtardy jańa salǵan úıinin, janyna da otyrǵyzdy.

Endi Sapar qumǵa baryp jylqy baǵýdan bas tartty. Aýylda qalyp, ózi qusaǵan biraz adamdy uıymdastyryp, eski jer úılerdiń ornyna jańa úıler salýdy bastady. Kishkene Qodardy baýyryna tartyp, ólgen balasynyń, ornyna bala qylýdy, ony óz famılıasyna kóshirýdi oılastyryp júrgen. Sapardyń uıymdastyrýymen talaı úıler jóndeldi. İrilengen kolhozdyń jańa predsedateline barǵyshtap júrip, aqyry Aqtumaǵa dvıjok surap aldy. Sóıtip, endi bir aýyq Aqtumada da elektr shamy janatyn boldy. Sapardyń tikeleı aıtýymen kolhoz basqarmasy jýyrda Aqtumaǵa brıgadır etip Báýkendi bekitti. Traktorshy bop istep júrgen Báýken áli jas, tájirıbesiz edi.

Osynyn, bárin Asqar biletin, jáne de ol Sapar aǵaıdyń búkil aýylǵa sol burynǵysynsha qadirmendi ekenin de kórip, tanyp otyr. Sondyqtan da onyń sózin taǵatsyzdana kútedi.

Ne der eken, qostar ma eken, muny?

— Qara qarǵa da balapanyn appaǵym deıdi eken. Aqsaqaldyń aıtyp otyrǵany da durys, kim óz balasyn ynjyq, nashar bolsa eken deıdi, — dep Sapar ár sózin ólshegendeı, alystan oraǵyta bastady.

— Myna, ornyn Asqar alyp otyrǵan muǵalim onsha bilimsiz de adam emes. Kolhozdar irilengenge deıin ol bir kolhozda bastyqtyń orynbasary bop istepti. Ras, bizdiń Aqtumadan góri shaǵyndaý aýyl bolsa kerek. Sonan keıin jumyssyz qaldyrmaıyq dep ol adamdy osynda muǵalim etip jiberdi. Biraq, amal qansha, muǵalimdikke jaramady, — dep ezý tartty Sapar. — Sol sıaqty, bir kezde myna bizder de ájepteýir ájetke jaraýshy edik. Endi mine, ol artta qaldy. Qazir zaman basqa, zań basqa kúndelikti tirlikte basqasha. Myna aqsaqal ózi aıtsyn, bizdiń kezimizde mektep degendi bilmek túgili, estigen de emespiz.

— Zaman solaı edi ǵoı, — dep kúrsindi qart shopan.

— Alaıda, siz ben biz Kúreke, ýaqyttyń uly kóshinen keıin qalyp qoıǵamyz joq, — dedi Sapar taǵy da qart shopanǵa qarap. — Kúrekeń qazir ataqty shopan, endi ol nemeresiniń de ózindeı bolǵanyn tileıdi. Al, álginde men zaman basqa, zań basqa degendi bekerge aıtqanym joq. Máselen, osy Kúrekeńniń nemeresi oqymaı, qurby-qurdastarynan keıin qalyp qoısa, keıin ataqty shopan bola ala ma. Men aıtar em: bola almaıdy dep. Myna, Asqarjan durys aıtyp otyr, siz oǵan renjimeńiz, aqsaqal. Men sizdiń sózińizdiń de jany bar der edim. Óıtkeni, sol mektep bitirgen balalardy malǵa jibergende, olar sonda ómir baqı malshy bop qalsyn degendikten emes, ómirdiń dámin tatsyn, ashshy - tushshysyn bilsin, tájirıbe alsyn degennen, al osyny áli eshkim sizderge jóndep uǵyndyrǵan joq. Ózińiz aıtyp otyrsyz, jas bolsa kep qaldy, biz ólgen soń maldy kim baǵady dep? Sol jastar baǵady. Talaby bary izdenip, bilim qýyp oqýǵa ketedi, malǵa yńǵaıy bary iriktelip malda qalady.

— Bizdiń balalardy qoıshy, qarshadaıynan eńbekke beıim esedi. On jyl boıy oqyp júrip, úlkennen qalyspaı jumys isteıdi. Sondyqtan, álgi. tájirıbe alý degeniń qalanyń balasyna ǵana qajet, — dep qarsylyq bildirdi shopan.

— Bul sózińizdiń jóni bir basqa. Rasynda da aýylda ósken bala eńbekten kenje qalmaıdy, biraq qalada ósken balaǵa qaraǵanda kitaptan alǵan bilimi kenjeleý bolady. Olardyń qolynda kitaby kóp, kóp oqıdy. Kúndelikti keretin kınosy, artıseri jáne bar. Endeshe aýyl balalaryn mektep bitirgen soń irkip qalý jón emes. Onysyz da qala balalarynan kep keıindep qalady ǵoı, — dedi Sapar oılana otyryp. — Bul jáıdi oılastyrýlary tıis. Al ázirge aqsaqal, nemereńizdi Asqardyń qolyna tapsyryńyz. Oqysyn, bilim alsyn, kim bolatynyn keıin ózi biledi. Siz nemereńizdi oqytpaımyn degende, shynymen oqytpaý úshin emes, ishińizge syımaǵandyqtan kúıinip aıtyp otyrsyz. Bir jerlerde teńiz jasalyp, qum ıgerilip, zavodtar salynyp, tyń kóterip jatqanda, bizdiń aýyldyń umyt qalǵandaı bolǵany, árıne kúıindiredi, — dedi kúrsingen Sapar. Qart shopan munan keıin búkil kesh boıyna lám dep sóz qatqan joq. Qoıý qara sháıdi rahattana urttap, áńgimege aralaspastan óz oıymen ózi bop otyrdy.

— Sapar aǵa, siz álginde meniń aldymda muǵalim bolǵan kisini, kolhoz predsedateliniń orynbasary bop istegende táýir edi, balalardy oqytýǵa bilimi jetpedi dedińiz. Al endi mektepti durystap jóndeýge ne bilim qajet edi.

— Sapeke, estip otyrsyz ba, meniń aıtqanym týra keldi. Osy úıge kirerdiń aldynda men sizge: «qazir Asqar sózdi mektepti jóndeýden bastaıdy» demep pe em, — dep Báýkeń ezý tartty. — Sen durys aıtyp otyrsyń, Asqar. Tek sál sabyr etshi. Meniń brıgadır bop isteı bastaǵanym jýyrda ǵana. Sol mektepti jóndeý kerektigi týraly álgi ketken muǵalim de, myna Sapar aǵa da aıtqan maǵan. Endi eki jetiden keıin men saǵan adam bóleıin, mektepti jóndeýden ótkizýdiń basshylyǵyn óz moınyńa al. Sapar aǵa qolqabys etedi.

— Aıtpaqshy, biz bir kezdegi Sapar aǵanyń bastamasyn qaıta qolǵa alǵaly otyrmyz. Ák tas qaınatyp, kirpish quımaq bolǵanymyz esińde me edi. Sol isti qaıta bastaımyz. Endi qolǵa alýymyzǵa bolatyn shyǵar... surastyryp bilemiz ǵoı. Átteń Jomart bolsa bizge kóp járdem berer edi. Óıtkeni ol qurylys jáıin jaqsy biledi ǵoı, — dedi Báýkeń Asqar ekeýi qonaqtardy shyǵaryp sap, ońasha qalǵan kezde. — Ol naǵyp kelmeı qaldy. Eń bolmasa jazǵy demalysyn osynda ótkizýine bolar edi ǵoı.

— Jaz boıyna ol Qazaqstannyń ótken zamandardaǵy mádenıeti men arhıtektýrasyn durystap zertteý úshin kitaphanalardaǵy eski kitaptar men arhıvterdi aqtarystyryp, eski mavzoleıler men meshitterdi aralap kórip shyǵý maqsatymen biraz jerlerge barmaq, — dedi Asqar. — Sonan qaıtysymen oqýyna kirisedi.

— Biraz kúnge kelip qaıtýyna bolatyn edi ǵoı. Sirá, sol Jomarttyń munda kelgisi kelmegen shyǵar. Ózin saǵynyp júrmin, sol burynǵy fılosof qalpy bolar?

— Sol qalpy, — dep jymıdy, óziniń Jomartpen ekeý ara bolatyn daý - talastaryn esine alǵan Asqar. Onan soń taý jaqtan esken salqyn jelden dirildeı titirendi. — Eger ol bolǵanda, jańaǵy qarttarmen basqasha sóılesetin edi. Átteń qulqy bolsa ol aýyl úshin kóp ister isteı alar edi, kóp paıdasy tıer edi.

— Sen Kúrekeńe renjip júrme, nemeresin mektepke beredi áli. Qazirgi myna, bolyp jatqan kep ózgeristerge túsine almaıdy. Sonan kep aıtqany ǵoı, — dedi Báýken buǵan eskertip. — Óziń keldiń ǵoı endi, jaqsyǵa qaraı bastashy, shama-sharqymyzdyń kelgeninshe kúsh salyp kómektesip baǵaıyq.

* * *

Asqardyń sońyn ala ýnıversıtetti bitirgen basqa jigitter de ketti. Bir jetiden keıin jataqhanada búkil bir kýrstan Jomart jalǵyz ózi ǵana qalǵan. Aýdıtorıalarǵa asyp-sasqan, bir-birine onsha juǵymy joq syrttan oqıtyndar tolyp, jataqhana korıdorynda úrkektegen, ázirge mop-momaqan abıtýrıentter paıda boldy. Kópshilik kitaphanasynyń zalynda da beıtanys adamdar kóbeıdi. Endi munda tanys adamnan jan qalmady, oryndaryna tehnıkýmnan kelgen praktıkanttardy qaldyryp, kitaphanashylar da demalysqa ketken.

Asqar ketkennen keıin-aq Jomart kóńilinde elegizý paıda boldy Sarǵaıǵan papkilerdegi qoljazbalardy aqtarýdan zerigetindi, ishi pysatyndy shyǵardy. Uzaqty kúnge «Ogonek» jýrnalynyń eski tiginderin kóńilsiz aqtaryp ótedi. Al keshkisin qańǵyraǵan bos bólmesiiis kelip, ishten jaýyp alady da, tósegine qulaı ketedi.

Múldem ózgerip, kóńilin qulazytqan jalǵyzdyq, muń torlady. Tek bir rette, gazettegi kishkentaı maqaladan arheologıalyq zertteýdiń jańa túri — sý astyndaǵy arheologıa týraly oqyp, bir aýyq ózin-ózi umytqandaı, sol taqyryp jaıly jańa materıaldar izdep eki kún álekke tústi.

Teńizder men muhıttar túbinen ondaǵan korablderdiń ár kezderde qalaı kóterilgeni týraly EPRON¹ habarlaryn yntyǵa oqyp, akademık Orbelıdiń maqalalary men onyń Býg chelnin tapqan tarıhymen, sý túbin zertteýshilerdiń tapqandarymen tanysty. Ystyq kól túbinde shógip jatqan Chıgýchen qalasynyń tarıhyna qatysty derekterdi kóbirek bilgisi keldi. Djeıms Oldrıdjdyń «Sý astyndaǵy ańshylyq» degen kitapshasyn bir demmen oqyp shyǵyp, keıbir tustaryn, ásirese, Oldrıdjdyń Sýhým qoınaýynda sý asty sportymen shuǵyldanyp júrip, teńiz túbinde kún sáýlesine shaǵylysyp turǵan adam beınesin kergen tusyn dápterine kóshirip aldy, jaqyndap kelse, álgi beıne «ertedegi grek úıiniń tóbesine ornatylǵan», sýǵa júzetin adamnyń tastan oıylǵan músini eken.

Biraq bul qyzyǵýshylyq ta uzaqqa barmady, Jomart qaıta zerige bastady.

Mundaı jalǵyzdyq pen ishqustalyqty ol esh ýaqyt basynan keship kórmegen. Tós qaltasynda asa úzdik bitirgen dıplomy bar, kez kelgen qalaǵa baryp qyzmetke ornalasýyna bolady. Alaıda ony aspırantýraǵa qaldyrý uıǵarylǵan.

Dostary qoshtasar sátte oǵan mańdaıynyń baǵy bar eken degen, jáne Jomarttyń ózi de solaı dep bilgen. Ol qýanyshty edi, birden bolashaq dısertasıasynyń taqyrybyn tańdap, ýaqytty tekke ótkizbeı jazýǵa kirispek edi. Biraq dostarynan bólinip, jyraq qalǵan shaq, ol josparyn kúl-talqan qyldy. Ásirese Asqardy saǵynǵan ol.

Ózinin, sonymen birge ketpeı qalǵanyna ókindi. Ózin-ózi tabalap, jerlep «kitap kemirýshi, fantazer» dep sókti.

Esine stýdenttik jyldarda basynan keshkenderi oraldy. Ásirese Záýreshpen birge ótkizgen kúnderi jıi oralady. Qyzdyń qımyl-qozǵalysyn, móldir tunyq kózin, kúlkisin kóz aldyna keltirdi. Birde balalar taýǵa barmaq boldy. Záýresh te solarǵa ermek edi. Alaıda Jomart oǵan aqyl-keńes bere turyp, taýǵa shyqqanda qyz ataýlynyń ne bolsa sodan úreıleri ushyp qorqatynyn, taýǵa olardy ertip júrýdi jyny jekkóretinin aıtyp, keıin qaıtarǵan. Záýresh kózin móldirete tómen qarap, jasyn súrtip, qala bergen. Sol sátti esine túsirgen Jomart, ezý tartty. Onan soń alǵash ret Záýreshpen bılegen kezin esine alǵan. Kóktem aıynyń keshi bolatyn. Kúndiz jańbyr jaýyp, qyzyl búldirgenniń alaqandaı japyraqtarynda móldiregen, úlken tamshylar qonaqtap turǵan edi. Záýreshtiń aıaǵynda jańa týflı. Tar, aıaǵymdy qysyp barady, dep qyz shıe aǵashynyń túbindegi dymqyl tastyń ústine otyrǵan.

— Aıaǵymdy qysyp, aýyrtyp barady. Toqtashy, — dep qyz bir qolymen Jomarttyń pıdjaginen ustap, eńkeıe bergen. Jomart qyz qolynyń ystyq tabyn sezdi. Záýreshtiń shashy betine tıip, qytyqtaǵandaı boldy. Qyz boıyn qaıta túzetken kezde Jomart eski fılmderden kórgenindeı eńkeıip, qyzdyń, qolynan súıdi de, bul ázil ǵoı degendi aıtty.

— Toǵyshar ázil, — dedi yza bop qalǵan Záýresh.

Bul qylyǵyn Záýresh Asqarǵa aıtyp qoıar ma eken dep qoryqqan edi Jomart. Ol Asqardyń Záýreshti súıetinin burynnan biletin, sondyqtan da qyzben jáı ǵana qurbylyq qarym-qatysta bolatyn. Alaıda aralarynan qaı saıtannyń ótkenin kim bilsin, áıteýir ekeýi de bir-birinen alystap ketti. Biraq ol jaıly ekeýi de buǵan lám dep eshteńe aıtqan emes.

Záýresh Lenınskide júrgeninde, birde hat arqyly Jomart oǵan kúndelik jaz dep keńes bergen. «Oryssha jaz. Tildi jaqsy meńgerýińe sebi tıedi. Men de kúndelik jazyp júremin. Paıdaly eken. Áli kezdeskende birimizge birimiz oqýǵa beremiz». Keıinnen Záýresh Almatyǵa kelgen soń ekeýi kúndelikterin bir-birine oqytty, biriniń qupıasyn biri eshkimge aıtpaýǵa ýádelesti. Baq ishindegi kóleńkeli emenniń túbine otyryp, ol qyz kúndeligin yntyǵa ashqan. Záýresh kóńiline uıalaǵanyn esh búkpesiz, ashyq jazypty. Jomart aıaǵyna deıin oqyǵan joq. Jolynda kezdesken alǵashqy avtomat telefonnan Záýreshke telefon soǵyp, dereý óz kúndeligin qaıtaryp alatynyn, Záýreshtiń kúndeligin qaıtaryp beretinin aıtty.

— Keıin alarsyń. Qazir nóser jaýyn jaýǵaly tur ǵoı, — degen Záýresh.

— Erip ketpessiń, qoryqpaı-aq qoı, — dedi Jomart kesip sóılep.

Jomarttyń sóz álpeti qyzǵa unaǵan joq. Osynsha aıaq asty shart synýynyń sebebin aıtar degen úmitpen ol júgirip jetken. Biraq Jomart lám demesten dápterin qolyna ustata saldy. Záýresh ań-tań bop biraz turdy da, aqyry ketip qaldy.

Munyn, bar sebebi kúndelik ishindegi bir jol ǵana sóılem edi. Jomartqa qaraǵanda Asqardyń boıynda adamgershilik basym, eger buǵan ekeýiniń qaıyssyn tańdar ediń dese, árıne, Asqardy tańdar edim dep jazǵan edi Záýresh.

Osydan keıin-aq ol Záýreshpen burynǵydaı ashyq-jarqyn bolǵan emes, ras, ony izdep jıi kelip turatyn. Ol endi Záýresh jaıly oılamaýǵa tyrysty. Onyń aldynda ózin emin -erkin ustaý úshin, keıde keshenin, erke totaı kishkene myljyńdaryna eliktep ne bolsa sony sóıleıtin, nemese ózinin, kegi biletindigin, kóp oqyǵandyǵyn bildirgisi kep ketetin.

Uzaqty kúnge kitaphanadan shyqpaı, orys romandaryn bas almaı oqıtyn Záýresh, birde on toǵyzynshy ǵasyrdyń, ádebıeti týraly sóz qozǵaǵan. Jomart ony birden kesip tastady.

— Basqa ádebıetti sóz ǵyp qaıtesiń, áýeli ezińniń qazaq ádebıetińdi jaqsy bilesin, be? On toǵyzynshy ǵasyr bizdiń ádebıetimiz ben mýzyka tarıhymyzdaǵy altyn arqaý ǵoı. Isataı — Mahambettiń kóterilisi. Bizdiń halqymyzdyń rýhy men daryny, batyrlyǵy sonda aıqyn kórindi.

Qyzynǵan Jomart ádettegisinshe kidirissiz sóıleı bergen, Záýresh sózin bólip jiberdi.

— Seniń leksıalaryn - aq mezi ǵyp bitti. Osy sen tarıh arheologıadan ózge nárseni adamsha jaılap aıta alasyn, ba? Al aıta almasań, qoıshy, úndemeshi, lektorlar óz ınstıtýtymyzda da jeterlik. Asqar ekeýińniń áýeniń belgili ǵoı. Biriń saırap jónelesiń, biriń mińgirleısiń.

Záýreshtiń ońtústiktegi bir qalaǵa praktıkaǵa ketkenin Jomart biletin. Ol qala Almatydan onsha qashyq emes. Endi ol bárin tastap, qazir dereý Záýreshke barǵysy keldi.

Umyt qalǵan kitaptar men dápterler edende shashylyp jatyr. Ústi qoqyrsyǵan stolda konservi saýyttary, aıran men syradan bosaǵan qumyralar tur tizilip. Osynyn, bárin kórgende kókiregi shynymen syzdap, lyqsyp ketti. Álde Záýreshke, álde Aqtumaǵa tartyp keterin bilmeı dal bolyp otyrǵanda, komsomol komıtetinen kelgen bir jas jigit tótenshe májiliske shaqyryp ketti.

Komıtette eki másele: qalada qalǵan stýdentterdi uıymdastyryp, kolhozǵa astyq jınasýǵa jiberý jáne iri zavod qurylysynyń, aıaqtalý saltanatyna delegattar jiberý qaraldy.

Zavodqa baratyn delegattar jas qurylysshylarǵa stýdentter jınaǵan shaǵyn kitaphanany aparyp tapsyryp, konsert qoıyp, ártúrli taqyrypta birneshe leksıalar oqýy tıis eken. Lektorlar tizimine Jomartty da qosypty.

Bul kútpegen ózgeriske Jomart qýanyp qaldy. Samolette, tóńirektegi keıin qalqyp qalyp jatqan bulttarǵa kez sala otyryp, ol taǵy da Záýresh týraly oılady, bul joly Záýresh praktıkadan qaıtqan soń ekeýiniń Almatyda qalaı kezdesetinderin eske alǵan. Keı sát ol nazary tómende sulyq jatqan meńireý Betpaq dalaǵa aýyp, basqa oıǵa túsip ketip otyrdy. Birde Balqash kóliniń tereńdigin joǵarydan kózben baǵdarlamaq bolsa, endi birde kún shyjǵyrǵan, tilsiz qum taýlardyń arasynan shyǵa kelgen, kishkentaı suryqsyz úıleri tizilgen aýyldarǵa júregi ezile kóz tigedi.

Zavodqa ol jańa sehtardyń birin iske qosatyn kúni kelipti. Bul jumys ony da birden eliktirip áketti. Qurylysshylar iske qosý ázirligin aıaqtap, jumysshylardy oryn-ornyna qoıyp jatyr eken.

Jomart úshin munyń bári tańsyq edi. Ol keshke deıin sehtan shyqpaı, alǵashqy ónimdi qabyldaýǵa ázirlengen jigitterdiń qaýyrt qamalyn qadaǵalady da júrdi.

Qarańǵy túsisimen Jomart, zavod qurylysyna basqa pecpýblıkalardan kelgen jastardyń ótinishi boıynsha Qazaqstan týraly leksıa oqý úshin, jataqhanaǵa kelgen.

— Bizdiń ólkemiz jaıly neǵurlym kóp bilgileri keledi, — dedi qurylys komsorgi Jomartqa. — Qyzǵylyqty, oqyǵaısyz.

Jomart qysylaıyn dedi. Osynaý tepse temir úzgendeı qaıratty jas jigitterdiń aldynda ol ózin sonsha bir áljýaz, álsiz sezindi, sózin qalaı bastaryn bilmeı sasty. Basqa qurylysshylar sıaqty bul zavodtyń qurylysyn da ol gazet arqyly biletin, «İri zavod qurylysy aıaqtaldy» degen sóz buryn oǵan baıandama úshin qajet sóılem edi. Al búgin óıtip jáı aıta salýǵa aýzy barmady, rotatorǵa basylyp, lektor búrosy bekitip bergen jattandy sezderdi oqyǵysy kelmedi.

Ýnıversıtet partorginiń «ózimshe aıtam» degenge úzildi - kesildi tıym salǵanyna qaramastan, Jomart Qazaqstan týraly baıandama oqymaı, óz sózimen áńgimelep berýge bekindi.

Erteńine Jomart taǵy da zavodqa ketti. Buryshta turyp jas jigit ınjener - gazovshıktiń isine súısine qaraýmen boldy. Ter basqan mańdaıyn súrtken ınjener prıbordan prıborǵa júgirip, nusqaý berýmen júr. Prıborlardaǵy sandar men prıbordyń tilinen ózge, aınalasyndaǵy eshteńeni kórer emes. Syrtyna «№ 1-sehtyń jumys kúndeligi» dep jazylǵan úlken kitapty ashyp: «18 saǵat 17 mınýt. Seh iske qosyldy...» dep jazǵan kezde ınjener jigittiń qolynyń qaltyrap ketkenin Jomart anyq kórdi.

«Mundaı kitapqa alǵashqy jazǵany - aý, qandaı baqytty, — dep qyzyǵa qarady oǵan Jomart, — al ózi ǵoı tarıhtyń qalaı jasalatynyn oılamaıtyn da shyǵar».

— Sehqa baryńyz, tez júgirińiz sehqa. Mundaı tańǵajaıyp sátten qur qalýǵa bolmaıdy. Zavodqa jan bitedi! — dep daýystady ınjener jigit Jomartqa.

Esikke soǵyla - moǵyla Jomart adam toly tar ótkelmen sehqa qaraı júgirdi. Kúrkiregen gúril men temir gúrsilderine qosa ol qýanyshty aıqaılar men qol shapalaqtaryn estidi. Joǵarǵy qabattardaǵy ótkelderde de, úlken aspaly krannyń kabınasynda da, eki qaptal tegis lyqyldaǵan adam. Sehqa kóz aldynda jan bite bastady. Jomarttyń esine bir kezde Aqtumada ák tas qaınatqanda «ınjener» Aqshal jasaǵan peshtegi ottyń qalaı gýildegeni tústi. Biraq ol kishkentaı pesh myna alyp sehpen salystyrýǵa kelmeıtin.

Gýildegen seh ishin jarqyraǵan shapaqqa bólep, ot shashyp, úlken shúmekten aq jalyndanyp qoryǵan metal aqty. Seh ishin «ýralaǵan» dúmpýli ún basyp ketti, jurt birin-biri quttyqtap, abyrjyp turǵan jas jigitterdiń qolyn qushyrlana qysty.

Jomart ol jigitterge qyzǵana qarady. Endi gýildi de estigen joq, qazaqtyń oıý-órnegi salynǵan eskertkish plıtalardy da kórgen joq.

Jomarttyń janynda sýreti gazetterge jıi shyǵyp júrgen qart qurylysshy turdy. Qalyń qabaǵy túksıe salbyraǵan qart dál aldynan aǵyp jatqan erigen metaldan kóz almastan, erni únsiz qybyrlap turdy.

— Ne dep tursyz, ata? — dep surady Jomart aıqaılap.

— Oıǵa qap turmyn, balam, — dedi shal, bir gornovoıdyń uzyn shómishpen qoryǵan metaldan ilip ap, formaǵa quıǵan qımylyn baqylaı turyp. — Bala kezimnen osy jerde turam. Jas shaǵymnan kezdikteı ǵana soqa tisi úshin baıǵa bir jarym jyl jaldandym. Mynadaı ǵana tot basqan, eski tis edi, — dep qart múıizdengen alaqanyn kórsetti.- — Al endi ǵoı, mine, — dedi, sarqyrap aqqan otty metaldy nusqap. — Sýsha aǵyp jatyr emes pe?! Bul óńirde mundaı bolar dep kim oılaǵan. — Qart tańdaıyn qaqty. Qasyna bir jas jigit kelgen. Álginde eskertkish plıtalardy quıǵandardyń biri. Qart ony qushaǵyna qalysty. — Jaraısyń, ulym. Sehyn, týraly myna qonaqqa áńgimelep bershi, — dedi Jomartty meńzep.

— Siz Aqtumadanbysyz?! Kezdeskenimiz qandaı jaqsy boldy, — dedi, Jomartpen tanysqannan keıin álgi jigit qýanyp. — Búgingi kún men úshin úlken mereke kúni. Aýyldaǵylarǵa aıtar bolsam, meniń bul qýanyshyma senbes te edi. Men Tóńkeristenmin ǵoı. Aýyldarymyz óte jaqyn, kórshi turady emes pe. Siz úıge qashan qaıtasyz? Sizge aıtar bir ótinishim bar edi, — dep jigit, qolpyldaǵan pıdjagynyń qaltasyna asyǵa qol saldy. — - Tóńkeristi basyp ótken kezińizde, bizdiń úıge soǵyp, mynany Aqshal atama tabys etseńiz. Qazaqstan magnıtkasynyń jańa sehyndaǵy tuńǵysh metaldyń bólshegi, nemereńiz quıǵan deńiz. Aıtasyz ǵoı? Atam bir qýansyn.

— Men senin, atańdy jaqsy bilem. Jurt ony «ınjener» dep ataıtyn. Asharshylyq jyldary aqtumalyqtar úshin ák tas qaınatqan bolatyn.

— Endeshe, meniń bolat qorytýshy bolýyma sol atam sebepker bolyp edi. Degeniniń oryndalǵanyn sizdiń aýzyńyzdan estisin. Bir jasap qalar-aý, solaı emes pe?

— Bárin aıtyp baram. Aıtamyn, — dedi Jomart óziniń aýylǵa barar, barmasyn esh oılanbastan.

Poezd ústinde Jomart, aýyq-aýyq qaltasyna qolyn salyp, qaǵazǵa oralǵan zildeı shoıyn kesegin sıpap jymıa kúlip qoıyp otyrdy.

«Osynyń bárin aıtyp Asqarǵa hat jazaıyn da, myna syıdy soǵan jibereıin, «Tóńkeriske baryp», Aqshalǵa sol tapsyrsyn», — dep túıdi Jomart.

Osy oımen kelgen ol jataqhanada kiltpen qosa shveısar tapsyrǵan Asqardyń hatyn ashty.

«Aqyry, saǵan bir-eki aýyz sóz jazýǵa ýaqyt taýyp otyrmyn. Árıne, osy ýaqytqa deıin bir aýyz sálem joldaýǵa moınyń jar bermegen saǵan hat joldap ta qajeti joq edi, — dep bastapty Asqar. — Taǵy da qıal qanatynda sharyqtap, katalka kómilip otyrǵan shyǵarsyń. Endi solaryńdy bir mınýtqa tyıyp tasta da, meniń hatyma kóńil qoı. Sher tarqatar bir adam joq. Sondyqtan osy hat arqyly saǵan biraz aqtarylmaqpyn. Oqyp júrgenimizde Aqtuma jáıin jıi eske alyp, jaqsyny da, jamandy da aıtýshy ek. Sóıtip men, balalyq shaǵymda ózime qamqorlyq etken qaıyrymdy jandardyń ortasyna qaıtyp oraldym. Jasyratyny joq, mundaǵy hal men kútkennen de nashar bop shyqty. Ózi tar, ishi-syrty las tam úılerge kirgenińde otyrýǵa oryn tappaısyń. Beze qashqyń keledi. Biraq qasha almaımyn. Jumysty da tyndyryp jatqanym shamaly. Qımyl-áreket kerek. Eskiniń bárin qıratyp, jańadan salý qajet. Al ondaı iskerlik mende joq. Bul jerge sózben emes, ispen járdem etken jón. Keshe úı-úıdi aralap júrip mektep jasyndaǵy balalardyń tizimin jasaǵam, sonda segiz balany, mektepke tartylmaǵanyn anyqtadym. Jurt qalaǵa oqýǵa ket¬ken balasynyń joǵary oqý ornyn, ıakı ýchılısheni bitirgen soń aýylǵa qaıtyp oralmaıtynynan qorqady eken. Eger, múmkindigiń bolsa, kelip qaıt. Bárin óz kózińmen kórip, aqyl-keńes ber bizge».

Jomart so kúıi sheshinbesten, bólme kiltin shveısarǵa keri tapsyrdy da, Aqtumaǵa bılet aldy.

* * *

Mektepti jóndeýge Báýken Sapar aǵaı men aǵash ustasy Egor ekeýin jiberipti.

Óńi sarǵysh tartqan, uzyn boıly shalǵa tesile uzaq qaraı turyp Asqar, bir kezde taýda ák tas qaınatqan jyly ózin julma kójege toıǵyzǵan kórshi kolhozdaǵy jaıdary orys shaly Egor aǵaıdy tanydy. Keıinnen Báýkennen estip bildi, Egor munda osydan biraz jyl buryn keship kepti, kolhozdyń baqshasyn qaraǵan kórinedi, kók shalǵyn ortasyndaǵy shaǵyn kirpish tamda turady eken. Eki balasynyń úlkeni soǵysta qaıtys bopty da, al kishisi áskerı qyzmeti bitken soń sol jaqta úılenip, Voronej oblysynyń bir jerinde turyp qalypty.

Egor men Sapar partalardy tez arada jóndep, onan syrlap qoıdy. Al edendi, esikti jáne tóbeni jóndeý úshin taqtaı kerek edi. Áldekim: Qoǵaly ózeniniń jaǵasynda qurylǵan jańa sovhozdan taqtaı taýyp alýǵa bolady degendi aıtty.

Egor men Sapar sol sovhozǵa attandy. Biraq sovhoz olarǵa taqtaı bermeı jiberipti, ekeýi de qatýly, únsiz oraldy.

— Jurtqa telmeńdeıtin týk te joq. Bizge bireý taqtan taýyp berer deısiń be, ózimiz ázirleýimiz kerek, — dedi Sapar Báýkenge.

— Adamdy qaıdan alam? — dedi Báýken kúrsinip. — Eki shal ezderin, barmasańdar, eldiń bári egin oraǵynda. Bolmasa kúte turyńyzdar, basqarma májilisinde qurylys materıaldary týraly másele qoıyp, aýdan mekemelerinen ótinish etken durys shyǵar.

— Áı, sol májilisteriń men qaýlylaryńdy qoıan - qoısań, — dedi Sapar qolyn siltep. — Óıtip endigi jylǵy osy kezge deıin de aǵash ala almaısyń. Al ýaqyt bolsa ótip barady, kep uzamaı kúzgi jańbyr keledi. Soǵan deıin eń bolmasa tóbeni jóndeý kerek. Aǵash qıyp ákep, qolmen aralap taqtaı jasaımyz. Anaý Asqarǵa kómek etpesek, balanyń taýy shaǵylatyn túri bar.

Asqar shynynda da ózgergen edi. Ekpini báseńsip, eki ıini salbyrap, sharshaǵan kúıge túsken. Dostarymen qoshtasyp, qaladan, teatrlar men kınolardan qol úzgenine eki ǵana aı emes, uzaq jyl etkendeı kórindi oǵan. Birtindep onyń da kúndelikti tirshiligi a.ýyl adamdaryndaı súreńsiz bola bastady. Ol endi jalǵyz otyrýdan, az ýaqyt jumyssyz bos otyryp qalýdan qorqatyn boldy. Eger buryn jumysty óz yqylasymen lázzat alyp isteıtin bolsa, endi kókiregin qars aıyrǵan ishqustalyqty basý úshin isteıtin boldy. Eki ret aýdan ortalyǵyna baryp qaıtty. Birinshi barǵanynda Aqtumaǵa gazet nelikten eki jeti keshigip keletinin bilý úshin aýdandyq baılanys bóliminiń bastyǵyna kirgen.

Baılanys bóliminiń bastyǵy buǵan tańyrqaı qarady da:

— Nemene, jigitim, kókten tústiń be óziń? Ázirge Moskvadan Aqtúmaǵa «TÝ» ushpaıdy. Gazetterdi biz der kezinde jetkizip turamyz. Bul shaǵymyńyz orynsyz, — dedi.

Onan soń ol Asqarǵa gazet, jýrnaldardyń qaıda, qalaı basylyp shyǵatynyn, jazylýshylarǵa qalaı jetkiziletinin táptishtep túsindire bastady.

— Qalaǵa samoletpen jetkiziledi, onan aýdan ortalyqtary men iri selolarǵa mashınamen, al onan ári arbamen, bolmasa jaıaý tasylady, — dep bitirdi sezin.

Ekinshi barǵanynda Asqar aýdandyq mádenıet bólimine kirip, Aqtumaǵa turaqty kınoqondyrǵy satyp alýǵa bolmas pa, eken dep suraǵan. Onyń bul sózin jurt taǵy da tańyrqaı qarsy aldy.

— Kınoqondyrǵy kem degende júz tútinnen qurylǵan iri eldi pýnktterge ǵana beriledi, jigitim. Al sizdiń Aqtumańyzda bas-aıaǵy jetpiske jeter-jetpes. Siz ózi oqyǵan adam tárizdisiz, endeshe kıno qondyrǵynyń jeke adamǵa satylmaıtynyn bilýge tıissiz ǵoı.

Esikti jaba bergen Asqar bireýdiń tý syrtynan sybyrlaı aıtqan sózderin estip qaldy.

— Álgi ýnıversıtetti bitirip kep, Aqtumadaǵy bastaýysh mektepke ketken osy áńgúdik eken ǵoı. Shirkinniń dıplomyn maǵan berse.

Kóp jurttyń muny áńgúdik sanaǵanyna Asqardyń eti úırenip kóńil aýdarmaıtyn boldy. Ýaqyt ozdyrý úshin oqýlyq kitaptar jınastyryp, kórneki quraldardy ázirlep, bolashaq shákirtterimen tanysa bastady.

Aýyl turmysy jupyny. Qaı úıge kirseń de jer eden, alasa dóńgelek ústel. Keıbireýlerdikinde ara-tura radıoqabyldaǵysh kezdesedi, biraq batareıalary baıaǵyda taýsylǵan, eshqaısysy sóılemeıdi. Qalada turatyndar ǵoı, qabyldaǵysh úshin batareıa izdep álek bolmaıdy, kúndiz - tún sóıletem dese de onda elektr bar. Al Aqtuma bolsa, qashan Asqar sıaqty bir áńgúdik - — radıs kelip, qabyldaǵyshtar úshin taýsylmas batareıa oılap tapqanǵa deıin kóretin kúni osy da.

Buryndar Asqarǵa unaıtyn aýyl ómiriniń ózgeshelikteri men erekshelikteri endigi jerde adam tózgisiz qorlyq sıaqty kórindi.

Aýyl jastary sol baıaǵysha bastanǵy jasap, kóńil kóteredi. Ár jeti saıyn bir úıge jınalyp ap, et jep, sháı iship, onan soń temeki tútini men bý jaılaǵan tar bólmede otyryp, án salady. Keıde aı jaryq túnderde aq súıek oınaıdy.

Bul jas jigitterdi Asqar kúnde egis dalasynda kóredi. Olar buǵan kolhozdaǵy sáıgúlik attar týraly, ańshylyq jaıly, shopandar men jylqyshylar ómirinen ne bir qyzǵylyqty oqıǵalardy áńgimeleıdi. Aýyl turmysy jaıly qyzý aıtysady. Sondaıda uzyn sózdiń qysqasy: «Aldaǵy ýaqytta qaıtemiz? Osy Aqtumada klýb úıi salynyp, kınoqondyrǵy ornatylatyn kún bola ma, jáne osy turmysty jańǵyrta alamyz ba?» — degen túıinge kep tireletin. Asqarmen bala jastan birge ósken qurbylary oǵan qurmetpen qarap, qandaı iste bolmasyn ony qoldaýǵa daıyn ekendikterin bildiretin. Al Asqar bolsa isti neden bastaryn bilmeı daǵdardy. Bári qolynan kelgeni — jańa kitaptar taýyp ákeldi. Solardan shaǵym kitaphana qurastyryp, árkim ózi qalaǵan kitapty alyp oqysyn degen oımen mektep ishine sórege jınastyryp qoıdy. Ózi Saparmen birge aǵash daıyndaýǵa attanbaq boldy. Ondaǵy oıy aǵash daıyndaǵan bir jetiniń ishinde aýyl jaıyn oı sarabynan ótkizip, shashada Saparmen pikir alysý edi, jáne taýdyń taza aýasyn jutyp dem alý.

Aǵash daıyndaýǵa attanar top sátti jınaldy. Sapar men Asqardan ezge Egor aǵaı jáne kolhoz qoımasynyń kúzetshisi Mamyrbaı bar.

Qural-saımandar men azyq-túlikterdi saılap alyp, qos atty úsh arbamen jáne aýystyryp jegýge qos atty jetekke baılap, bular Aqtumadan tańerteń erte attandy.

Aldyńǵy arbadaǵy Asqardyń qasyna Qodar kep otyrdy. Ol Asqarǵa ábden úıir bop alǵan edi, uzaqty kúnge aınalyp qasynan shyqpaıdy. Asqarmen birge kolhoz ortalyǵyna, brıgada qosyna, aýdanǵa baryp qaıtyp júrdi. Asqar da oǵan baýyr basyp ketti.

Qodar jaqsy kómekshi edi. Mektep jóndeý kezinde Asqarǵa Báýken bekitip bergen attyń bar kútimin túgeldeı osy Qodar moınyna alǵan.

Asqardyń aǵash daıyndaýǵa baratynyn estigen Qodar túnde Saparǵa kep, men de baramyn dep qıǵylyqty sap, jylap, aqyry shaldy kóndirgen.

Kánigi tanys jol. Áýeli on eki shaqyrymdaı taýdy bókterleı júrdi de, Tóńkeris pen Jylandydan ótkennen keıin shuǵyl ońtústikke qaraı burylyp, jaýyn sýy jyrymdap ketken eski súrleýmen joǵary órleı bastady. Bıik erden jıi - jıi aıaldap, arbalardyń dońǵalaǵyna tas tirep qoıyp, attardy demaldyryp shyǵýǵa týra keldi. Bıik shyńnan qulaı aqqan kishkene bulaqtyń jaǵasyna kep, at shaldyrýǵa toqtaǵan. Ot jaǵyp, sháı qoıdy. Joǵary órmelep ketken Qodar sálden keıin kishkene shelekpen toltyryp qara búldirgen terip ákeldi.

Jońǵar taýynyń qoıny kúzde tunyp turady. Tómengi eteginde egin men maıalanǵan pishen. Taý jolynyń jıegi toly jabaıy alma men dolana. Keı tustaryn shyrmaýyq japqan qara jolǵa ýyljı pisken jabaıy alma top etip úzilip túsedi de, tanaýdy jarardaı ıisi ańqyp, tómen qarap domalaıdy. Olardy jınap alyp jatqan eshkim joq. Jınaǵanda qaıda aparmaq. Ony tasıtyn kólik qaıda, jol qaıda jáne kim satyp alady.

Asqar bala kezinde Jamantas jaılaýyndaǵy qalyń aǵashtyń ishine, taý bulaqtaryn saǵalaı oryn tepken omartashylarǵa barý úshin osy aramen júrgen. Alaıda sol sapary esinde emis-emis qana qapty.

Ol týǵan jeriniń bar sıpatyn endi ǵana ańdap, taý shyńdaryna, etektegi jasyl alqapqa elite qaraı berdi.

— Sapar aǵa, anaý shyń qalaı atalady?

— Al mynaý ańǵar she?

— Nege mynaý asý Han qyzy atanǵan? — dep Asqar ústi - ústine surap, bala kezinde estigenderin esine aldy.

— Bul ara bir kezde ataqty hannyń jaılaýy bolypty. Sol hannyń qyzy osy asýdyń arǵy jaǵyndaǵy ústirtte dem alǵandy unatady eken. Ózi ylǵı aq ingenge minip júredi eken. Birde han qyzy osy asýdan asyp kele jatqanynda nóser jaýyn jaýady. Al jaýyn jaýǵan kezde taýda túıemen júrý óte qaýipti. Túıe shópten taıǵaqtap múldem júre almaıdy. Mine, sol nóserde aq ingen taıyp jyǵylyp, tómen qaraı domalaıdy.

Malaı jigit hanshany qutqarmaq bolyp umtylǵanmen qutqara almaıdy. Aq ingen qulama jardyń jıegindegi jaı túsip omyrylǵan alma aǵashyna baryp soǵylady. Al han qyzy tereń shyńyraýǵa qulaıdy, alma aǵashy butaǵynda kóıleginiń tek bir japyraq jyrtyndysy ǵana ilinip qalady. Han qaharynan qoryqqan jas jigit te at-matymen qyz sońynan quzdan qulap kete barady.

Keıin jurt jınalyp kep jar astynan qyzdy da, jigitti de tappaıdy. Taýdan qulap aqqan kúshti tasqyn olardy tentek ózenine aǵyzyp aparsa kerek, al Tentek bolsa Alakólge áketken.

Han qyzynyń ólgen jerine jyl saıyn kelip túrý úshin, qazyp jol salýdy buıyrǵan. Sonan bastap halyq bul asýdy Han qyzy dep atap ketken.

— Ańyz qandaı eskirgen bolsa, myna jol da sondaı eskiripti. Jańa jol salmasa, óte qaýipti ǵoı, — dedi Asqar shyqyraýǵa qaraı kez tastap. — Shopandar kóshi qalaı etip júr eken bul aradan?

— Áı, balam - aı, ondaı kúsh qaıdan kelsin bizge. Pishen men eginniń ózin ólip-talyp ázer jınap júrmiz, keı jyly shópti de jetkilikti etip shaba almaımyz. Jerimiz jomart bolǵanmen, aýa raıy qubylmaly ǵoı. Onyń ústine bul óńirde áli tehnıka kúshi de az. Saryarqa, ıakı Torǵaı, nemese Myrzashól deısiń be bul arany. Átteń, shirkin, Jońǵar taýlaryn jaqsylap zerttep, jabaıy jemisteri men omartalaryna kóńil bólinse, jaǵdaı basqasha bolar edi-aý. Sonda jaqsy jol da salynar ma edi. Áıtpese, qarashy, qanshama baılyq bosqa ysyrap bop jatyr. İle Alataýynan bastap sonaý Tarbaǵataıǵa deıingi taýly alqapta jabaıy esken qalyń baqqa eshkim kóńil bóler emes. Bir ǵana jemis-jıdegimen búkil bir memleketti qamtamasyz etýge bolar edi ǵoı. Mal sharýashylyǵyn órkendetýge qandaı qolaıly!

— Jańa sovhozdar qurylyp jatyr emes pe? Kúni keshe ǵana ózińiz taqtaı izdep baryp qaıttyńyz ǵoı.

— Qaıdaǵy jańa. Osy kúni sondaı bir ádet shyqty emes pe, durys pa, burys pa, ol jaǵyn oılap jatqan eshkim joq, qıt etse sovhoz qura qoıady. Burynnan bar birneshe kolhozdy biriktiredi de mal sharýashylyǵy sovhozyn qura qoıdy, «jańa» dep júrgenderi sol. Endi soǵan eptep qurylys jabdyqtaryn bólip, mamandar jiberipti. Ázirge paıdasyn kóre almadym. Áneý kúni biz barǵan joly sondaılardyń bir-ekeýi shabadandaryn arqalap qaıtyp bara jatty. Ala ketińiz degennen keıin, men aqymaq olardy arbama otyrǵyzaıyn da. Sózden sóz týa kele aqyrynda, Egor bolmaǵanda ekeýin de qamshynyń astyna ala jazdadym.

— Já, aıtpaı-aq qoıshy, solardy, Saparka. Adam deımisiń solar, — dedi sózge Egor qart aralasyp.

— Iá, ne bop edi? — dedi Asqar bilgisi kelip.

— Olar bizge qaıtar jolymyzda jolyqqan. Arbaǵa otyrǵyzdym, sonan bireýi: «aqsaqal, bul arada qashannan beri turasyz?» — dep surady. «Osy jerde týyp-óstim», — dedim. «E, onda siz úırenip ketken ekensiz ǵoı. Al biz bul uranyn, ishinde tura alatyn emespiz», — deıdi álgiler. Árıne, týǵan jerimdi «ura» degenderi batyp ketti olardyń.

Egordyń unatpaǵan túrin kórip Sapar dereý:

— Al jaqsy, boldy, ár qaraı aıtpaımyn, Egorka, — dep qolyn siltedi. — Qysqasy, álgilerdiń shabadandaryn túsirip tastap, kete bardyq. Egorka da ózderiniń jetesine jetkizdi.

Asqar óz ishinen ol jigitterdi kinálaǵan joq. Bul jerdiń olarǵa unamaýy da múmkin dep oılady ol, al Sapar bolsa basqa esh jerdi kórgen emes qoı...

— Alla aldarynan jarylqasyn. Meıli barsa barsyn, — dedi Sapar. — Oý, jer bolsa dıqan tabylmaı qalǵan ba...

— Syryn almaǵan adamdy birden pálen dep aıyptaý da qıyn ǵoı, — dedi oıly kúıde otyrǵan Mamyrbaı.

— Jaqsy adam qıyndyqtan qasha jónelmes bolar, — dep Egor onyń sózin bólip tastady. — Ondaılardy qorǵamaý kerek.

— Men olardy qorǵap otyrǵam joq jáne senderdi de aqtaı almaımyn. Tek keıde adamnyń kóńilindegini túsiný qıyn deımin. Múmkin olardyń da belgili sebepteri bar shyǵar, — dep Mamyrbaı óz degenin nyqtaı tústi.

— Jaqsy arman eńbek súıgen adamnyń jan serigi, al ózi óz adamnyń armany da óz bolady deýshi edi, marqum, meniń eski dosym Nurkesh, — dedi Sapar. — Asqarjan, Nurkeshti bilýshi me ediń, sen? Áı, bilmessiń. Óte jassyń ǵoı ol kezde. Nurkesh degen bizdiń aýylǵa kelgen birinshi muǵalim bolatyn. Balalarmen qosa úlkenderdi de oqytyp, saýatyn ashty ǵoı marqum.

— Ol kisini bilem men, birinshi klasta oqytqan meni. Óleriniń aldynda ákem jetige tolmaǵan meni jetektep aparyp sol kisige tapsyrǵan.

Asqar óziniń qart muǵalimmen alǵash kezdesken kezin esine alam. Baıaǵyda bolatyn. Jaımashýaq ashyq kúnderdiń biri edi, Alǵash ret sabaq ótkizýdiń ornyna, kip-kishkentaı, ap-aryq, júris-turysy óte tez muǵalim shal balalardy aýyldyń tórindegi taýǵa alyp shyqty. Osy ýaqytqa sheıin Asqar taýǵa shyǵyn kórgen emes edi. Aýyl syrtyndaǵy qyrattan arǵy dúnıeniń bári oǵan jumbaq bop kórinetin. Erteńgisin uıqydan oıana sap, kózin ýqalap súrtip, úıden júgire shyqqan boıda ol taý shyńdaryna jıi-jıi úńile qaraıtyn. Sondaıda oǵan shyn, basyna shyqqan adam aspanǵa qol sozyp burshaqty ýystap alatyn bolar degen oı keletin.

Ol muǵalimnen adasyp qalatyndaı jan - dármen enteleı júredi. Al muǵalim shal bolsa týǵan aýyl týraly, osynaý oqýshylar aralap kele jatqan darqan ólke jaıly áńgimeleıdi. Árbir esimdiktiń, árbir qustyń atyn qalt jibermeı tamyljyta baıandaıdy, al balalar bolsa basqa dúnıeni tegis umytyp, tek sonyń aıtqandaryn ǵana tyńdaıdy.

Taspa jol bıikke bastap arbap keledi. Jabaıy ósken qalyń tańqýraıdy jyryp ótken balalar jaqyn shyńdardyń birine ilikken, dál ıekteriniń astynan qaıtalanbas ǵalamat sulýlyq jarq etti.

Sonaý tómende býaldyr munartyp ushy-qıyry joq ken, dala jatyr. Al mańdaı aldynda kók shalǵyn bel-belester, onan áride shańqıǵan appaq shyń quzdar kórinip tur. Alaqanymen kózin kúnnen qalqalaı turyp ol bulttarmen astasqan aq zeńgir jartastarǵa qarady...

Qart muǵalim bolsa osy taýlardyń shatqaldaryna shashyraı oryn tepken selolar men aýyldar jaıly, mynaý muzdardan bastaý alatyn bulaqtar men ózender týraly, qarly shyńdar týraly jáne jerdiń dóńgelek shar tárizdi ekendigi týraly áńgime shertedi. Ol sol sát balalarǵa dúnıeniń ǵajaıyp syrlaryn jaıyp sap turǵan sıqyrshydaı kórinýshi edi. Balalar onyń «Muńlyq pen zarlyq» týraly tamasha ertegisin demderin ishterine tarta turyp tyńdaıtyn. Sol jyly kóktemde birinshi klass oqýshylary qart muǵalimniń bastaýymen mektep janyna aǵash otyrǵyzǵan...

Ol aǵashtar soǵys kezinde qurydy. Aýyldaǵylar otynnan qysylǵan kezde kesip bitirdi. Mektep úıi bolsa baıaǵyda tozyp ketkem. Biraq báribir jurt qart muǵalimdi umytqan emes, arqa shan ony qurmetpen esterine alyp, áńgimelep otyratyn...

Árıne, ol kezderde muǵalim degen aýyldaǵy betke ustar birinshi adam bolýshy edi, ol jurttyń bárinen de kóp biletin, pikirinen de kóp oqıtyn jáne balalardy ǵana emes, úlkenderdi de oqytatyn. Búkil aýyldyń nazaryn ózine qaratyp alý úshin, qarǵa aqylshy bolyp degenin istetip, talap etý úshin muǵalim óz pánin jaqsy bilse jetkilikti edi. Al qazir olaı emes, aýyldastaryńnyń qurmeti men senimine ıe bolýyn, úshin óz mamandyǵyńdy ǵana bilip qoıý jetkiliksiz, dep oılady arba sońynan ondaı ilesken Asqar. Meıli, keıbir shaǵyn aýyldardyń jaǵdaıynda muǵalimniń rolin qazir de zor delik. Máselen aýyl balalaryn, shopandardyń balalaryn tárbıeleýdiń ádisteri qaladaǵy nemese úlken eldi pýnktterde balalarmen salystyrǵanda múldem ózgeshe, dep qoıdy Asqar. Kúrekeńniń sóziniń jany bar, mundaǵy oqýshylarǵa kitaptar, sýretter, fılmder ámse uǵynyqty bola bermeıdi jáne turmystyq jaǵdaılar da túrlishe ǵoı. Sondyqtan muǵalim osy aıyrmashylyqtardyń ornyn qalaı etkende de tolyqtyrýǵa mindetti. Áıtpese onyń shákirtteri qalada oqyǵan balalardyń bilim dárejesinen kem túsip jatatyn bolady. Bul tusta tek muǵalim ǵana emes, búkil jan-tánimen óz isine berilgen isker, jańashyl, uıymdastyrǵysh jan bolýy kerek...

Al sol iskerlik meniń óz basymda bar ma? Balalardy shyn súıemin be, olarǵa jaqsy tárbıeshi bola alam ba? Egerde meniń boıymda tárbıeshiniń talanty dep atalatyn qabilet joq, bolsa, onda ýnıversıtettik bilimimniń ne paıdasy bolǵany? Pedagogtik orta bilimi bar kez kelgen adam bul jerde menen áldeqaıda táýir isteıtin bolady toı...

Asqar óziniń aýdandyq mádenıet bóliminde bolǵan sátin, baılanys keńsesiniń bastyǵyna kirgenin jáne respýblıka Mádenıet Mınıstrliginiń kınoqondyrǵylar tek iri eldi pýnktterde ǵana ornatylýy kerektigi týraly qaýlysyn taǵy da esine alǵan.

— Sapar aǵa, osy kolhozdardy irilendirý nege qaǵaz júzinde ǵana bolyp otyr? — dep surady ol.

— Qaǵaz júzinde qalaı?

— Sizder kolhozdy irilendirý jóninde, ıaǵnı shaǵyn – shaǵyn alty aýyldyń birigýi jóninde qaýly aldyńyzdar. Solaı ǵoı?

— Solaı delik.

— Al is júzinde ár aýyl sol burynǵy mekenderinde otyr, aıyrmasy tek, endi kolhoz dep atalmaıdy, brıgada ǵana bolyp qaldy. Birinen biri úsh shaqyrymnan on segiz shaqyrymǵa deıin shalǵaı jatqan aýyldar jeke-jeke alǵanda óte shaǵyn mekender. Endeshe solardyń bárin bir orynǵa kóshirip, úlken aýyl quryp ortalyq jasap, sonda orta mektepti de, ınternatty da, aýrýhanany da, klýbty da salýǵa bolar edi ǵoı, kınoqondyrǵy da bolar edi. Nege solaı etpeske?

— Jurtqa baýyr basyp otyryp qalǵan ornyn birden tastap ketý ońaı emes. Jáne basty sebep bul emes. Eń bastysy — - turǵyn jáıdiń joqtyǵy. Jańa jerde kim saǵan úı salyp daıyndap otyr. Minekeı, mekteptiń tóbesin jóndeý úshin ǵana Jolsyzben quzar shyńǵa órmelep kelemiz... Eger qurylys materıaldary jetkilikti bolsa, is múldem basqasha bolar edi ǵoı. Sovhoz poselkeleri sıaqty bizdiń aýylymyz da iri ortalyqqa aınalar edi. Ázirshe bul bizdiń ıakı aýdan basshylarynyń qolyndaǵy is emes...

Sapardyń sózine eshkim qarsy daý aıtqan joq. Munan ári bári de únsiz júrdi. Attardy shaldyqtyrmaý úshin órge qaraı jaıaý kóterilip keledi. Aq kóbik ter basqan attar dymqyl jerge tuıaqtaryn kirsh-kirsh qadap jıi toqtap tynystaıdy. Bular qyrattyń ústine kún keshtete shyqqan, qarsy aldarynan kók jazyq ashyldy.

Batar kúnniń sońǵy sáýlesi jazyqtan jyljı órlep, appaq susty taý shyńdaryna baryp tirelgen. Kók jalyn tartyp bult oranǵan qarly jartastar jaqtan sýyq jel soqty. Sondaıdan, áli kúzeýge túsip úlgirmegen shopandardyń kıiz úıleri kórindi.

— Myna otyrǵandar bizdiń aýyldyń shopandary. Búgin osynda túnep, Qara tas qyratyna erteń jetemiz, — dedi dep bet qaǵyp qoıǵan Sapar.

Qarsy aldarynan arsyldap úrip eki qasqyr tóbet shyqqan.

— Oı, jatyńdar, ári! — dep artynsha kıiz úıden kekseleý bop kórindi. Amandyq-saýlyq aıtysqannan keıin:

. — Dál kezinde kelgenderiń jaqsy boldy ǵoı, — dedi.

Qara sýyqtan keskini qaraıyp totyǵyp ketipti. Asqardy ásirese tańdandyrǵan áıeldiń kózi boldy. Bir kezderde móldirep turatyn qaraqat janar uıqysyzdyqtan qyzara jasaýraıdy. Kúıeýiniń eski penjegin kıip, onyń syrtynan qyryq shoqpyt jamaý salynǵan sholaq tondy jamylyp apty, aıaǵynda shoıqıǵan kırzi etik.

— Ne bop qaldy? — dedi Mamyrbaı degbirsizdenip.

— Úıge kirińizder, úıge kirińizder, — dedi áıel jaýap ornyna.

— Qodarjan; attardy doǵaryp, arbaǵa myqtap baılaǵaısyń. Biraz sýynsyn, otqa sonsoń jiberermiz, — dep Sapar arbadan tústi.

Aıadaı kıiz úıdiń ishinde tórt búktelgen kıizdiń ústinde qalyń kórpemen qymtanyp oranǵan adam jatyr eken. Beti kórinbeıdi, yńqyldaı túsip, ary-beri tóńbekshıdi, qınala yńyranady.

— Saý bolǵaı, Kúreke, ne boldy? — dedi shopannyń bas jaǵyna kep maldas qurǵan Sapar, oǵan úńile túsip.

Kúrekeń kórpe astynan qolyn sozyp, terisindegi qyzamyqtana kúldirep turǵan búrshikterdi kórsetti.

— Mine, kórdiń be? Basqa shopandardan keıin qap, maldy eki-úsh kún bolsa da kók jaılaýǵa jaıa túsem ǵoı degem, dál úıdi jyǵyp kóshemiz dep otyrǵan kúni aýyryp qaldym. Bir qoı ólip edi, ýly shóp jep ólgen shyǵar dep, sonyń terisin sypyryp alam degende qolymdy kesip alǵanym, sonan óstip ushyǵyp ketti. Jáıim osy. Endi álgi mal dárigeri kep teksergenshe malymdy basqa jurttan aýlaq ustaýym kerek. Kim biledi, búkil otarǵa álgi aty jaman aýrýlardyń biri kelip júrmese.

Aýrý shopannyń qalyn kórgen jerde Asqardyń birinshi surap:

— Dáriger keldi me? — boldy. Biraq bul suraqqa eshkim jaýap qatpady. Shopannyń ózi qınala ezý tartty da, áıeli buǵan tańyrqaı qarady.

— Munda dáriger qaıdan kelsin, Asqarjan-aý, — dep Sapar kúńkildeı sóıledi. Asqar qyzaryp ketti. Ony jáne mazasyzdandyrǵan bir jaı aýrý juqpaly emes pe eken degen kúdik edi.

Sapar ony kórshi úıge jiberdi. Alaıda bul úıde de aýrý bar eken. Bular kelmesten birneshe saǵat qana buryn shopannyń nemeresi tósek tartyp qýlapty.

«Meni aýylǵa tartqan qandaı ǵana saıtan eken. Munda dáriger qajet, mal dárigeri qajet, al muǵalim degen mensiz de tabylar edi», — dep oılady kıiz úıdi aınala júrip, salqyn túnde juldyzdy aspanǵa súzile qaraǵan Asqar. Ol qasyna Sapardyń kelgenin baıqaǵan joq bolatyn, kútpegen jerden selk ete tústi.

— Tańerteń ertemen kıiz úıdi jyǵyp, júkterdi túıelerge teńdeımiz, al qoıdy aýylǵa anaý kempir men kómekshi shopan aıdap barady, — dedi Sapar. — Al sen Mamyrbaı ekeýiń aýyrýlardy alyp júresińder. Sholpan týa Qodardy jaqsy bir atqa mingizip, qolyna hat jazyp berip Báýkenge jiberelik, aýdannan tez dáriger aldyrtatyn bolsyn. Erteń keshke qaraı qalaı da aýylǵa jetýleriń kerek, asyqpaı bolmaıdy. Al aǵashqa biz Egor ekeýmiz bara beremiz. Abaı bol, aýylǵa tezirek jetýge tyrys. Biz de tez qaıtyp qalarmyz. Kúrekeńniń aıtýyna qaraǵanda arba baratyn jerdiń aǵashy tegis kesilgen kórinedi, al Qara tas ańǵarynyn, túkpirinde, arsha arasynda jas qaıyńdar bolýshy edi.

Jas qaıyndy qıyp qaıtesińder? — dedi Asqar tańyrqap.

— Amal ne, — dep kúrsindi Sapar. — Qaıyńdy qoıshy, bárinen de myna Kúrekeńdi aıtsańshy.

— Nendeı naýqas ózi?

— Bilmeımin balam, bilmeımin.

Ol kıiz úıge qaraı syrt aınala bergen, aı jaryǵynda Asqar onyń kózine irkilgen jasty baıqap qaldy.

* * *

Ómirinde eshýaqytta Asqar dál búgingideı ózin sonsha dármensiz áljýaz sezingen emes. Ol eki birdeı aýyr naýqastyń — - sabyrly qart pen ómirdiń mán-maǵynasyn áli uǵyp bolmaǵan jas balanyń qasynda otyr. Mamyrbaı bolsa alda attardy aıdap otyr. Úreılene jaltaqtap keıin qarap qoıady. Aýrýlar jas orylǵan shóptiń ústinde qatarlasa jatyr. Ekeýi de yńyrana yńqyldaıdy, biraq lám demeıdi.

Asqardy balanyń tózimdiligi qatty tańdandyrdy. Tas túıingen bet álpeti men dóńgelengen janaryna qarap ol balanyń qanshalyq qınalyp jatqanyn baıqap keledi.

Asqardyń esine sonaý kezdegi Dámesh apaıdyń úıinde qart shopannyń aıtqan sózderi tústi. Iá, qart aıtsa aıtqandaı, bala tárbıeleýdi biledi eken. Myna qarshadaı nemeresiniń tistenýin qarashy, naǵyz er jigit bop ósetin túri bar. Átteń - aı, aýylǵa jetpeı-aq ólip keter me eken. Shirkin-aı, qazir dáriger bolar ma edi, qastarynda. Osyndaı qysylshań sátterde qolynan túk kelmeıtin dármensiz bolǵannan aýyr jaza bar ma eken.

— Bizdiń aýylǵa dáriger kerek-aq. Áı, kerek-aq, — dep kúrsinip qaldy Mamyrbaı. — Naýqastanǵan saıyn aýdanǵa shapqylaı berý qol emes qoı.

— Týra Aqtumaǵa aparyńdar! — degen Kúrekeń.

Joqtaýsyz Jylandyny basyp ótken. Tóńkeriske kire beriste Báýken, Jomart jáne aýylǵa jetip, naýqastar jaıly habar bergen Qodar bala úsheýi qarsy aldarynan shyqty.

— Kelgenin, mundaı jaqsy bolar ma! — dedi Asqar dosyn qushaqtaı turyp. — Óte bir qınalyp júrgen kezim edi.

Jomarttyń baıqaǵany Asqar edáýir júdep, saqal-murty úrpıip ósip ketipti.

— Men keshe kelgem, seniń Qodardan jibergen hatyńdy alysymen Báýken ekeýmiz aýdanǵa telefon soqtyq. Dáriger kele jatyr.

Jomart arbaǵa taıap kep Kúrekeńe sálem berdi.

— Assalaýmaǵaleıkúm, ata, qalaı jettińiz? Qazir dáriger de kelip qalar, áli-aq saýyǵyp ketesiz, — dep qart kóńilin jubata sóıledi.

Sál basyn kótergen Kúrekeń Jomarttyń, sálemin jymıa qabyl aldy. Al bala bolsa qozǵalǵan joq. Aýyr dem alyp, sý suraı berdi.

— Oıqy-shoıqy jol aýyr tıip keledi. Múmkin osy aradan bir mashına tabylmas pa eken? — dep surady Asqar Báýkennen. — On shaqty shaqyrym ǵana jer qaldy ǵoı, aparyp tastasyn.

— Báýken aǵa, anaý dúkenniń qasynda júk mashınasy tur, siz surasańyz berer edi, — dedi osy tusta Qodar da.

Báýken mashınaǵa ketken. Kórim bolǵanda shofer tez kelisti.

— Tek bastyǵyma eskertýim kerek. Ózi jańadan kelgen adam edi, menen nege ruqsat almadyń dep qydyńdap júrer, — dedi shofer.

— Bastyǵyń kim?

— Aýdandyq tutynýshylar odaǵynyń predsedatel Qazir qonaqta otyr edi. Sizder mashına ústine shóp tósep aýrýlardy ornalstyra berińizder, men tez baryp kele qoıaıyn.

Qartty nemeresi ekeýin jaılap kóterip mashına ústine jatqyzǵan.

Shofer tez oraldy, alaıda túrinen bastyǵymen kelise almaı shyqqanyn ańǵarýǵa bolatyn.

— Mashına qazynanyki, aqshasyn tólesin deıdi. Aıtar aýyzǵa uıat eken, — dep kúńkildedi shofer radıatorǵa sý quıyp jatyp.

— Tóleımiz qansha kerek bolsa da, tek tezirek júrshi.

— Meniń aqsha alar jáıim joq. Kerek bolsa ózi alsyn. Áne kele jatyr.

— Oý, mynaý Ámirbek qoı! — dedi Báýken julyp alǵandaı.

— Kim deısiń? — dep mashına ústindegi Kúrekeń kórpeni serpip tastap, basyn kóterdi. Ystyǵy ábden kóterilgen edi qarttyń. Eki beti albyrap, kózi jalt-jult etedi. Dirildegen qolymen mashınanyń jaqtaýynan ustap tizerleı turdy.

— Sabyr etińiz, ata. Qazir ketemiz, — degen Asqar. Kúrekeń onyń sózin esitken joq. Aqyryndap mashına ústine túregelip turdy. Aq kóılek-dambaldy aq saqaldy qarttyń eki kózi ot shasha qaraıdy. Bet qaratpastaı qatal da qaharly edi susy.

— Alla - aý, ólerimniń aldynda meni kimmen ushyrastyryp otyrsyń? — dedi onan soń dirildegen únmen. Túkke túsinbegen shofer ań - tań bop turyp qalǵan. Asqar men Jomart ta Ámirbekke únsiz qadalady.

— Joq, aqyret saparǵa barar aldyndaǵy jolymdy onyń mashınasymen júrmeımin. Adamǵa jamandyqtan ózge is istemegen, búkil aýyl bolyp laǵynat aıtqan jan edi... Meni qaıtadan arbaǵa otyrǵyzyńdar...

— O, ózimizdiń aýyldyń adamdary eken ǵoı. Sender ekenderińdi bilsemshi. Sálemetsizder me, — dep sóıleı taıanǵan Ámirbek shoferge alara bir qarap qoıdy.

— Kúreke, ne bop qaldy?

Qart Ámirbekke oqty kózimen jıirkene qarady da:

— Áı, Ámirbek, burynǵylar aıtýshy edi: uıaty joqtyń ar-namysy da bolmaıdy eken dep. Múmkin meniń kúnim bitetin de shyǵar. Biraq sonda da seniń músirkeýińdi qajet etpeımin. Arsyz adamnyń músirkegenine qorlanam. Al sende esh ýaqyt ar-uıat degen bolmap edi. Sen qanishersiń. Mine, myna turǵan azamattyń ákesiniń túbine sen jetip ediń, — shıryǵa sóılegen qarttyń búkil denesi selkildep ketti. — Sen Sapardy da qurtpaq boldyń. Men muny myna jurt estisin dep ádeıi qatty aı¬typ turmyn. Seniń moınyńda qarǵys bar... Átteń, eger bılik meniń qolymda bolsa, seni ózimmen birge jer qoınyna ala keter edim, jaryq dúnıeni lastata bermes edim..

— Ket aýlaq! — dedi yzaly Mamyrbaı Ámirbekke, ózi Kúrekeńe basý aıtyp, ornyna jatqyza bastady.

Aýyldastarynyń jırenishti kózqarasynan búktele ıilgen Ámirbek jaqyn úılerdiń biriniń tasasyna jasyryndy.

Jurt attaryna minip, arba sońynan júrip ketti.

— Álgi áli kúnge bastyqtan túspeı júr me? — dep surady Jomart aqyryn ǵana Báýkennen.

— Áli júr ǵoı. Osy ıtke eregiskende aýdandyq tutynýshylar odaǵynan qurylys materıaldaryn alýǵa da barǵyń kelmeıdi. Báribir odan adal jolmen eshteńe ala almaısyń.

* * *

Dáriger kelesi kúni tańerteńgisin keldi. Dereý aýrýlardy alyp júrgen adamdardyń bárine birdeı ýkol jasady.

— Nendeı naýqas bul? — dep suraǵan odan Jomart shydamsyzdana.

— Jigitim, kesh qamdanypsyń: bul óte qaýipti naýqas. Tym asqynyp ketken. Em jasaýdyń ózi qıyn. Ásirese qart ábden álsiregen, aýrýhanaǵa aparǵanmen endi qaıran joq. Al balany emdeýge alamyz. Eger shopandar úshin qystaý men jaılaýda eńseli úıler salynǵan bolsa, mundaı jaǵdaı bolmas edi ǵoı.

Dáriger túni boıy naýqastyń qasynda otyrdy.

Kún keshtete aspandy aýyr bulttar torlap, taý jaqtan salqyn jel turǵan. Aqtumanyń ústinen naızaǵaı jarqyldaǵan kún kúrkiredi.

— Oıbaı, qyrmanǵa jetý kerek, — dep qarańǵyda Báýken attarǵa qaraı umtyldy. — Kún jaýaıyn dedi. Aq jaýyn bastalyp ketse uzaq jaýady. Qyrmandaǵy astyq ashyq jatyr edi.

Naızaǵaı taǵy bir jarq etkende Asqar men Jomart qyrmanǵa qaraı asyǵa shaýyp bara jatqan Báýkendi kórdi.

Eki dos ún-túnsiz Dámesh apaıdyń úıine buryldy.

— Mynaý dozaqtyń qarańǵysy ǵoı, — dedi qatty birdeńege súrinip ketken Jomart. — Qalaı ǵana turady osy jerde jurt.

— Úırenip ketken, — dedi Asqar.

Ós; kezde jaqyn mańnan motor úni tyryldaı jóneldi de, baǵan basyndaǵy sham jana bastady. Birneshe ret jypylyqtap qoıdy. Motor dúrili kúsheıip, baǵan basyndaǵy shamnyń jaryǵy jolǵa tústi, úılerdiń terezelerinen de samaladaı jaryq kerindi. Túngi qońyr salqyn samal esken, qaıdan túskeni belgisiz bir kishkene qýraǵan japyraq Asqardyń betine kep qosyldy.

— Úırenip ketken deısiń be, — dep Jomart óziniń úırenshikti pálsapasyn bastamaq edi. Osy kezde aýrý qart jatqan artqy úıdiń esigi shalqaıa ashyldy. Esikten dáriger kerindi.

— Áı, jigitter, beri kelińdershi! — dep daýystady. Bir jamandyqtyń bolaryn ishteri sezgendeı Asqar men Jomart qatar umtylǵan.

— Ketpeńder, osynda bolsańdarshy! — dedi dáriger.

Qart uzynynan sozylyp jatyr eken. Kózi múldem shúńireıip, óńi sarǵaıyp ketipti Úıdiń bosaǵa jaq buryshynda syqsyńdap jylap shopannyń kempiri otyr. Onan joǵaryraqta bir-eki áıel jáne bir shal otyr eken, sirá Kúrekeńniń eń jaqyn aǵaıyny bolar.

Dáriger eńkeıe otyryp naýqastyń qolyn alyp, tamyryn tyńdady.

Kúrekeń jaılap kezin ashyp, eń aqyrǵy kúshin jıyp basyn kótergisi kelgen, biraq shamasy kelmedi. Kempiri jylaýynan tıylǵan. Naýqastyń eki kózi dárigerde erni qybyrlap sóıleı bastady, tym-tyrys tynyshtyqta onyń aıtqandary barlyǵyna da anyq estildi:

— Dáriger, shyraǵym, nemeremdi qutqaryp qal. Oqytyńdar, kózi ashyl... — munan ári tili sóıleýge kelmeı kúrmele berdi. Kózi sol ashylǵan kúıi muzdaı bop janary óship ketti. Dáriger eppen ǵana onyń mańdaıynan sıpap, onan soń kózin japty.

— Boldy, — degen sózdi aıtýǵa ǵana aýzy bardy. Áıelder daýys salyp úıdiń ishi azan-qazan bop ketti.

Túni boıy Kúrekeńniń, úıine qaraı aýyl-aımaq aǵylýmen boldy. Bul túni birde-bir jan uıyqtamaǵan sıaqty, bir úıdiń qaıǵysyna búkil Aqtuma aýyly bolyp qaıysty. Talaı qazaǵa ara tura almaı ólim aldynda óziniń dármensizdigin talaı sezingen aq basty qart dáriger de dál búgingideı qorlanyp, nalymaǵan bolar. Ábden qaljyraǵan, jylap-syqtaǵan áıelderge týra qaraýǵa dáti jetpeı, eki qolyn qaıda qoıaryn bilmegen dal kúıde.

Halatyn sheshýdi umytyp syrtqa shyqqan. Áldekim ıyǵyna palto ákep japty, bir áıel kesege qymyz quıyp ákep usynyp jatyr:

— Siz ábden sharshadyńyz - aý, doktor, sýsyn ishińizshi, — deıdi.

Basy aınalǵandaı bolǵan dáriger qarańǵylyqty betke ustap, taý ańǵaryna qaraı, jar túbinen ytqaqtap shyǵyp, syldyraı aǵyp jatqan Aqtumaǵa qaraı júrdi.

— Baıqańyz, myna jerde jar bar, — degen Asqardyń daýsy ǵana ony selt etkizdi.

— Á, bul siz be edińiz, jigitim, — dedi de dáriger munan ári lám demesten qaıta óz oıymen ózi bop ketti. Asqar da únsiz turdy. Tań aldyndaǵy qoqyr salqyn jel dál mańdaıdan úre bastady.

— Meniń shamam kelmedi,- — dedi álden soń ıyǵyndaǵy paltosyn qaýsyryna túsken dáriger. — Já, men kim edim sonsha? Óz betimshe oqyp úırengen emshi ǵanamyn ǵoı, sizdiń aýyldaǵylar meni «doktir Vaska» dep ataıdy kelemejdep. Biraq myna naýqasqa tájirıbeli degen dáriger de eshteńe isteı almas edi. Medısına áli de kóp jaıda dármensiz ǵoı. Alaıda bul arada medısınanyń da jazyǵy joq. Siz, jigitim, meni aqtalǵaly tur eken dep oılamańyz. Onym aqymaqtyq bolar edi. Bul arada basqalar kináli. Kúrekeń tárizdi shopandardyń turmysyna kóńil bólmeı otyrǵandar kináli. Tipti myna siz de kinálisiz. Iá, ıá, óıtkeni ol turmysty myna siz sıaqty adamdar ózgertýi tıis edi ǵoı. Siz Aqtumanyń prezentisiz ǵoı, ýnıversıtet bitirdińiz, neniń jaqsy, neniń jaman ekenin jaqsy bilesiz ǵoı.

— Óz moınymdaǵy boryshymdy bilemin. Biz jańadan úıler salmaqpyz, — deı bergen Asqar dáriger sózine ishteı elitip, biraq anaý munyn, sózin bólip jiberdi.

— Másele jańa úıler salýda ǵana emes qoı, aýyldyń syrt kelbetin ózgertýmen is tynbaıdy. Adamnyń syrt beınesiniń sulýlyǵy onyń tán sulýlyǵymen únemi qabysa bermeıdi ǵoı.

— Siz Chehovty jaqsy keresiz - aý deımin, doktor? — dep Asqar sóz tórkinin buryp, ózi qatty aıtyp tastaýdan irkilip, dárigerdiń kóńilin baspaq bolǵan.

— Jarqynym, Aqtuma úshin ázirge Abaı túsiniktirek. Alaıda árbir bilimdi azamat sulýlyq úshin kúresýi tıis. Al myna siz sıaqty jigitter birinshi lekte júrer bolar. Mine, sonda men sıaqtylar sonaý aýdan ortalyǵynan Aqtumaǵa deıin shapqylamas edi. Meniń Aqtumaǵa bul kelýim birinshi ret emes. Osy aýyldyń kún sanap ósip, ózgerip kele jatqany meniń kóz aldymda. Jańa úıler salynýda. Ras, basqa jerlermen salystyrǵanda baıaý, biraq báribir salynýda. Al jurttyń turmysy sol baıaǵy qalpy. Siz ýnıversıtetten bilim alǵan adamsyz ǵoı, «mádenıet» degen sózdiń máni ne ekenin bilesiz. Endeshe mundaǵylardyń da sol sózdiń mánin uǵyp qana qoımaı, bar rahatyn kóretindeı jaǵdaı jasańyz.

— Bári meniń qolymda turǵandaı, Aqtumany qolma-qol jańǵyrtatyndaı aıtasyz ǵoı, — dedi Asqar qıtyǵyp.

— Sóz tanymaıtuǵyn elge sóz aıtqansha, onan da malyńdy baq, qońdana beredi demep pe edi Abaı. Meniń baıqaýymsha siz áńgimeniń ne týraly ekenin ete jaqsy uǵatyn tárizdisiz, al biraq ózińizdiń kózińizge týra aıtqandy unatpaısyz. Solaı ma, jigitim? — Kenet dáriger únindegi qatqyldyq kúrt joǵalyp báseńsı qaldy. — Bul jaman shaldyń sózin aýyr alma, keshir, shyraǵym. Bári de kúıinishten ǵoı... mynaý búgingi oqıǵa... — dep sózin sharshaı aıaqtady.

— Siz durys aıttyńyz. Keshirimdi sizden men suraýym kerek.

Dáriger munan ári Asqarǵa esh kóńil aýdarǵan joq. Ol Kúrekeńniń úıiniń aldynda jańa ǵana tutanyp laýlap jana bastaǵan otqa qaraı ketti. Otqa jaqyndaı bergende ony Sapar men Egor qarsy alǵan. «Sirá, qaıyń qıyp ákelgen - aý», — - dep túıdi Asqar. «Degenmen, osyndaı adamǵa qattyraq sóz aıtqan men de topaspyn» — dep oılady ol úıge qaıtyp kele jatyp.

Asqar men Jomart bul túni kóz ilmedi. Olar bolǵan oqıǵany bastan aıaq oılaýmen boldy. Jomartqa da qatty áser etken edi. Al Asqar bolsa Kúrekeqniń ólimine ózin de kináli sanady.

Áli tań atady. Qadirmen qartty búkil aýyl bolyp jerleýge barady. Jomart pen Asqar da barady onda. Onan soń jurt úıdi-úıine tarasady. Al Asqar bolsa sol burynǵysynsha Sapardyń sońynan qalmaı. dármensiz halde alaqanyn jaıyp, bir aı boıy mekteptiń jóndelýin kútedi. Sonsoń sabaq bastap, taqtaǵa áripter jazady. Oý, sonda on bes jyl boıy oqyǵandaǵy bar qolynan keleri, bitirer isi sol ǵana bolǵany ma? Ári-beriden keıin osy aýylǵa keregi osyndaı ıntellıgent muǵalim ǵana ma edi? Átteń, netken qıyn edi bul ómir, netken aýyr.

Adam óldi, jurt endi ǵana onyń súreńsiz surǵylt ómirin esterine alysty. Zırat basynda taǵy bir qabir tompıyp qaldy. Úıdi-úıine tarasqan jurt jol boıy Kúrekeńniń ómir boıy qoı baǵyp damylsyz keshken tirshiligin sóz etti. Árqaısysy bir ýystan topyraq saldy. Jeken kóse bir ýys, Mamyrbaı bir ýys, Sapar bir ýys, Egor bir ýys, Qodar bir ýys, Jomart...

Kúzgi usaq aq jaýyn betke tikenshe qadalyp búrkip tur. Eski túlki tymaqty mılyǵyna túsire kıigi, áldekim bergen kýfaıkiniń uzyn jeńimen kezin súrtip qoıyp jurttyń eń aldynda arbamen Qodar keledi.

* * *

Kúzgi aq jaýyndar tolas tapqan. Úıiniń tóbesine shyqqan Jeken kóse lek-legimen jyly jaqqa qaraı ushqan qustarǵa kóz almaı qaraıdy. Qart kúzgi kúnniń eń sońǵy jyly shýaǵyn qyzyqtaıdy. Bir sát qańǵyp júrgen bir shoq bult kún kezin búrkeı qalǵan, jeke kese oǵan kádimgideı-aq kúńkildeı narazylyq etti. Artynsha taǵy bir bult paıda boldy, ol da búrkedi kún kózin. Jeken kúshenshekteı tynys alyp, syqyrlaýyq basqyshpen jerge tústi. Úı irgesindegi eski dýalǵa otyrǵan, aýyl jaqtan shyqqan arba tas jolǵa qaraı burylyp barady eken. Ústinde at aıdaýshydan ózge taǵy eki adamy bar.

«Bular kim boldy eken?» — dep oılady Jeken. Búgingi kúni Jomarttyń qaıtyp bara jatqanyn, al Asqardyń ony aýdan ortalyǵyna deıin shyǵaryp sala bara jatqanym ol bilgen joq edi.

Jekendi kórgende Asqardyń esine osydan biraz buryp óziniń aýylǵa qaraı alyp ushyp kele jatqan kezi esine túsken. Kenet onyń da Jomartpen birge birjola ketkisi kep ketti. Árıne, ol bul oıyn tis jaryp syrtqa shyǵarǵan joq. Óıtkeni týǵan Aqtumadan endigi jerde, ásirese jurttyń ózine úmit arta qurmetpen qaraı bastaǵan kezinde, bul ne aıtsa da quptap, qoldarynan kelgenderinshe járdemderin kórsete bastaǵan kezinde ketý degen múldem kókeıge qonymsyz edi. Joq, bul aradan ketýi múmkin emes!

Qarsy aldaryndaǵy jyradan eki aıaqty jeńil arba shyǵa kelgen. Sapar men Kúrekeńniń nemeresi eken. Bala naýqasynan saýyǵypty, Sapar sony aýrýhanadan alyp qaıtyp keledi eken. Asqar at basyn irikti.

— Attanǵan betiń - aý, shamasy? — dep Sapar arbasynan túsip kep Jomarttyń eki ıyǵynan qaýsyra qysyp mańdaıynan súıdi. — Jolyń bolsyn, alǵan betińnen qaıtpa. Seni eshkim de qorqaq, ıa qashqyn deı almaıdy. Óıdeýge eshkimniń qaqy joq. Ushar qustyń topshysynan qaǵýǵa bolmaıdy. Eger qolyńnan keler bolsa, seniń biz úshin taý qoparatynyńdy da bilem. Tek qaıda júrseń de umytpaǵaısyń bizdi.

— Meni munan ári shyǵarýdyń da qajeti joq, — dep Jomart at aıdaýshynyń ornyna ózi otyrdy.

— Onda Záýreshke sálem aıt, — dedi Asqar da qosh aıtysyp.

Jomart oǵan synaǵandaı qarap qoıdy.

— Jolyqqansha kún jaqsy! Den saýlyǵyńdy saqta, Jomart! — dep daýystady onyń sońynan Sapar aǵa.

Kúnniń kózi bult astynan qaıta shyqqan edi. Sapardy anyq tanyǵan Jeken kóse ornynan jaılap kóterilip, taıaǵyna súıengen kúıde qolyn bulǵady.

Bıylǵy kúz ótken kúzden aına qatesiz edi. Kolhoz astyǵyn jınap, tapsyryp úlgirmeı jatqanda jaýyn bastaldy. Kúzdikti sebýdi toqtatýǵa týra kelgen. Bıyl kolhoz basqarmasy basalqyda tájirıbeli qart dıqandarmen jýyrda ǵana joǵarǵy oqý ornyn bitirip týǵan ólkesine oralǵan jas agronomnyń: taýly jerde jazdyq bıdaı kesh pisetin bolǵandyqtan barlyq egistik jerlerge kúzdik sebý kerek degen dálelderin tyńdap, solaı etýge qaýly alǵan-dy. Alaıda kúzdik sebýdiń bul jańa jospary oryndalyp úlgirmedi. Jaýyn ústi-ústine quıdy. Onan soń qar jaýdy.

Qys ta ádettegisindeı qalyn, qarly, sýyq boldy. Dámesh apaı mektepke kúnine eki ýaqyt erteńgisin jáne keshkisin ot jaǵatyn. Jaqsy jóndeýden ótken, aǵartylǵan mektep ishi kóterińki kóńildi edi. Sabaq sońynan munda Asqarǵa aýyl jastary keletin. Mekteptiń bir bólmesine qyzyl burysh ornalasqan, barlyǵy sonda jınalatyn. Shahmat oınap, kitap -gazetter oqyp, radıo habarlaryn tyńdap, onan soń kolhoz jańalyqtaryn áńgime etetin.

Dámesh apaı bolsa uzaqty kúnge mektepten shyqpaı, osy qyzyqtyń ortasynda júredi.

Asqar tynym degendi bilmeıtin, jeksenbi kúnderi keıde kolhozdyń ortalyǵyndaǵy keńsege, keıde aýdanǵa ketse, keıde oqýshy balalardy shańǵymen serýenge alyp shyǵatyn.

Asqardyń qolqasy boıynsha Báýken Jeken keseni aýylǵa kóshirip ákep, mekteptiń qasynan kishkene úı salyp berdi. Qartty kolhoz túgeldeı óz qamqorlyǵyna aldy.

— Pensıa degen osy, — dep túsindirdi Asqar. — Dámesh ana endi siz de pensıaǵa shyǵýǵa tıistisiz.

— O ne degenin,, Asqarjan. Sonda men qalaı qarap otyrmaqpyn, — dedi apaı azar da bezer bop. — Jo, joq, bostan-bos eńbeksiz otyrǵan aramtamaq adamdy asyraý jaramas.

— Siz aramtamaq emessiz ǵoı, apa - aý. Árkim-aq sizdeı eńbek etip, sizdeı qurmetke ıe bolsyn da.

Osynaý aqkóńil qarttardyń, búkil halyq úshin zańdy erejege aınalǵan jáıdi jańalyq ashqandaı kórýi onyń kóńiline sál kirbiń túsirgendeı edi. Aqtumasy qanshama keıindep qalǵan deseńshi!

— Eger ózińiz qalasańyz, isteı berińiz, apa. Qaıta maǵan jaqsy sizdiń qasymda júrgenińiz. Tek endigi jerde eńbek aqyńyzǵa qosa pensıoner retinde qosymsha járdem jáne alyp turasyz.

Keshkisin jumystan keıin Asqarǵa Báýken keletin. Ekeýi túnniń bir ýaqytyna deıin uzaq otyryp syrlasatyn. Báýken aýyl jáıin áńgimeleıdi. Birtindep onyń aıtqandarynan Asqar ózi oqýda bolǵan jyldar ishindegi Aqtumanyń basynan keshken bar oqıǵalaryn, qıynshylyqtary men qýanyshtaryn bildi. Keıde kúndiz sabaqtar arasyndaǵy úzilisterde Asqar Jeken kesege kirip shyǵatyn. Birde ol ózimen birge Qodardy jáne Kúrekeńniń nemeresi — Qojany alyp kirgen.

Qodardy kórip Jeken edáýir qýanyp qaldy.

— Túý, páli, zińgitteı jigit bopsyń, ǵoı. Endi ǵoı, mal baǵýǵa áste barmaısyń, — dedi ol masattana ár sózin soza sóılep. — Ekeýmizdiń istegen hıkmetterimizdiń birazyn Asqarjanǵa aıtyp ta qoıǵan shyǵarsyń.

— Eshteńe de aıtqan joq, — dep, dosyna Qoja ara túse ketti.

— - Onda jigitsińder! Ol áńgimelerdi áli men ózim - aq aıtyp berermin. Qartqa kep sálem bergenderińe rahmet, jaqsy oqıtyndaryńdy myna Asqardan estigem, ekeýińe syıǵa dep shana jasap qoıǵam. Syrtta, esik aldynda shóppen jabýly tur, baryńdar, taýyp alyp syrǵanaq tebińder, — dep qart shoıyndaı qara taramys qolymen eki balanyń ıekterinen qaǵyp qoıdy.

Balalar shyǵyp ketken soń qart óziniń, hıkmet áńgimeleriniń birin bastaǵan:

— Osydan eki jyl buryn, alǵash júgeri ege bastaǵan kezimiz bolatyn. Únemi kúzette otyra berý jalyqtyrǵan soń mal baǵýǵa shyqtym. Álgi Qodardyń bes-alty jastaǵy kezi, atqa minýge qumar edi, atalap jalynyp artyńnan qalmaıtyn, keıde men sony aldyma mingizip ózimmen birge ala júretinmin. Maǵan berilgeni bir qyrshańqy sholaq bolatyn, myń salsań bir baspaıtyn. Júgeri aýyldyń irgesine sebilgen. Sıyrlar óristen qaıtqanda álgi júgeriniń qasynan ótetin de tıip-qashyp tynym bermeıtin. Ol kezde Ámirbektiń de aýyldaǵy kezi, tapqan eńbegimniń bárin álgi mal jegen júgerilerdiń esesine dep ustap qalady.

Bar pále osydan bastaldy. Sıyrlar kóz jazsań - aq boldy júgerige qaraı tap beredi. Ábden mazam ketti. Sol jazda shóp qalyn, ósip, kele-kele sıyrlar júgerige qashaqtaýyn qoıǵandaı boldy, endi óriste az-kem dem alyp jantaıatyndy shyǵardym. Sondaıda bosqa jatqansha dep Qodardyń jyrtyq etigin tigeıin. Úıden biz ala kep, eshkiniń kepken sińirinen taramys shırattym, Biraq tebenimdi úıge umytyp ketken ekem, amal qansha álgi jerde etikti jamaı almadym.

Aqyry sol teben úshin aýylǵa erterek qaıtyp, etikti úıge aparyp jaman aq boldym. Tús kezi edi, ornyma Qodardy qaldyrdym da: — «myna kóleńke mynadaı bop qysqarǵan kezde sıyrlardy aýylǵa aıdap qaıt», — dedim.

Úıge kep, kóleńkede etikti jamaýǵa endi kiriskem, bir ýaqta ólermen bop dolyryp Ámirbek shaýyp kepti. Sóz aıtýǵa tili kelmeıdi, tek qamshysyn silteıdi.

— Maskúnemsiń! Jaýsyn, bárin, de. Bar maqsattaryń meni qurtý! — dep shaptyǵady.

— Ne bop qaldy sonsha? — deımin jaıbaraqat qana. Onyń jyny múldem qozyp ketti, al kep meni sybasyn, saqaly joq, aqyly joq aqymaqsyń deıme - aý, aıtpaǵany qalmady.

— Aldyńdaǵy mal qaıda? Qaıda?! — dep aıqaı saldy.

Osy sátte ózim de ne isterimdi bilmeı sileıip qappyn, sıyrlarym júgeriniń ishinde keńirdekten júzip júr. Toıymsyz nemeler júgerini ońdy-soldy bytyrlata kúıseıdi. Al meniń Qodarym tabynnyń eń sońynda qyrshańqy sholaqty urǵylaıdy. Endi birde attan sekirip túsip, sıyrlardyń sońynan jaıaý júgirdi. Qodarǵa bolysyp sıyrlardy qaıyrysýdyń ornyna jer-kókti julyp jep boqtanyp Ámirbek tur. Men ne isteı qoıaıyn? Sostıǵan kúıi turdym da qaldym.

— Bátshaǵar, tátti - aý shamasy. Sirá, búgin sútke bir qaryq bolarmyz, — deımin oǵan. Ámirbek jarylardaı boldy.

— Qamatamyn! — dep kijindi.

Sodan bir jylǵy eńbegimdi bermesten, burynǵy kúzetshiligime qaıta qýdy. Jer aýǵan adamdaı jertóleme qaıta baryp turdym.

Jeken kózin syǵyraıtyp Asqarǵa qarady da:

— Ol úıden meni Báýken ekeýin, kóshirip ákeldińder, pensıa berdińder. Rahmet senderge, — dedi. — Qazir sol jer úıde basqa bir shal turady. Átteń ózin jóndep, tereze salyp, murja jasatar ma edi. Adam turatyn úı ǵoı. Qysqy mal jaıylymyndaǵy úıler de sondaı. Sony Báýken kolhoz basqarmasyna aıtsa bolar edi. Únemi Sapardy qýzaı bergende ne ónedi. Onyń da qaıǵysy óz basyna jeterlik. Jigittiń qyrany edi, endi ol da qartaıaıyn dedi, ýaqyt etip barady ǵoı.

Asqar Jekenniń sóz astaryn jaqsy uqty. Ol ylǵı kóz aldynda aýylda bolyp jatqan isterdi ǵana biletin de, basqany umytqandaı edi. Jeken durys aıtady, Sapar da burynǵy Sapar emes. Osy kúni Dámesh apaıdyń úıine jıi keletin bop júr. Biraz otyryp Dámesh apaımen ázildesken, kúlgen bolady, onan soń balasy esine túsip kóńili kúrt buzylady, saqal - shashyn da aq qyraý dendep shalǵan óziniń. Birde ol Asqarǵa:

— Sender endi qarttarǵa kóp ıek arta bermeńder, ózderiń bilek sybanatyn shaqtaryn, keldi. — degen. — Saǵan partıa qataryna ótýge usynys bergeli júrmin.

Sol kúnnen keıin Dámesh apaıdyń úıine kelýin sıretti. Kóbine-kóp Egormen birge júredi. Ekeýlep júrip Kenehannyń ustahanasyna japsyrma úı jasap alyp, aǵash tilgileýge kiristi. Keshe Asqarmen kezdesken sátte oılamaǵan jerden: álgi Záýresh osy aýylǵa dáriger bop keler me edi, — dep suraǵan.

— Onyń ne oıy baryn men qaıdan bileıin, — dedi Asqar úzildi-kesildi.

Asqar uzaqty kúnge Záýresh týraly oılaıtyn, onymen túsinde sóılesip te júretin, biraq ol jaıly eshkimge eshteńe aıtqan emes.

Qalaı júrip jatyr eken sol Záýresh, oqýy qalaı eken, Jomart ne dep bardy eken? Aýyldy ıt baılasa turǵysyz ǵyp aıtyp barǵan shyǵar, — dep oılaıtyn ol dosyn qyzyǵa eske alyp. Keıde qyzyǵýy qyzǵanyshqa ulasyp, uzaq túnge kirpik ilmeı Záýreshti oılaıtyn.

Asqar chemodanynyń túbinde qyzdyń kishkentaı bir sýreti saqtaýly. Keı sát jalǵyz qalǵanda ol so sýretti alyp, súıkimdi ásem beınege uzaq otyryp qaraıtyn.

— Osy aýylda qala qyzdarynan kem túspeıtin qyzdar bar ǵoı, áýeli jumys dese olardy shenine de jýytpaıdy, — dedi birde Dámesh apaı ázil-shynyn aralastyra. — Sháıdi myna kempir menen artyq qaınatady. Men de kelin qaınatqan shaıdan isher edim. Joq balam, jigit adamnyń jalǵyz júrgeni kelispeıdi. Anaý Saqyshtyń nesi kem? Aqyl deseń aqyl, kórik deseń kórik bar.

Saqysh Záýreshpen qurbylas bolatyn. Asqar oǵan esh ýaqyt nazar aýdarǵan emes edi. Aýylǵa qaıtyp oralǵan soń da kóńil bóle qoımaǵan oǵan. Ras, óte sypaıy, eńbekqor qyz. Múmkin ol Záýreshpen hat jazysyp turatyn da shyǵar degen oı keldi Asqarǵa.

— Apa, Saqysh Záýreshten hat alyp turmaı ma eken? — dep surap qaldy Asqar.

— Záýreshten be? — dep Dámesh apaı da buǵan birinshi ret kergendeı ańyraıa qarady. — Bilmedim, balam. Surap kóreıin.

Asqar tysqa shyqqan. Oqýshylar úıdi-úıine tarap ketipti. Qasyna Báýken keldi.

— Aýdanda úlken keńes ashylmaq, aýyl sharýashylyǵy boıynsha. Qart kolhozshylardy shaqyrtqan eken. Bizdiń brıgadadan men Sapar aǵany usyndym. Barlyǵy tórt adam barmaqpyz bizdiń aýyldan. Eki-úsh kún bolatyn sıaqtymyz. Men kelgenshe ornymda qala tur.

— Men muǵalim ǵanamyn ǵoı, senin, sharýashylyǵyńnan ne túsinem? — dedi Asqar tańdanyp.

— Ýaqasy joq. Qazirgi ýaqytta dál sen sıaqtylar kerek sharýashylyqqa. Buıyrýdy árkim-aq biledi, al adamdy túsiný - — erekshe qasıet. Qazir eń bastysy osy. Pálendeı aýyr jumys ta joq. Mal qoraǵa shóp qajetti mólsherden de artyq tasyldy, shopandarǵa azyq-túlik jiberilgen. Eki-úsh kún brıgadany basqarǵanyń sabaǵyńa qyrsyq bola qoımas. Biz erteń, senbi kúni júremiz.

Jeksembi kúni Asqar aýyldaǵy jastardy túgel jınady. Ár aýyldan on adamnan qosyp qurylysshylar brıgadasyn qurý týraly sheshim qabyldady. Onan soń qar kete kolhoz ortalyǵynan medpýnkt, klýb úılerin salýdy bastaý úshin kolhoz basqarmasynyń jastardyń qurylys brıgadasyna senim artýy kerektigi, qazirden bastap qurylys materıaldaryn ázirleý, qurylys jobalaryn jasaýǵa kirisý kerektigi atap aıtyldy.

Sapar kóp aldynda sóıleýge olaq bolatyn, sondyqtan jarys sózge shyǵý oıynda da joq edi. Óıtkeni onyń pikirinshe, sheshendik tek bastyqtarǵa ǵana tán qasıet. Qyzmetke aralasqan uzaq jyldardyń ishinde ol nebir suńǵyla sóılegishterdi tyńdaýǵa ádettengen-di, olar aıtpaq oılaryn tarmaq - tarmaqqa bólip, istiń halyqaralyq mańyzdylyǵynan bastaıtyn da qol jetken tabystarǵa toqtalyp, onan keıbireýlerdiń atyna jalpylaı syn aıtylyp, artynsha qaıtadan jetistikter jaıly, jeńister týraly baıandalatyn.

Al bul joly ol dástúr umytylǵan sıaqty. Trıbýnaǵa shyqqandar birden tek iske kóshedi. Kópshiligi sózge olaq, alaıda tyńdaýǵa qyzyqty, óıtkeni osy jyldar ishindegi kókirekterinde berish bop qatqan, tolǵaǵy jetken oı-pikirlerin ortaǵa jaıyp salýda. Beıneti kóp shopan eńbegi de sóz boldy.

— Qoǵamdyq maldy qutqarý jolynda júrip, eger shopan aıaq asty naýqastanyp qaza bolsa, ıakı boranǵa ushyp ólse ony biz erlik dep jatyp kep dáripteımiz. Joldastar - aý, al sol erlik kimge qajet?! Keıde biz «eńbektegi erlik is» degen daqpyrtpen kúndelikti tirshiligimizdegi artta qalǵan turmystyq, mádenı mesheýligimizdi, malshylardyń turmys jaǵdaıyndaǵy kemshilikterdi búrkemelegimiz keledi, — dedi buryn Sapar kórmegen bir jas zootehnık, «Jastyq jalyny - aı, shirkinniń. Dál bizdiń Asqarjan sıaqty eken ózi», — dep oılady Sapar sheshenniń sózin yqylas qoıa tyńdaı otyryp.

— Qurylysty shyn mánindegideı etip salý kerek, — dep sheshen sózin quptap qoıdy, májilisti basqaryp otyrǵan aýdandyq partıa komıtetiniń sekretar!. Bul da jas jigit edi. Sapar buǵap da tańyrqady, óıtkeni buryn mundaı jap-jas jigitiń aýpartkom sekretary bolǵanyn kórgen emes.

— Kóp jerlerde bir isti shyndap bastaǵanda, olarǵa kedergi jasalyp otyrdy, — dep jaýap qatty sheshen jigit.

— Endigi jerde biz kedergi jasaýshylardy qolǵa alatyn bolamyz. Múmkindiginshe qurylys brıgadalaryn uıymdastyryp, kirpish quıýdy qolǵa alý kerek. Kolhozshylar úshin turǵyn úıler salǵan jón. Al bul iste kertartpalyq etken adam ózine de, memleketke de zalal keltiredi. Mine, myna ótken jyldyń málimetine qarańyzdar! — dep sekretar bir paraq qaǵazdy kóterdi.- — Bul málimet boıynsha bizdiń aýdan oblystaǵy aldyńǵylardyń biri. Bárine de jalǵan aqparlar qosylǵan. Joq, joldastar, jalǵan daqpyrtpen emes, shyn mánindegi eńbegimizben ozat atanýymyz kerek. Kórsetkish somda ǵana shyn mánindegi kórsetkish bolady, eger adamdarymyzdyń turmysy, mádenıeti arta tússe, turǵyn úılermen qamtamasyz etilse. Reti kelgende aıta ketken jón. Aqtuma aýylynda kolhozshylar úshin turǵyn úıler salý jumysy bastaldy. Ras, ázirge salynǵany eki-úsh-aq úı. Biraq bastama úshin bul da jaman emes. Joldastar, zalda sol aýyldyń qadirmen adamdarynyń biri, kóbińizge tanys bir kisi otyr. Ol kisi — Sapekeń aqsaqal. Al Sapeke, endi biz sizden sol bastamalaryńyz jaıly aıtyp berýińizdi ótinemiz, — dedi sekretar buǵan qarap.

Sapar múldem abdyrap qaldy, dál bulaı bolaryn kútpegen, jańa sekretardyń munyń aty-jónin biledi - aý dep te oılamaǵan.

— Sasatyn túk joq, Sapar aǵa, jaqsylap bir sóıleńiz, — dedi Báýken sybyrlap.

Sapar asyqpaı basyp trıbýnaǵa kóterildi.

— Ne deýge bolady. Bizdiń Aqtumanyń da basqa aýyldardan esh aıyrmashylyǵy joq. El qatarly júrip jatyrmyz. Soǵys zardabynyń aýyrtpalyqtary bizge de tústi... Qazir eptep jańa úıler salýdy qolǵa aldyq. Jeken degen shalǵa jáne bir-eki semáǵa úı salyp berdik. Biraq, shynymdy aıtsam, bul salǵan úılerimiz maqtaýǵa turarlyq úıler emes. Endigi jerde salynar úı eńseli, jańasha bolýy tıis qoı.

— Ázirge bastama bar ǵoı, Sapeke. Jaqsy bastama, — dep kúlimsiregen sekretar qoshtaı tústi. — Aıtyńyzshy jamandy da, jaqsyny da, tegis.

— Jaqsyny da deısiz be? Kerýen jańa jolǵa shyǵarynyń aldynda bas-aıaǵyn jınastyryp, ózin-ózi jónge keltirer bolar. Jaman - jáýtiktiń bárinen arylyp, óziniń shama-sharqyn baıqaıdy. Mine, sol sıaqty bizdiń Aqtuma da bir orynda toqyrap turyp qalmaý úshin, óz kúshin baıqastaýda. — Sapar jótelińkirep tamaǵyn kenep aldy. — Myna bizderdiń — shaldardyń bir kezdegi kıgen kıimderimiz qazir ústimizde olpy-solpy turatyn boldy. Sol sıaqty aýyldyń da burynǵy eski kórki búginde kózge túsken noǵaladaı áser qaldyrady. Onyń esesine jas urpaq ósti, ákeniń isi solarǵa mura. Al olar jańa jolǵa bet alar kerýendi qomdap jatyr.

— Bárekelde, Sapeke, danalyq sóz aıttyńyz, jańa jolǵa, jarqyn bolashaqqa, kúnge qaraı bet aldyq, — dep sekretar da kóppen birge uzaq qol soqqan.

Sapar sózin ári qaraı jalǵady:

— Osy zalda, áneý tusta, bizdiń Báýken otyr. Asqar degen bir balamyz, kádimgi kolhozymyzdy alǵash uıymdastyrǵan bólshevık Sembınniń uly, joǵarǵy oqý ornyn bitirip, aýylǵa qaıtyp oraldy. Endigi sózdi solar aıtýǵa tıis. Bastaıtyn da solar. Al biz bolsaq aqyl-keńeske ǵana shebermiz. Jaratylystyń ózi keıde adamdy qartaıǵanda aqylgóı qylady eken de... — Qyzynǵan Sapar daýsyn sál kótere sóıledi: — Endigi jerde Aqtuma da burynǵy Aqtuma emes. Biz shala saýatty edik. Tek aýyzsha aıtqandy qabyldap, estigenimizge senetinbiz. Bizden eshkim keńes suramaıtyn. Buıryq beriletin jáne ol buıryqtardy elep-eksheý qıyn tıetin bizge. Al endi basqasha bolady. Báýken, Asqarlar nendeı nusqaý bolsa oqyp, talqylap, oılastyryp isteıdi. Oqymysty Aqtumadan da shyǵyp otyr. Jomart degen balamyz oqymysty, — dep sóz retinde maqtanyp ta qoıdy. — Mine, zamannyń ózi alǵa ketip barady degen osy. Ras, qıyndyqtar da áli kóp, biraq ońaıshylyqpen ne jasalýshy edi. Kerýenniń jolynda ne kezdespeıdi: shyńyraý da, shatqal da, burqasyn boran, sýsyz shóleıt, buzylǵan kápir de ushyrasyp otyrmaı ma. Endeshe kerýendi myqty jandar alyp júrýi kerek. Sondyqtan biz de álgi jastardyń kúsh jigerin synaýdamyz. Qýanatynymyz: olar qajyrly da qaıratty, olarǵa kósh bastatýǵa ábden bolady.

Al endi kemshilikter jaıly aıtaıyn. Kemshilik degen kóp qoı, balam, — dep Sapar jınalysty basqarýshyǵa buryldy. — Qurylysty kóptep salýymyz kerek, biraq materıal joq oǵan.

- — Kolhoz úshin qurylys materıaldaryn aýdandyq tutynýshylar qoǵamy arqyly alý kerek, — dep ile jaýap qatty sekretar. — Keshe oǵan jańa bastyq taǵaıyndaldy. Endigi jerde jumysy durys júrýi tıis. Burynǵy bastyǵy qoǵam qazynasyna qol suqqan alaıaq eken. Sol Ámirbek buryn sizdiń aýylda kolhoz predsedateli bolǵan kórinedi, talaı qylmystar istegen tárizdi. Keshe biz ony partıadan shyǵaryp, qyzmetinen túsirdik, qazir tergeý júrip jatyr.

— Meniń senen bir ótinishim, qaraǵym, bizge arnaıy kelip malshylardyń turmysyn óz kezińmen bir kórseń. Ámirbektiń ne istep ketkenin sonda bilesiń. Áı, qaısy birin aıta beresiń, — dep Sapar sózin aıaqtady da, denesin tik ustap óz ornyna baryp otyrdy.

* * *

Asqardyń stolyn jınastyryp júrip, Dámesh apaı kitaptan sheti shyǵyp turǵan sýretti kózi shaldy. Alyp qarasa: Záýreshtiń sýreti eken. Jymıa kúlip túsipti.

— Shirkin - aý, qandaı ásem qyz bolǵan. Báse, Asqarymnyń seni oılap kúrsinýi tegin emes eken ǵoı. Ony nege sonsha qınaısyń? — dep sýretke tesile qarap uzaq otyrdy. Onan soń kitap arasyna qaıta salyp qoıdy da, úıdiń ishin jınastyryp bop, kıinip Saqyshty izdeı ketti.

Saqysh úıinde jalǵyz otyr eken.

— Saqtaı, men senen bir nárse suraıyn dep edim, — dedi Dámesh apaı kirgen boıda. — Osy sen Záýreshten hat alyp turasyn, ba?

— Iá, hat jazysyp turamyz.

- — Á, onda menen sálem aıtshy ózine. Qalanyń jigitterińe kóz tigip ushqalaqtanbasyn, renjımiz dedi de. Bárimiz de jas bop kórgenbiz. Bilemiz. Bireý iltıpat bildire bastasa, áldeqandaı bop dandaısyp kete qalatynbyz. Sóıtip júrmesin. Asqardan artyq qadirine jetetin, súıetin eshkim bolmas, sirá.

— Siz qyzyqsyz, apa, — dep kúlip jiberdi Saqysh, — sonda sizdińshe álde bir jigit unatty eken dep qyz ózi súıetin basqa adamyna barýyna bolmaı ma?!

— Qaraǵym, sen maǵan kúlme, shynymen aıtyp otyrmyn. Jáne Asqar «álde bir jigit» emes qoı. Jaz so men aıtqandy. Baıǵus balanyń jatsa-tursa oılaıtyny sol.

— Endeshe Záýresh te hat jazǵan saıyn suraıdy ol týraly. Jáı, bileıin dep edim dep sendirmek bolady meni, biraq basqalar jaıly surasa qaıda jatyr, meni sezbeıdi dep oılaıtyn bolar. Biraq ózi Asqardan áli kúnge birde-bir hat almapty.

— Já, ol jazar - jazbas — onda sharýań qansha. Onsyz da jumysy basynan asady, kúıip-pisip júrgeni, hat jazýǵa murshasy bar ma.

Osyny aıtty da Dámesh apaı úıine ketti.

As ústinde sasyp - saldyrap, qasyq ornyna pyshaq usynyp, onan kejeni tógip ap, ábden esi shyqty. Sózdi neden bastasam eken dep oılaýmen boldy.

Kempirdiń áldenege abyrjýly ekenin sezgen Asqar:

— Jaıshylyq pa, apa, ne boldy? — dep surady.

— Eshteńe de emes, táıiri. Jasaǵan tamaǵym unamasa pensıańa shyǵararsyń azar bolsa. Al osy ózińniń ne oılaǵan oıyń bar? Nemene, áke-sheshem joq dep eshkimge qulaq asqyn, kelmeı me?! — dep sezin ursyńqyrap bastaǵan Dámesh, artyp - shashqan shekten asyp bara jatqanyn sezip otyra ketti. — Túý, qartaıǵandyq - aý, renjime, Asqarjan, bu jaman kempirdiń daýys kótergenine. Meniń osy bir túsinbeıtin jáıim bar senderge... Sen ǵoı munda júrip kúndiz - tún oılaıtynyń sol qyz, al ol o jaqta júrip seni oılaıdy. Bularyń qalaı, nege til tabyspaısyńdar?.. Bizdiń jas kezimizde ata-anamyz syrtymyzdan - aq sóılesip, quda túsetin de, úılendiretin, sonda da bir-birimizge baýyr basyp ketýshi edik.

Asqar aqtan, kúıde. Dámesh apaıdyń dál osylaı tolqyǵan sátin kórýi birinshi ret.

— Siz kimdi aıtyp otyrsyz, apa?

— Záýreshti aıtyp otyrmyn. Seni oılap ishqusta bop ol júr, al sen bolsań bir aýyz habaryńdy bildirmeısiń oǵan.

— Qoıyńyzshy, apa... — dedi Asqar kúızelispen sybyrlaı sóılep, sóıtti de syrtqa shyǵyp ketti.

Kóktemniń jylymshy aq jaýyny búrkip tur eken. Dál esiktiń aldynda jol jıeginde qar sýymen báısheshek esipti. Betti qytyqtaǵan sylbyr aq jaýynyn sońyna ertip qorǵasyn bulttar keship barady. Kún kóziniń shýaǵyn kútken gúlder úlbiregen aq qaýyzdaryn tańyrqaı ashqan. Lapas astynda buıyǵyp jatqan qozylar dúr silkinip oınaqtap shyǵa keldi, kók shóp ústinde sekektep torǵaılar bıleıdi. Asqar tas laqtyryp edi, dúr etip ushty.

— Netken aqymaq, qıqar edim men, — dedi Asqar ózine-ózi sybyrlaı sóılep. — Meni súıedi ǵoı ol, súıedi!..

— Áı, Asqar, spýtnık ushypty, mine oqy! — dep ótip bara jatqan pochtashy gazet ustatty.

— Jaqsy! — deı saldy onyń sózin uqpasa da Asqar. Munyń, kókireginde ózine ǵana málim úlken, alyp ushqan qýanysh bar edi.

— Ne deıdi álgi, ne bop qapty? — dedi esik ashqan Dámesh apaı. Asqar gazetke úńildi.

— Jerdi aınalyp spýtnık ushqan kórinedi.

— O alla, tiri júrseń neshe túrlini estıdi ekensiń - aý, — dedi Dámesh apaı kúrsinip.

Taýdaǵy qar shoǵyrlanyp, shógip, onan bastaý alǵan kishkene bulaqtar bir-birine qosylyp kúsheıip, jolyndaǵy kóshkin muzdardy buzyp-jaryp jazyqqa qaraı týlap aǵýda. Kúngeı qyrattar kók jasylǵa boıana bastaǵan. Birtindep qar tek Qaraqshy shyńnyń basynda ǵana qaldy.

Kolhoz dalasyna alǵashqy traktor da shyqty. Kenehannyń usta dúkeniniń aldyna jurt jınalǵan. Topyrlaǵan aýyl balalary shý shý etedi. Sapar, Egor, Mamyrbaılardy ertken Báýken tuqym sengishter men kýltıvatorlardy tekserip júr.

— Egistikti qopsytý sapasyz bolady, myna tister tozypty ǵoı, — deıdi ol jelkesin qası turyp.

— Tozbaı qaıtsyn, eskirdi ǵoı. Predsedatelden surap kórseńshi, múmkin jańasyn taýyp berer, — dep qoıady Kenehan.

Báýken Almatyǵa júrmek. Ótkende aýdanda ony respýblıkalyq keńeske qatysýshy etip saılaǵan. Sondyqtan ol kóktem egisiniń ózi ketpeı turyp aıaqtalýyn oılaıdy.

— Barǵan soń umytpaı Jomartqa kire shyq, Záýreshke de jolyq. Sóılesip, baıqap ker. Múmkin munda Asqardy bekerge ustap júrgen shyǵarmyz. Múmkin Záýreshtiń munda oıy bar shyǵar, tek aýylǵa qaıtqysy kelmeıtin bolar. Ondaı bolsa Asqardy ustamalyq, — degen Sapar. — Adamnyń baqyty degenniń ózi názik dúnıe ǵoı. Obalyna qalýǵa bolmaıdy. Qaıta saqtap qalý kerek. Qajet dese Asqar sonda baryp tursyn. Árıne, ol munda da kerek adam, biraq baqytynan aıyrý keshirilmes kiná. Onysyz jemisi de bolmaıdy.

— Bilýge tyrysyp baǵaıyn.

— Qolynan kelgeninshe Jomart ta kómekteser, ekeýlep júrip klýb úıiniń aýrýhana men mekteptiń jańa jobasyn taýyp ala kel. Bizdiń kolhozda da orta mektep ashylýy tıis, — dep tapsyrdy oǵan Asqar. — Áıtpese balalar jıyrma shaqyrym jerden baryp oqyp kep júr.

— Al Záýreshke ne deıin? — dedi Báýken oǵan tesile qarap.

— Sen ketkenshe ne deıtinińdi oılap qoıarmyn.

Keıin Báýken attanar sátte Asqar aq oramalǵa dymqyl topyraqqa tamyrlarymen qosa oralǵan báısheshek pen shýyndyq gúlderin ákep ustatty.

— Záýreshke bergeısiń. Ydysqa otyrǵyzatyn bolsa bul gúlder ósip ketedi... Bala kúnimizde myna báısheshektiń tamyryn otqa pisirip, Záýreshke jegizgenim bar edi. Sonda tátti eken dep maqtaǵan. Sonan keıin ekeýmiz osyndaı gúldi kóp etip jınap edik. Sol kezderdi esine alsyn...

— Maqul, bárin de oryndaımyn, — dedi Báýken kóńildene, óz ishinen: endi Záýreshke Asqar jaıly áńgimeleý álde qaıda ońaıǵa túsetin boldy dep oılady. — Tek soǵys kezindegideı endigi jerde shóp tamyryn pisirip jemeıtin bolaıyqshy.

— Arheologıany men arhıtektýraǵa bekerge aıyrbastaǵanym joq. Eger tyńdaǵyń kelse men saǵan qandaı josparlarymyz baryn aıtyp bereıin. Ekeýmizdiń osy kezdesýimizdi sen qazir emes, keıinirek bolady dep oılap kórshi. Túsinip otyrsyń ba? — dep ol mańdaıyna jalbyraı túsken shashyn keıin silkip qoıdy. Kózi bala kúnindegisindeı otsha janyp jaltyldap ketti.

— Ekeýmiz Shoqanǵa ornatylǵan eskertkishtiń qasynda kezdestik delik.

— Men nebári tehnıkým ǵana bitirgem, sondyqtan senin, pálsapań, maǵan túsinikti bola qoımas, — dedi Báýken.

— Bólme sózimdi. Men saǵan ábden túsinikti etip aıtyp bereıin. Kóp uzamaı ondaı eskertkish bolady áli. Esińde me, bala kúnimizde Shoqanǵa uqsaımyz dep ıyǵymyzǵa kúnbaǵystan epolet jasap alýshy ek qoı. Sonymen, sen bir alys jaqta ekensiń delik. Men saǵan hat jazdym. Sen kelmek bop ýáde ettiń de, men alǵash kezdesetin jerimiz Shoqan eskertkishiniń túbi bolsyn dep belgiledim. Taǵy da biraz jyl ótedi. Talaı dúnıe ózgerdi delik, — dep Jomart terezeden syrtqa oılana qol tastap áńgimesin jalǵastyra berdi. — Saryarqanyń tósin qaq jaryp Ertisten Betpaqdalaǵa deıin kanal qazylǵan. Kaspıı teńizinde paromdar júzedi, Moıynqum ústinde baý-baqsha men maqta ósken delik. Shardara men Myrzashólde jasyl jelek kómkergen gúl alańdary.

Jomart jymıa kúlip únsiz qaldy. Onan soń shashyn artyna qaraı sıpaı qaıyryp terezeden keri burylyp qýaqy kúlkimen Báýkenge synaı qarady.

— Sol jyldar ishinde qazaq dalasynda kóptegen jańa qalalar, zavodtar men fabrıkalar jáne oqtaı atylǵan asfált joldar salynǵan eken. Mine sondaı joldardyń birimen sen Almatyǵa qaraı tartyp kelesiń. Bul jol asqar asýly İle Ala taýynyń belinen basa túsken. Senin, plasmassadan jasalǵan elektromobılin, qandaı qıadan da irkilmeı zýlaıdy. Álgi jol — máńgi erimes aq qarly shyńdardy, shapshyp aqqan qulama asaý sýlardy japan, bıik quzar jaqpar tastardyń, ný jynysty toǵaılardyń arasymen, bel-belester men oıpańdardy jaryp ótip Qyrǵyzdyń tańǵajaıyp Ystyq kólinen Almatyǵa tóte barady eken. Ol jańa jol ataqty Alpiniń asýlary men Avstrıa jáne Shveısarıa taýlaryndaǵy ásem joldardan birde kem emes. Túri, túsi san túrli júzdegen mashınalar sol jolmen qyrǵyz taýlarynyń merýerti — Ystyq kólge aǵylýda. Onan ári qyrǵyz qalalaryna, Tashkentke, Shardaraǵa, Gazlıge, Gúlistanǵa, Samarqantqa deıin barýǵa jáne kerisinshe bizdiń jasyl jelekti ásem qalamyzǵa oralýǵa bolady.

Týrıser bolsa Almaty irgesinen kóp uzamaı ornaıtyn Qapshaǵaı teńiziniń jaǵa jaıynda dem alady, olar bizdiń taýlarymyzdy, baqtarymyzdy, ǵajap tamasha taýdaǵy muz aıdynymyzdy qyzyqtaıtyn bolady, bárinen de ásirese qalamyzdyń kórkine tánti bolmaq.

Bizdiń qala! Mine, ol alyp tulǵaly Alataýdyń eteginde kún súıip naıqalyp tur, — dep Jomart chertejin jaıyp saldy. — Qala ústinde nurly sáýle oınaıdy, Al qalanyń arǵy jaǵynda keshki ymyrttyń, astynda, keptegen joldardyń uzynnan sozylǵan ottary tilgilegen ken, dala.

Sen kóptegen demalys úıleriniń, sanatorıılerdiń, qalamyzdy arzan elektr qýatymen sáýlettendirgen elektrostansıalardyń tusynan zýyldap ótip, qalaǵa ońtústik jaqtan kiresiń. Sóıtip ózińniń qalaǵa saparyńdy granıt jartastyń ústinde turǵan Abaı eskertkishiniń túbinen bastaısyń.

Shilterli tereze perdeler tusynan, zavod sehtarynyń áınekti qabyrǵalarynan, buıymdar toly vıtrınalardan, úılerdiń tóbesinen, kóshelerden, alańdardan, myńdaǵan aq, sary, jasyl, qyzǵylt ottar jarqyrap turady.

Kenet ulttyq órnektermen bezendirilgen reklamalardyń jarq-jurq etken san boıaýly ottary janady.

. Jarqyraǵan shamdarynyń jaryǵy áli de qaýyzyn asha qoımaǵan raıhan gúlderi men qaıyndarǵa, aq torǵynǵa oranǵan alma aǵashtaryna, raýshan gúlderi men qan qyzyl qyzǵaldaqtarǵa, jáne tóńirekte tizile sap túzep ósken qaraǵaılarǵa túsip tur. Samal jel aǵash japyraqtaryn sybdyrlatady, áldeqaıdan alystan baq ishinen ózine shaqyrǵan qyz áni estiledi. Japyraqtar sybdyr men ǵashyqtar sybdyryna qulaq túre, sen kúmis kúlkili aryqty jaǵalap keń de jaryq kóshemen, aspan záýlim úılerdiń tusynan etesiń. Ol úıler aýada qalqyp turǵandaı jep-jeńil kórinedi, shyǵys qalalarynyń eń ádemi úlgileri men tehnıkanyń eń sońǵy jetistikteri ushtasqan.

— Sen dosyńdy kórýge asyǵa túsesiń. Alaıda mynaý jańa úılerge eriksiz kóz toqtatyp aıaldaı beresiń, — dep Jomart chertejdegi úılerdi nusqap qoıdy. — Jel sybyryna, ánge qulaq aspaý múmkin emes.

Seniń kóz aldyńda dál osyndaı kóktem kezinde kelgendikten qala kórki burynǵysynan eki ese kórikti ertegidegideı sulý kórinedi.

Jomart áńgimesi birtindep Báýkendi de eliktirgen edi, ol selt etpeı tyńdady. Mynaý ózi aqyn ǵoı, naǵyz aqyn degen oı keldi oǵan.

Báýkek bólme ishinde otyrǵanyn da umytqan. Jomart qıaly ony ezimen birge jetelep, ol óz oıymen bolashaq qalanyn, keshesinde kele jatty. Jomart armandarynyń iske asqanyn óz kózimen kórip kele jatqan tárizdi. Al Jomart bolsa áńgimesin jalǵastyra túsýde. Tyńdaýshysynyń kez aldyna tan, qalarlyq sulý kórinisterdi ákeletin sıqyry bar sıaqty.

— Mine, bizdiń qalamyz sondaı bolady. Árıne, biz sol armandardyń áli onnan birin de iske asyrǵamyz joq, — dedi ol. — Men tek osy ýaqyttardyń ishinde istelgenderin ǵana kórseteıin. Qalamyzdyń etkenin de, bolashaǵyn da sodan ańǵarýǵa bolady. Iá, ıá. Maǵan óıtip tańdanyp qarama. Qala ózi týraly ózi baıandaı alady, tipti árbir aýyl ózi týraly ózi hıkaıa sherte alady. Qala da, aýyl da adam tárizdi ómir súredi ǵoı. Adam sıaqty olardyń da árqaısysynyń ózinshe taǵdyry bar. Olar da adamsha ómir súredi, árqaısysynyń minezi, ózindik tabıǵaty, ereksheligi bolady. Olardyń da qýanyshy, qasireti, arman, maqsaty bar. Olar da jas bolady, onan qartaıady.

Keı qala qyz minezdi oınaqy bolsa, keı qala kepti kórgen qart tárizdi dana bop keledi. Olar óz dańqtaryn ıa saýda - sattyǵymen, nemese ǵylymdaǵy uly jańalyqtarymen, án-kúıimen, ónerimen, baılyǵymen, ne kedeıligimen shyǵara alady. Keı qala qatygezdigimen, ne meıirbandy tynyshtyǵymen tanylady. Olar da adamsha tynystap, adamsha shejire shertedi. Estısiń be, áne? Bizdiń qalamyzdyń saıabyr, sabyrly tynysy bar. — Jomart terezeni ashty. — Maýjyrap uıqyǵa shomady. Óıtkeni turmysy toq, erteń qalaı kún kórem dep mazasyzdanbaıdy. Perzentteri baqytty uıqynyń qushaǵynda alańsyz uıyqtaıdy.

Ár qalanyń, ózine ǵana tán tarıhy bolady. Al adam qalanyń tynysyn ǵana emes, sonymen qatar sol qalanyń júrek lúpilin, tamyrynyń soǵysyn, tyńdap, tirshiligin anyqtaı alady.

Qalanyń júrek soǵysy toqtap, Karfagen, Afrasnab, Otyrar ǵusap, nemese dál osy Almatynyń astynda qalǵan qala sıaqty máńgi óletinderi de bolady. Al adam óz týyndysyn máńgi ólmeıtindeı de ete alady.

— Sen shynynda da armanshyl bop alypsyń, Jomart.

— Men baıaǵydan osyndaımyn. Arman men qıalsyz arhıtektýranyń órisi joq. Armansyz adam jáne bolmaıdy. — Jomart kenet tyna qaldy da dereý chertejderin jınap oraı bastady.

— Bizdiń aýylǵa laıyqty klýb pen mekteptiń jobasy joq pa sende? — dep surady Báýken.

— Aýylǵa laıyqty joba deısiń be. Qaladaǵy sıaqty klýby, mektebi jáne teatry bolýy kerek qoı. Amal qansha, ondaı joba ázirge joq. Jobalaý ınstıtýtyna, mádenıet mınıstrligine barý kerek. Biraq olardan da tabyla qoıar ma eken. Záýresh te surastyrǵan sıaqty edi.

— Iá, Záýreshtiń háli qalaı? Erteń jolyqsam dep em ózine.

— Kóresiń ǵoı. Júrip jatyr, eki ret praktıkada bolǵan, ınstıtýtty bitirdi. Ordınatýraǵa ázirlenip júr, esi-derti Asqardy oılaıdy, — dedi Jomart oıly qalypta. Bólme ishinde qolaısyz tynyshtyq ornaǵan. Bireý esik qaqty. Sóıtkenshe esik kózinde shashyn qysqa etip qıǵyzǵan, qolynda jasyl sýmkasy bar ádemi qyz turdy...

— Endi qashan shyǵasyń? — dedi qyz Báýkenge kóńil aýdarmastan.

— Qazir, bir mınýt kidire tur, — dedi Jomart kináli únmen, ózi Báýkenge qarap qoıdy.

— Tez bol, — dep qyz esikti japty.

— Al men keteıin,- — dedi Báýken ornynan turyp.

— Sen keshir meni, teatrǵa barmaq edik. Yńǵaısyz boldy, — dedi Jomart.

Báýken bir túrli qolaısyz kúıde qalǵan. Tez qoshtasyp shyǵyp ketti. Tek túngi taza aýada biraz júrgennen keıin boıy terin dedi. Jomarttyń áńgimesinen keıin qala kórki oǵan múldem basqasha áser etken edi.

«Degenmen Jomart jaraıdy, — dep oılady ol, — aýylǵa qaıtpaǵany eshteńe etpeıdi. Óz ornyn tapqan adam, ol osynda qajet. Apyr-aı, jobany qaıdan alsam eken», — dep kúbirlep qoıdy uıyqtarynyń aldynda.

* * *

— Ne jańalyq bar, ata? — dep surady Saqysh sańqyldaǵan únmen. Burymdaryn oramal astyna jınap, jeńin qaıyryp alǵan qyz jeńil qımyldap qalypqa qummen aralastyrǵan laıdy toltyrdy.

— Ne jańalyqty suraısyń, qyzym? — dedi onyń qımyl - qozǵalysyna súısine qaraǵan Sapar.

— Brıgadırimiz múldem keshikti ǵoı.

— Á, Báýkendi suraısyń ba? Jumysy bop qaldy da. On¬da ı jigit qaıda barsa da qutty qonaq qoı, — dep Sapar qýlana jymıdy. — Nemene, qyzym, onda tyǵyz sharýań bar ma edi?

— İsim soǵan túspeı-aq qoısyn, — dedi Saqysh ernin shúıire, jeńimen betin sıpap. — Ózi brıgadır, jumysty tastap qydyryp júrsin...

— Kelgen soń ózimen bir durystap sóılesshi, — - dedi Sapar kúlip. — Al jeter, shaqyr balalardy endi. Úıge qaıtatyn kez boldy. Búginge osy da jaraıdy, laı da taýsylypty, tańerteńge taǵy da daıyndap qoıady ǵoı.

Kolhoz ortalyǵy Aqtumadan úsh shaqyrym bolatyn, Sapar kirpish quıyp júrgen jastardy jumysqa alyp kep, alyp qaıtyp turatyn.

— Asqarjan, tasta jumysty. Búgin saǵan qonaq kelýi tıis.

— Neǵylǵan qonaq? — dedi Saqysh Asqardan buryn.

— Qaladan keletinder, — dep Sapar jumbaqtaı kúldi, onyń kóńili búgin erekshe kóterińki edi. Asqardyń baıqaǵany — qart bulardan áldeneni jasyrǵysy kelgendeı bolady, biraq jasyra almaı tur.

- — Ata-aý, erterek nege aıtpadyńyz, — dep Saqysh bezek qaqty. — Qap kóılegimdi bulǵap alyp em. Tezirek úıge jeteıik onda.

— Kimniń keletinin sen bilýshi me eń?

— Já, qoıyńyzshy, ata. Al men Qodarmen birge kettim, tezirek jetemiz.

— Áı, Qodarjan, atyńdy Saqyshqa ber, aýylǵa asyǵyp tur eken, — dep daýystady Sapar. Qodar jazǵy demalys kezinde atqarýshy bop istep, Aqqasqa aıǵyrdyń tuqymy qýla qunanǵa minip júrgen.

— Bir mınýt kúte turyńyzshy, Sapar aǵa, men partbúroǵa kirip jınalystyń qashan bolatynyn biligi shyǵaıyn, — dep ótindi Asqar.

— Muny áli kútý kerek. Al men kettim, — dep Saqysh qula qunanǵa mindi.

— Dámeshke aıta bar, dastarqanyn mol ǵyp ázirlesin, meniń kempirime de aıt, qonaqtaǵan taýyqsha sandyqqa shyǵyp otyra bermeı Dámeshke kómektessin, bar táttisin salsyn dedi de.

— Al endi aıtyńyzshy bárin, Sapeke, — dedi Asqar arbaǵa otyryp jatyp.

— Ár nárseniń kezi bar, kelgen soń kóresiń, — dep berile qoımady Sapar. Onyń bir baıqaǵany Asqar birinshi ret oǵan terezesi teń adamdaı «Sapeke» dep til qatty. Qartqa unap ketkeni ós; edi. O l Asqardyń azama bolyp, ózin naǵyz eresekter sanatyna qosatyn kezin kópten kútken edi. Árıne, sypaıy bolý degen de jaqsy. Alaıda sol sypaıylyq adamnyń ózine degen senimimen, óziniń boıyndaǵy qajyr-qaırat, namysymen astasqanda áldeqaıda kóriktendire túsedi, dep oılady Sapar. Áı, qarttyq - aı, tiregińniń berik bolǵanyn tileısiń - aý.

Olar masaq jarǵan eginniń arasyndaǵy shańdaq qara jolmen kele jatty. Shymqaı kók aspanda qalyqtaǵan qyran kórindi.

— Sharyqtaýyn shirkinniń, — dedi Sapar súısinip.

— Kimdi aıtasyz, ata? — dedi Asqar qalyń oıdan selt etip.

— Qyrandy aıtam, sonaý shyrqaý bıiktegi... Jaryqtyq, osy qyran qustar qıada óledi eken. Jaraly bolǵanda, kárilik meńdegende ólerin biletin qyran eń sońǵy demin jıyp shyrqaý shyńǵa kóteriledi deıdi. Sodan qanatyn qomdap, bıikten jartasqa qulap soǵylyp óletin kórinedi.

Aqtumaǵa taıanǵan kezde jol, tóbesinde jalǵyz beıiti bar dóńesti bókterleı júrgen álgi qyran sol beıitti — Sapardyń jan dosy, Asqardyń ákesiniń beıitiniń tóbesinde shyrq aınalyp ushty.

Dóń basyna kóz tikken Sapar ótkendi esine túsirip sál kúrsindi de, delbeni qaqty.

— Áı-ı, shúý, janýar

— Ata, men aıdaıynshy atty, — dedi arbanyń artynda aıaǵyn bulǵaqtatyp otyra berýden zerikken Qodar.

— Má, týra mektepke bur, Asqardyń úıinen sháı ishelik baryp, — dedi qart qýaqy únmen.

Esik aldyna kelgen soń Asqar arbadan túsip, pıdjagyn ıyǵyna ildi de, jigitterdi Dámesh apaıdyń úıine shaqyrdy.

— Sabyr et, balam. Áne taǵy da qonaqtar kele jatyr, — dep osy kezde Sapar aýdan ortalyǵynan keletin jol jaqty nusqaǵan.

— Báýken kele jatyr, — dep qýanyp ketken Asqar áıel tulǵasyn kerip irkilip qaldy. Oǵan Záýresh kele jatqandaı kórindi. Endi ol ezgeni tegis umytyp, umtyla júgirdi. Pıdjagy ıyǵynan syrǵyp, jol ústine túsip qalǵan. Qodar baryp kóterdi.

— Búıtip sen aıaǵyńdy syndyrasyń ǵoı, — dep kúldi Báýken. Qasynda bóten bir qyz otyr. Asqar qatty qysyldy.

— Men bul Kisini... — dep kúbirledi ol kináli únmen.

— Bilem, ne oılaǵanyńdy, — dep kúldi Báýken taǵy da. — Já, ony keıin sóılesermiz. Neǵyp tursyn, endi. Tanys. Myna kisi dáriger. Almatynyń ózinen bizge kele jatyr.

Báýken Saparmen sálemdesti, ańyraıyp turǵan Qodardyń tanaýynan qysyp qoıdy.

— Sen myna jaqqa qarasańshy, — dep Sapar Báýkenge basyn sál meńzep syrt jaǵyn nusqaǵan. Anadaı jerde taza kıimderin aýystyryp kıingen Saqysh tur eken.

Saqyshty kórgen Báýken basqa dúnıeni tegis umytqan edi. Ekeýi qushaqtasty da bir-birine kúńkildeı sóılep, keshki saǵym kólegeılegen taýǵa qaraı uzap júre berdi.

— Báýken qaıda, qashan keldi? — dedi alqyna júgirip jetken Dámesh apaı.

— Áne, anaý bara jatqan solar, kórdiń be? — dedi Sapar oǵan kúlimsireı sybyrlap.

1960 — 1961 j.

Orysshadan aýdarǵan SAIYN MURATBEKOV

---