InfoHub Logo

BİRINSHİ TARAÝ

Shyńyltyr Sibir keıinde qalǵan. Poezd kishirek stansıaǵa kep toqtady. Kóktem kezi edi. Alaıda bul jerdiń kún qaqtaǵan qumyna qarap, dál qazirgi shaqta endi bir jerde báısheshek gúldedi degenge sengiń kelmeıdi. Tipti aldymyzda ózen sýy jaıylyp, temir joldy basyp ketti degen de kókeıge qonbaıdy eken. Vagonnan topyrlaı túsken jolaýshylar kóleńke qýyp sendelip júr. Alǵashqyda poezdiń toqtaǵanyna nazalanyp, teplovoz basyndaǵy poezd bastyǵyn ortaǵa alyp shý kótergen. Endi, mine, kúnnen qorǵalaı otyryp, kúbir-kúbir áńgimege kirisken. Teplovoz da tym-tyrys. Sostavtyń basynda jabýly semaforǵa shekesinen qarap, jasyl qońyzǵa usap tur.

Shpaldardy sanaı basyp biraz júrdim de, álden soń kúnge kirdim. Tymyrsyq tynyshtyq basyp tur. Kóńilsiz - aq. Ásirese osyndaı jolaýshy shyqqanynda jalǵyz bolsań, kóńilińdi muń torlaıdy. Al men bir kýpede ózim ǵana kelemin. Tereze aldyna otyryp, alystaǵy kógildir taý silemderine kóz jiberdim. Ol jaq — meniń týǵan jerim, meniń týǵan aýylym. Ol taýdaǵy árbir jalǵyz aıaq soqpaqty bilemin men. Onda meniń eshqandaı et - baýyr týysym bolmasa da: «Taǵy da týǵan úıińe soqpaı ótip barasyń - aý, sen», — degen jabyrqaý oı orala beredi kóńilime. Apyr - aý, sol bir alasa ǵana, bel ortasynan jerge shókken, bir jaǵyna qaraı qyńyranǵan, tereze ornyna qyryq quraý shyny qursaýlanǵan balshyq kepe bar ma eken, deseńshi bul kúnde. Bizdiń aýyl jarysa aqqan qos bulaqtyń ortasyna ornalasqan. En, shette, bıik taýdyń dál eteginde men týǵan — sol bir eski balshyq kepe turatyn. Bizdiń úıden shyqqan jalǵyz aıaq jol tereń shatqaldy órlep, alystaǵy kókpeńbek bop kóringen kógildir taýlarǵa qaraı ketetin. Úıdiń artyndaǵy kishkentaı saıdyń ishinde jazǵyturym malına gúldese, kúzge qaraı qara búldirgen tunyp turýshy edi. Neshe túrli taý gúlderi, qalaqaı, ıtmuryn ataýlylar ıt tumsyǵy ótpesteı bop syńsyp ósetin. Árıne, men aýyldan attanǵaly talaı jyldar ótse de ol úıdiń azyp-tozyp, qulap qalýy múmkin emes. Ol úıdi áldekim jylma-jyl jóndep, sylap, syrtyn áktep qoıyp júrgen shyǵar. Týǵan aýylymnyń adamdaryn bilemin ǵoı. Olar meniń endi qaıtyp oralmasyma kózderi ábden jetpeıinshe, bizdiń úıdiń otyn eshqashan sendirmeıdi. Árbir adamnyń týǵan jerinde júregine ystyq otany — oshaǵy bolady. Ol oshaqtaǵy jarqyraǵan ot árqashan qol bulǵap, ıesin ózine shaqyrady da turady. Sondaı ottyń meniń ata-anam qonys etken úıde de áli kúnge janyp turǵanyna kámil senemin. Ol — sonaý kógildir taýdyń eteginde, meniń alǵashqy balǵyn qýanyshym men jabyrqaýly balalyq shaǵym ótken ólkede.

Eger men qazir esik qaǵyp kirip barsam, ol úıdiń meni tanymaıtyn turǵyndary ózderinin, týǵan ulyndaı qarsy alatynyn da bilemin. Ol úı ǵana emes-aý, búkil aýyl bolyp maǵan ystyq qushaǵyn ashar edi...

Áne, anaý jatqan qumdaýyt tóbeden asyp tússeń, eski qara jol bar, ol jolmen túndelete júrip otyryp, balalyq shaǵymnyń bazary bolǵan kógildir taýǵa erteńgi tań sáride jetýge bolady. Biraq bul saparda da ata qonysyma soǵa almaımyn. Qyzmet jaıy osylaı: búgin tún Almatyǵa jetýim kerek, onan ári Dýshanbege me, bolmasa Býdapeshtke me, áıteýir taǵy da bir jaqqa júrip ketýge týra keledi, al týǵan jerim — kógildir taýlarǵa qashan oralamyn, ol jaǵyn ózim de bilmeımin.

Ata-babamnan qalǵan bir dástúr maǵan myqtap sińisken, men de naǵyz kóshpeli qazaqpyn. Ras, tarıhshylar meniń babalarymdy sonaý Adam - ata, Haýa ana kezinen-aq kóshpeli bolypty-mys dep dáleldegenshe men tipten senbeımin. Meniń babalarymnyń qolymen salynǵan Otyrar, Fáráýı sıaqty úlken qalalar men memleketter tarıhta boldy ǵoı. Ol qalalarda Vavılondaǵy sándi saraılar men kitap qoımalaryna bergisiz sáýletti úlken saraılar, kitaphanalar jáne de boldy. Tek sonyń bári tarıh tuıaǵynyń astynda qalyp qoıypty. Onan keıingi jerde meniń atalarym kóshpeli ómirge aýysty. Men de únemi jolaýshylap júrgendi unatamyn. «Jibek jolyn» sharlap shyqsam deımin... Shýda jipshe shubatylǵan qara jol kóz ushyna deıin buralańdap baryp, buldyrap ketedi. Tolqyp kelgen oı teńizinen serpilý úshin men qolyma kitap alǵam. Biraq oqı almadym. Kýpeniń esigi julqı ashylyp, ishke uzyn boıly, jaýyryndy, qaratory óńin kún qaqqan jas jigit kelip kirdi. Qolynda eski chemodany men ýmashtaı ustaǵan kepkasy.

— Sálemetsiz be! — dep kúlimdeı amandasty da qolyndaǵylaryn ústińgi polkaǵa tastaı berdi. — Kóktemde de osyndaı qapyryq bolady eken-aý! Qaıbir jaqsy deısiń, — ol qol oramalymen ter basqan mańdaıyn súrtti. Pıdjagyn sheshti, — Bul kishkentaı stansıaǵa tek júk poezdary ǵana aıaldaýshy edi. Kórim bolǵanda búgin jolaýshylar poezynyń toqtaǵanyn kórdińiz be. Áıtpese júk poezyna jabysyp, úlken stansıaǵa jetip, jolaýshylar poezyna sol jerden minem ǵoı dep kele jatyr edim. Tipti raqat boldy.

— Qaı jerge deıin barasyz?

— Almatyǵa da. Anaý jatqan qum jotalardan asyp kelemin, — - dep jigit kógildir taý jaqty nusqap qoıdy. — Buryn oblys ortalyǵy Taldyqorǵanda turǵanda májilisterge jaqyn jerden dep ete qalýshy edik, endi Taldyqorǵan oblysyn Almatyǵa qosqannan beri júretin jolymyz alystap ketti. Bireýler osy eki oblysty qaıtadan bóledi eken desip júr... Kim biledi. Qazirgi ýaqytta búgin bylaı etse, erteń olaı qyla salý saltqa aınalyp ketti ǵoı. Álde osynyń bári ıgi maqsat úshin shyǵar, kim bilsin... Aý, aıtpaqshy tanyspappyz da ǵoı.

— Anash! — dep qolyn sozdy.

— Alystan kele jatyrsyń aý deımin. Jol jalyqtyrǵan sıaqty ma? — dedi Anash meniń jaýabymdy kútpesten - aq. — Al myna men poezben uzaq jolǵa shyqqandy unatam. Keń dalada salt atpen, ıa mashınamen júrgen de bir tamasha...

Búginniń ózinde ǵana gazıkpen júz otyz shaqyrymdaı jerdi alyp jiberdik. Biraz jer ózendi jaǵalaı júrip, kókmaısaly oıpańǵa kep toqtap, sýǵa túsip, aýqattanyp aldyq. Shirkin, ýaqyt tar boldy, áıtpese qarmaqty serpe laqtyryp otyratyn - aq jer eken. (Men Anash sóz ǵyp otyrǵan ózendi bala jasymnan biletinmin. Ol basyn alystaǵy taýdan alady. Bir kezde men de sol ózenniń jaǵalaýyn jalań aıaq sharlap, sýǵa aqqan shyrshanyń butaǵymen jarysa júgirgenmin). — Onan keıin qummen júrdik. Shaǵyldan shaǵylǵa ushyp-qonǵan qum búrkitin kórdik. Qysqasy silikpemiz shyǵyp, qarnymyz ashyp-aq jettik. Qas qylǵandaı bul jerdiń dúkeninde qatyp qalǵan prándik pen araqtan basqa eshteńe joq eken. Myna bir sharapty ázer taptym. Biletinder dámi qyshqyltym dep maqtady ózin.

Anash shalbarynyń qaltasynan sheteldik uzyn moıyn tólkeni alyp, stolǵa qoıdy...

Vagon terezesiniń tusyndaǵy shańǵytqan eski qara jolmen qum jotadan asyp bara jatqan bir qora qoı kórindi. Qoı sońynda — júk artqan, bala-shaǵa, qatyn-qalashtar mingesken túıe kerýeni ketip barady.

- — Túıeler ketip barady. Bir asyqpaıdy - aý, janýarlar, mań-mań basyp... Sonaý qypshaq shapqynshylyǵy kezindegi júrisi de dál osyndaı mańǵaz boldy-aý, bir ózgerseshi. Tek qolyndaǵy júgi basqa, kúmistegen dúnıeler emes...

— E, áli talaı jyldar boıyna osylaı bolady da, — dedi Anash meni qostap, ústinen kóńili tolmaǵandyq ańǵaryldy. — Bulardy báribir kosmos korablderimen aýystyra almaısyń.

— Shynyńyzdy aıtyńyzshy, osy janýardyń adamzat qaýymyna ǵasyrlar boıy qanshama eńbek sińirgenin oılanǵan kezińiz boldy ma? — dep, ol maǵan barlaı qarady. — Talaı jannyń ómirin saqtap, neler qıyn qaterden qutqardy emes pe, ulyly-kishili talaı jańalyqtardyń ashylýyna sebepker boldy ǵoı. Eger kúnderdiń bir kúninde zoologtar qazirgi kezdegi mamonttyń qaldyǵyn izdegendeı, túıeniń qaldyrǵan izi men súıegin izdeı bastasa, o, onda jer sharynyń qaı túkpirinen bolsa da tabar edi. Onyń ózi jan baspas degen eń qorqynyshty qumnyń arasynan da, eń tereńdegi jer qatynan da tabylatyny anyq... Keıde men osy bir janýardy ózimizdiń jermen birge jaralǵan bolar dep oılaımyn. Ábý Álı Ibn-Sına men El Bırýnıdiń de jendetterden qashyp qutylyp, shólden aman qalǵany, osy janýardyń arqasy emes pe. «Shyǵystyń Arıstoteli» atanǵan uly qypshaq Muhamed Ál-Fáráýıdi Tarazdan Baǵdatqa jetkizgen de osynyń qomy emes pe...

Marko Polo men Semenov Tán-SHansknı, Shoqan men Potanın — qanshama jahankez munyn, eńbegine alǵysty edi. Túıeniń kúre tamyrynan syǵyp alǵan bir aıaq qan baýkespe uryǵa, ıakı aqynǵa, jahan kezgen zertteýshige, bolmasa qańǵyp júrgen dárýishke jan bitirgen...

— Siz tarıhshysyz - aý deımin?

— Munyń bárin aıtyp otyrǵanym, keıbireýlerdiń dala sýretinen tek syrttaı qyzyqtar tańǵajaıypty ǵana ańǵaratynyn jek kórem. Eger men tarıhshy bolsam, túıe týraly kóp jaılardy aıtar edim, — dep Anash ezý tartty. — Adam balasynyń osy bir ómirlik quly, qandaı qıynshylyqty bolsa da moıymaı kóteretin, momyn janýar jaıynda kitap jazýǵa ábden bolady. Máselen, pil jaıynda, delfınder men akýlalar týraly jazylǵan kitaptar kóp-aq. Djek Londonnyń «Aq azýyn», Muhtar aǵanyń «Kókseregin» oqyp otyrǵanyńda naǵyz qanquıly ańǵa da kóńiliń burady ǵoı. Jýyrda men delfın týraly jazylǵan «Aq losman» degen povesti oqydym. Senesiz be, joq pa, sonan keıin álgi, úıiri tastap ketken kishkentaı aq delfın biraz kúnge deıin oıymnan ketpeı júrdi. Ol losman bolyp, kemeniń muhıttaǵy qaterli jartastar arasynan ótýine kómektesedi. Sondyqtan da ony «Aq losman» dep ataıdy. Bir elde sondaı delfınge ornatylǵan eskertkish bar degen sózdi de estidim.

— Iá, olar qolǵa tez úırenedi deıdi. Óte kónbis janýar bolsa kerek...

— Joǵa, ol fılosofıa emes. Qaıyrymdylyq tek kónbistikpen ótelmeıdi. Adam aq delfındi elimnen qutqardy, al ol buǵan baýyr basyp, jaqsylyqqa jaqsylyqpen jaýap berýge umtyldy...

— Siz temeki tartýshy ma edińiz? — dep men papırosymdy aldym. Poezd jyljyp júrip ketti. Biz bir-birimizdi tútinge qaqalta turyp, uzap bara jatqan kerýenge qaradyq.

— Nesi bar, jaqsylyqqa jaqsylyq degen óte oryndy. Kel tanystyǵymyz ben izgilik úshin ishelik, — dedi ol kenetten. — Rýdakı aıtypty ǵoı:

Ash býraǵa bal sharapty balaǵam, Kóbiginen saıtan onyń taraǵan.

Ol sharap quıdy. Novosıbırden beri stol ústinde turǵan almany alyp ekige bóldi. Ózi kóńildi, kúldirgi jigit eken. Ekeýmiz sharap ishe otyryp, armán radıosynyń anekdottaryn eske alystyq.

Birde onyń kóz ushynda qalǵan kerýenge áli de tesile qarap qoıyp otyrǵanyn sezip qaldym da:

— Jazǵy jaıylymǵa keshken mundaı kerýender bul jaqta kóp pe? — dep suradym.

— Kóp, — dedi ol. — Mynaý qumnyń ar jaǵy jaıylym. Árıne, Saryarqa sıaqty kók shalǵyny bitik bolmaǵanmen, qoı men túıe úshin shúıgini jeterlik...

— Túıege mingen shopan jýsaı jaıylǵan qoıdyń shetinde tur. Dala. Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq. Qalyń oıǵa ıteretin tabıǵat tylsymy... Mine, mundaı kórinis árbir qyr balasynyń esinde máńgi saqtalady. Solaı emes pe? Sol dalańy súımeýin, múmkin emes qoı. Men úshin ol qur syrttaı qyzyǵarlyq qana kórinis emes.

— Qalaı desem eken... — Ol sharaptan bir jutyp qoıdy da, jeıdesiniń túımesin aǵytty. Tereze aldynan syrǵanap keıin qalyp qoıyp jatqan birkelki sap-sary qum teńizine uzaq qarap qaldy... — Súıý degen sóz de jetkiliksiz... Átteń basqa sóz taba da almaısyń. Meniń búkil ómirim dalamen, malmen, túıemen bite qaınasyp jatyr. Bir aıta ketetin jaı: túıeler de ártúrli bolady. Bul ólkede tek narlar ósedi. — Ol sál oılana otyryp, áńgimesin jalǵastyra berdi. — Men olardy óte jaqsy kóremin. Osy narǵa baılanysty kóńil jabyrqatar jáı bar, — dep shylymynyń tuqylyn terezeden laqtyryp jiberdi.

— Men FZO-ǵa túsip, odan qashyp ketetin jyly on ekige tolǵan kezim edi. Bul qyryq úshinshi jyldyń qysynda Kúz - basta bolatyn. Qaladan bizdi Tom ózeni bólip turatyn. Ózen jaǵasynda uzynnan-uzaq salynǵan jataqhana korpýstary bolýshy edi. Biz kóp edik. Bir tósekke tórt baladan jatatynbyz. Tusymyzda baqytty balalyq shaq týraly, onan soń taǵy bir «Bári jeńis úshin!» degen plakat sýretter ilýli turatyn. Bizder fázeýeshnıkter bop shyǵýǵa tıis edik. Ár korpýsqa bir tárbıeshiden bólingen, al bir korpýstaǵy bala sany júzden asatyn. Árbir on balanyń óz atamany bolatyn-dy. Bizdiń de sondaı atamanymyz boldy — kókshil kóziniń tómengi jaǵyn ala on, jaq shekesine qaraı syzylǵan tyrtyǵy bar, ústi-basy kir-qojalaq, shashy jylqynyń tý quıryǵyndaı tikireıgen, tentek bala edi. Bizdiń aıaǵymyzǵa aǵash tabandy botınka berilgen-di, júrgenimizde jerdiń tońyn oıyp jibererdeı taq - tuq etetin. Qolymyzǵa bir-bir balta ustatty, onysy aýyr bolǵan soń Tomǵa aparyp laqtyrdyq.

Atamanymyz Grıshkanyń buıryǵy boıynsha, bizder, dúkender men bazardaǵy jurttyń qaltasyn qaǵýǵa tıis edik. Men bul buıryqty oryndaı almadym. Sondyqtan ataman maǵan úlken alym saldy. Jalǵyz men emes, onyń qaharyna basqalar da ilikti. Sóıtip qalta qaǵýǵa jaramsyz bop shyqqandarymyz úsh jeti boıy óz úlesimizge tıetin nandy atamanǵa jınap berip, ash júrýimizge týra keldi. Al Grıshka bolsa bazarǵa aparyp, nannyń ár tilimin 30 somnan satyp, qaryq bop júrdi. Bir jetiden keıin biz qarsylyq bildirdik. Alym tóleýden bas tarttyq.

Túski tamaq ústinde óz úlesimizge tıgen nandy toıa jep ap, búkil jurttyń kózinshe, tárbıeshimizdiń aldynda atamanymyzǵa narazylyǵymyzdy aıttyq.

Tárbıeshimiz bul isti egjeı-tegjeıli anyqtaımyn dep ýáde etti de, óz jónine ketti. Osynyń artynsha shetkerirektegi kishkene tamnyń syrtynda atamandardyń májilisi boldy.

— Toqtaı turyńdar áli, dromaderler! Tomnyń tuńǵıyǵy senderdi ańsap jatqan bolar... — dep kijindi Grıshka bizge.

Biz budan ári eshteńeni kútkemiz joq. Bıik qorshaýdan sekire domalap shyqtyq ta, Tomnyń ústindegi kók aıdyn muz arqyly qalaǵa kettik. Qaltarystarmen júrip kep, jolaýshy- lar poezynyń astyna kirip, astyńǵy tekshelerge jaıǵasa ornalastyq.

— Mundaı teksheler jolaýshy poezyndaǵy kezkelgen vagonnyń astynda bolady. Muny ıt qamaıtyn jáshik dep ataıdy, — dep túsindirdi maǵan Shegirtke atanǵan dosym.

Jáshik ishi sozylyp jatyp qorylǵa basqanǵa óte jaıly edi. Bizdiń «kýpemizdiń» eki jaǵyn da vagon qanattary syrtynan qaptaldap turatyn. Bári tynyshtalyp, poezd ornynan qozǵalar sátte men dosymnan:

— Shegirtke, áı, Shegirtke! Dromader degen ne? — dep suradym.

- — Á-áı, qarańǵyshylyq-aı, — dep qoıdy Shegirtke. Onan keıin túsindire bastady: — Dromader degen bizderdiń bir-birimizden aýmaıtyn tumsyq tiresken qıqarlyǵymyz. Uqtyń ba!

Men Shegirtkeniń osynsha kep biletinine qaıran qaldym. Bizdiń endigi atamanymyz osy bolýy kerek dep túıdim. Kip - kishkentaı, ap-aryq bolsa da onyń shıraqtyǵy, batyldyǵy keremet edi. Jaqsy ataman shyǵady ózinen.

Sóıtsem onyń óz jospary bar eken.

— Al, baýyrlarym, osy birge júrgenimiz de jeter! Endi jeke-jeke ketelik... — dedi ol.

Bizder osylaısha bir-birimizdiń aty-jónimizdi anyq bilmegen kúıde únsiz qoshtasyp, bet -betimizge kettik. Men Aıagózdiń qasyndaǵy Sergıýpolde turǵan soldattarǵa tap boldym. Bir aq kóńil aspazshyǵa qolqabys etýshi bop ornalastym. Sonda júrip baraban qaǵýdy úırendim. Biraq, báribir, soldattar meni ezderimen birge maıdanǵa áketpedi. Bir jappa nandy qushaqtatty da, aýdandyq oqý bólimine qolhat jazyp berip, bılet satyp áperdi de týǵan jerime shyǵaryp saldy.

Kelesi jyldyń qysyn men óz aýylymnyń, janyndaǵy ınternatta qarsy aldym. Nan taýyp jeý burynǵydan da qıynǵa tústi. Balalar aǵaıyn-týǵandaryn panalap ketti. Ianvardyń aıaǵynda ınternatta nebári on tórt-aq bala qalǵan edik.

Terezeler sýyqtan jarylyp, jarǵyshaqtardan yzǵyryq gýlep turatyn. Keshkisin bizder tyr jalańash sheshinip, bir-birimizge tyǵylysa uıyqtap jatatynbyz. Sol kúngi kezekshi boltan bala ústimizge eski-qusqy kórpelerdi, jyrtyq tondardy jaýyp, shet - shetin qymtap taqtaımen bastyratyn da, ózi de enetin. Túnde ústimiz ashyq qalmaýy úshin ekinshi jambasymyzǵa sol kezekshiniń buıryǵymen aýnaıtynbyz... Osyndaı dirdek qaǵyp tońyp, qarnym ashyp jatqan túnderde men dostarymdy eske alatynmyn. «Qaıdasyńdar, jerdiń qaı túkpirinde júr ekensińder qazir... Narlarym meniń, narlarym...»

Birde zoologıa pániniń muǵalimi osy bir sózdi aıtyp qaldy, tek ol:

— Bir órkeshti túıe dramedar dep atalady — dedi. Men Shegirtke sóziniń durystyǵyn dáleldep dramedar emes, dromader dep muǵalimmen sóz talastyra ketýge ázir edim. Alaıda muǵalim ne FZO týraly, ne Shegirtke jaıly báribir eshteńeni bilmeıdi ǵoı dep irkildim. Mektepten qaıtarda men ınternat aýlasynda toqtap, ózimizdiń jar degendegi «jalǵyz jegindimiz» — júni túsken kári túıege uzaq qaradym. Janýardyń samarqaý qımyly, únsizdigi, bedireıe qaraǵany — bar tabıǵaty Shegirtkeniń sózin rastap turǵandaı: tumsyq tiresken qıqar. Túıeni yzalandyrǵym kep, uryp qaldym. Ol myńq etken joq. Sol sabyrlylyǵynyń ezinde úlken kúsh bar sıaqty. Men bylaıyraq ketkende, túıe ornynan turyp, úı tóbesine jırafsha moınyn sozyp, shirigen qamysty jaılap kútirlete bastady...

... Kep uzamaı ınternattyń naryna degen meniń kózqarasymdy túp tamyrymen ózgertken oqıǵa bolyp ótti. Oǵan aıaýshylyqpen qarap, jek kerýdiń ornyna jaqsy kóretin boldym. Jetimsiregen, jalǵyz órkeshti, muńly janýar maǵan asa ystyq kórinetin bop ketti.

Maıdannan kıip qaıtqan shınelin áli jamatyp úlgirmegen, uzyn murtty, qabaǵy únemi jabyńqy júretin Júnis degen aqsaq kisi bizde qoımashy bop isteıtin. Bir kúni ol jaraly sol qolymen qoımanyń aýzyndaǵy úlken qara qulypty ázer dep ashty da bizdi ishke kirgizdi.

— Al balalar... azyq-túlik taýsyldy, — dedi ol aýyr kúrsinip. Onan soń ázildeýge tyrysyp: — Barlyq jáshikterdi taqyrlap kórińder. Eń bolmasa búgin toıa ishetin, bir keshtik un tabylar, — dedi.

Keshkisin ol Máýlen degen bir eresek balamen meni úıine ertip bardy. Áıeli bizge arnap eki karton pen bir ýys qara talqannan kóje istegenshe, Júnis erteń tań azannan úsheýmizdiń stansıaǵa júretinimizdi aıtty. Túıe júnin etkizip, júz kılogrammdaı un ákeledi ekenbiz.

— Al endi aıaqtaryńdy sheshińder de shulǵaýlaryńdy ana apalaryńa berińder, keptirip qoısyn, sharyqtaryńdy beri tastańdar, jamap qoıaıyn. Ózderin, jatyńdar da uıyqtańdar.

Taýyq ekinshi shaqyrǵanda jolǵa shyǵamyz...

belgili jol silemine qaraı qaqpaılap qoıady: Anda-sanda aspanǵa qaraıdy da:

— Jolymyzdy qyla kór, alla, qaıtarymyzda da kún osyndaı ashyq bolǵaı, — dep kúbirleıdi. Alla onyń sózin estimepti. Óıtkeni qaıtar jolymyzda boran soqty. Biz at tútektiń ishinde qaldyq. Qyrsyqqanda Júnistiń jaraqatynyń aýzy ashylyp, dereý ystyǵy kóterildi, keı sát esinen tana bastady...

Nar da boldyraıyn dedi. Aýyldan shyqqannan ash bolatyn, táltirektep qara ter bop keledi. Bizdiń boıymyzdy úreı bıledi. Men qoryqqanymdy bildirmeý úshin túıeni ústi-ústine urǵylap, damyl tappaı aıqaılap qoıamyn. Esin bir jıǵanda Júnis.

— Ura bermeńder. Úıdi ózi taýyp aparady, — dedi. Biz shana sońynan omby qarmen júrdik, aqyry tıtyqtaǵan túıe bir tóbeshikke kelgende jatyp qaldy. Men taıaqty ala sap, urýǵa umtylǵam. Nar basyn buryp, maǵan dál japa shekken adamsha muńaıa qarady. Ol da men sıaqty jalǵyzsyraǵan jetim edi. Jaýdyraǵan kózderi jasqa tolyp tur. Er adamsha qabyrǵasy qaıysyp, únsiz jylap turdy. Onyń kóz qarasynda adam balasyna tán — jabyrqaý, qınalý, músirkeý, sharshaý, kinálaý — bári de bar edi. Aýyr jas tamshylary syrǵyp baryp, sýyq qardy qara jerge deıin tesip ótip jatty... Meniń qolymdaǵy taıaq jerge túsip ketti. Shanaǵa qaraı teris aınala berdim. Máýlen de menimen birge júrdi.

— Biz neǵyp toqtap turmyz? — dep sybyrlaı surady Júnis. Onan soń ornynan kóterilmek boldy.

— Kórmeı tursyz ba? — dedim men shegip jatqan túıeni nusqap.

— Nemene, janýarym, boldyrǵanyń ba? Qıyn boldy ǵoı... Máýlen, qaptyń aýzyn shesh ne etegińe un salyp ap, janýardyń aldyna aparshy. Kishkene áldenip, solyǵyn bassyn... — Qınala sóılegen Júnis biraz demin aldy da: — Qozǵamańdar, áldense ózi-aq turady. Óziniń turǵany durys. Meniń de aýrýym basylaıyn dedi. Qoryqpańdar balalar, úıge aman-saý jetemiz áli. Jetemiz ǵoı... Jel de saıabyrlapty, mundaı boran jyly bolady Osynysy jaqsy.

Men Máýlenniń etegine eshbir sybdyrsyz japalaqtap túsken qarǵa, salbyraǵan qalyn, túkti urtymen unnan asyqpaı - saspaı qarbyta asap shaınańdaǵan ash túıege sileıe qarap turdym. Túıe de burynǵysyndaı emes, bizge etene bolǵan dos peıilmen sabyrly qaraıdy. Ol maǵan qaraı moınyn sozyp, erkelegendeı meniń ıinime basyn súıkep - súıkep qoıdy.

— Áı, baıǵus narym-aı... — deppin men balalyq shyn kóńilimmen. Músirkep shýdasynan qasyp, sıpaǵym keldi. Sonda túıege qarap turyp birinshi ret men bizdiń qazaqta analarymyz balasyn erkelete turyp nelikten «botam meniń» dep emirenetinin, nelikten qyrda eń sulý qyzdy «botagóz eken» deıtinin uqqan edim...

Nar ornynan turyp júrip ketti. Máýlenniń bileýlengen jalpaq beti kúlkige kómilip, júrip bara jatqan kúıde japalaqtaǵan qarǵa alaqanyn tosyp, solardyń arasynan juldyz sıaqtysyn izdeýge kiristi.

... Kelisimen Júnis aýrýhanaǵa jatty. Keshkisin, talaı kúnnen beri jóndi nár syzbaı júrgen on tórt bala pyshaqpen tilgilengen uzyn stoldy qorshalaı otyrdyq. Úlken syrly tabaqtan árkim ózine býy burqyraǵan qoıý atala kóje quıyp aldy...

Onan keıin barlyǵymyz kolhozdyń at qorasyna túsip, attarǵa salynǵan shópti túp-túgel urlap ákeldik te, ózimizdi ólimnen qutqarǵan jalǵyz nardyn, aldyna úıip saldyq. Qýanyshtan jarylardaı qarqyldasa kúlip, sekire bılep, uıalas kúshikterdeı asyr sala máz-meıram boldyq. Sol bir tún esten ketpesteı ǵajap edi. Ol tún bizge taǵy bir qýanysh ákeldi. Dál uıqyǵa jatardyń aldynda kolhoz shopandarynyń bizge arnap kórpe-jastyq berip jibergenin bildik. Ras, kórpeler jamaýly bolatyn, biraq arasyna túıe júni tartylǵan jep-jeńil, jumsaq edi.

— Dúnıede mundaı kórpeden jyly eshteńe joq. Peshke jylynǵandaı bolamyz endi! — - dep Máýlen daýryǵa aıqaılady, — Qurtyńdar, mynaý taqtaılar men jyrtyq tondardy. Tórelershe shirenip jatyp uıyqtaıyq.

Erteńgisin bildik, Júnis sotqa berilipti. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda ony bizge eshkim de qoımashy, ıa tárbıeshi ǵyp taǵaıyndamapty. Tipti ondaı qyzmet atymen joq ta eken. Internat baıaǵyda-aq esepten shyǵarylyp, jabylǵan kórinedi. Al Júnistiń bizge qamqorlyq jasap, shopandardan jún alyp, unǵa aıyrbastaýǵa esh qaqysy joq eken. Qysqasy ol memleketten qymqyrǵan bop shyqty...

Anash únsiz turyp qaldy. Oıly qalypta terezege qaraıdy.

Tereze aldynda júıtkigen poezben jarysqandaı telegraf symdary, baǵandar qalyp jatyr, árirekte búkshıip jatqan jotalar, taýlar. Anash solardyń eshqaısysyn ańǵarar emes, óz oıymen ózi.. Meniń baıqaýymsha onyń óńinde kirbiń bar sıaqty, áldenege qobaljyp turǵandaı. Adam minezinde bir sátter bolady - — áńgimeden áńgime týyp, kezdeısoq sózdiń ózi júregińdi sharpyp etip, túrli oılarǵa súıreıdi, etken ómirińniń eń bir ystyq shaqtaryn eske salady. Esińe birinen keıin biri tizbektelip ótken kúnderdiń sýretteri oralady, istegen isterińe syrt kózben qaraısyń. Olar saǵan sonshalyqty ystyq kórinedi, óıtkeni ár ótken istiń óz máni, astary bolady. Eger sen ómirden jaqsylyqty, izgilikti izdegen bolsań onda ómirindegi árbir usaq jaılar, kúıler jalǵyz senin, óziń týraly ǵana emes, sen ómir súrgen mezgil týraly, seniń zamanyń týraly baıandaıdy, óıtkeni adam ómiriniń ózi sol usaq jaılardan quralady ǵoı...

Anash ta dál qazir óziniń balalyq shaǵyndaǵy qýanyshy men qaıǵysyn, izgilik pen qatygezdikti aıtyp, meıirban Júnis pen qaısar Shegirtkeni, óziniń balalyq shaqtaǵy dostaryn eljireı eske alyp turdy.

Múmkin, munyń, ózi adamdar boıynan jaqsy qasıetterdi ǵana kórip, soǵan senip úırengen jannyń kezdeısoq syr ashýy shyǵar. Múmkin bul ótken kúnderdiń san qyrly qıynshylyqtary men romantıkasyn eske alýdan týǵan ónege, ósıet bolar.

Múmkin poezdiń adamdy daraqy kúlki men paryqsyz bos sezden kóri, kóbine jabyrqańqy kúıge,ómir týraly salıqaly oıǵa bóleıtin osy bir birqalypty terbetilgen yrǵaǵy onyń esine ótkendi túsirgen bolar. Múmkin tipti onyń kókeıindegisin aıtyp, sherin tarqatqysy kelgen shyǵar...

Shynymdy aıtsam, sol pysynaǵan ystyq kúnde kýpede otyryp, men fılosofıanyń qyrtys-qyrtystaryna munshalyqty ene qoıǵanym joq. Anashty tyńdaı otyryp, men ózimniń bastan keshirgenderimdi eske aldym. Ol maǵan qurdas edi, sondyqtan onyń taǵdyry meniń taǵdyryma uqsas bolatyn...

— Osydan úsh jetideı buryn, osynda bir qyzyq jaǵdaı boldy, — dep jalǵastyrdy áńgimesin Anash. — Jıi-jıi jańbyr jaýyp turǵan kez edi. Bir sheteldik adamdy bastap sovhozdar men kolhozdardy aralatýǵa týra keldi. Álgi kisi eń alys túkpirlerde jatqan shopandar qystaýyn kórgisi keldi.

— Men azıalyqtardyń: «myń qaıtara estigenshe, bir ret kórgen abzal» degen danyshpandyq mátelin unatamyn, — dep qoıdy ol. — Qysqy jaıylymdarda bolyp, shopandardyń qalaı turatynyn kórsem deımin. Siz meni shopandar turmysy kolhoz ortalyǵynda — seloda turatyn kolhozshylardaı: ne kerektiń bárin alyp turady dep qur sózben sendirip qoımassyz. Máselen kartop, nıaz, kapýsta, jemisterdi olar da kúndelikti jep tura ma, olarda da elektr jaryǵy jana ma, kitaptar bar ma...

Men ony sendirýge tyrysqam da joq. Únsiz kelemiz. Mashınamyz batpaqty qara jolda bultań qaǵady. Keıde sortańǵa túsip ketemiz de, gazık jan - dármen bop alǵa umtylady. Jol tıtyqtatqan shofer bizge qarap qoıady da, aqyryn ǵana kúńkildeıdi. Dalanyń shym-shytyryq súrleýlerinde joldy týra taýyp júrý oǵan qıyn tıip keledi. Kenet aldymyzdan túıe mingen adam ushyrasqanda ol qýanyp qaldy.

Túıe ústindegi adam bizderge kóńil aýdarǵan joq. Onyń ústine kıgeni qalyń kenep plash eken. Balshyq jabysqan saptama etigimen úzeńgige shirenip qoıyp, túıe júrisiniń yrǵaǵyna qaraı ızeńdep, oıǵa shomyp keledi. Shofer odan qazaqsha:

— Aqsaqal, shopandar qystaýyna qaı jolmen tezirek jetýge bolatynyn aıtyp jibermeısiz be? — dep surady.

— Týra júrseń adaspaısyń, — dedi ústindegi adam, onan soń burylyp bizge qarady: kún men jelge totyqqan qoıý kúreń júzdi orys jigiti eken.

— Mássaǵan, mine saǵan aqsaqal! — dep kúlip jiberippin men.

— Qaıdan bileıin. Júzin kórgen joqpyn ǵoı, — dedi qysylyp qalǵan shofer.

— Iá, sóıtip, bizge qonaqqa kele jatyr ekensiz ǵoı, — dedi túıe ústindegi jigit taza qazaq tilinde.

Jaýapty shofer berdi. Túıesin qamshylap sar jeldirip álgi jolaýshy jigit te bizden qalysqan joq. Júrip kele jatqan kúıde men:

— Myna kisi sizdiń munda kim bop isteıtinińizdi bilgisi keledi? — dep daýystadym.

— Veterınar bop isteımin.

— Apyr-aı, siz bizben birge otyrǵan bolsańyz, biraz áńgimelesip alar edik - aý...

- — E, otyrýǵa bolady, — dep, ol shoferge mashınany toqtattyrdy.

— Al túıeni qaıtesiz?

— Artymyzdan ózi-aq jetedi qystaýǵa.

Ol úzeńgilerin qaıyryp, erdiń qasyna myqtap baılap túıenin, basyndaǵy júgendi sypyryp aldy da, moınynan sıpap, shapaqtap qoıyp, ózi mashınaǵa kep otyrdy.

— Iesinen ózi de qalmaıdy, kórdińizder me, — dep qoıdy bizdiń jańa tanysymyz jymıyp. Túıe mashına sońynan sar jelip kele jatty, — ózim úıretkem. Janýar jaqsy serik, ózi jas.

Sheteldik adam kóńildenip ketti. Oǵan osy tanystyqtyń ózi tań-tamasha qyzyq kórinis edi. Ol túıe jaıynda surastyra bastady. Jolaýshy jigit ekeýmiz ózara tanysyp alǵannan keıin sheteldik qonaqtyń sózimen aıtqanda «dala kemesi» jaıly, «Azıa men sonaý Soltústik Afrıkaǵa deıingi jerdi alyp jatqan Orta Shyǵystyń tarıhyn jasasqan janýar» týraly áńgimeni bastap kettik.

Sóılese otyryp men jańa tanysymyzdyń júzine anyqtaı zer saldym. Bet-aýzyn qalyn, túk basqan, totyqqan, at jaqtylaý, oń jaq shekesinde biliner-bilinbes tyrtyq izi bar, qoıý kúreń shashy basa kıgen qulaqshynyna syımaı shyǵyp tur... Joq, buryn kórmegen adamym, Biraq daýysy men keı sot muńaıǵandaı bop óte shyǵatyn jymıysy áldeqandaı buldyr elesti oıatqandaı bolady.

— Aıtyńyzshy, — dedi shet eldik qonaq, — basmashylarmen soǵysqan kezde sizderde maharlar boldy ma?

— Sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz túıege mingen sarbazdar bolar? Bilmeımin. Múmkin bolǵan da shyǵar. Ózim kórgenim joq. Keshteý týdym, — dep jaýap qaıyrdy veterınar.

— Qaharly kavalerıa. Afrıka men Aravıa qumdarynda maharlar qazirdiń ózinde de qaýipti, Aǵylshyn, fransýz ofıserleri basqaratyn arnaıy qurylǵan otrádtar bar...

— Ol jaıly estigen sıaqty edim. Sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz jazalaýshy otrádtar ǵoı shamasy. Ózderimen ketsin. Áli-aq jaıyna qalar. Bizde maharlar atymen joq. Túıeni shopandar kúsh kólikke paıdalanady. Taý arasymen qum arasynda kóship-qonǵanda túıeden artyq kólik joq. Shopan úshin mashınadan túıe jaqsy. Erekshe kútimdi de tilemeıdi, janýar... Bizdegi maıdan múldem basqa. Bizder molshylyq úshin kúresemiz, astyq úshin, et úshin...

Shet eldik qonaq bul jaýaptyń ózine belgili ekenin, talaı estigenin aıyryqsha bildirgisi kep basyn ızeı berdi.

— Bizdiń dromaderler qysqa qaraı qumǵa ketedi, — dedi veterınar.

— Dromader emes dramedar, — dep men ony ázildeı túzettim.

— Ǵylym júzinde solaı ǵoı. Al bizdershe dromader degen jaqsy, — dedi ol kúlimsirep. Meni taǵy da onyń daýysy men sál muńaıa kúlimdegen sáti tań qaldyrdy.

— Keshirińiz, siz... — dep ol meniń betime tesile qarady.

— Shegirtke degen bir bala bolyp edi... Dromader... — dedim men úzip-úzip.

— Qara torǵaı! Qaıdan júrsiń?! — dep ol aıqaılap jiberdi... Sharta qushaqtasqan biz mashınadan ázer tústik. Sheteldik qonaq bizge tańyrqaı qarap qapty. İlezde qasymyzǵa shopandar, túıeshiler jınalyp, ekeýmizdi qorshap aldy.

... Biz tar bólmede shelpek pen shaqpaq qant toly dastarqannyń basynda, qaımaq qatqan ystyq qoıý sháıdi ernimizdi kúıdire iship otyrmyz.

Shegirtke ekeýmiz bir-birimizge kúle qarap qoıyp ótken kúnderdi, áli kúnge birde-birin kezdestirmegen balǵyn dostarymyzdy eske alyp otyrmyz. «Qaıdasyńdar, narlarym meniń narlarym?».

Syrtqa shyqqanymyzda meniń aıtqandarymdy tyńdap bolǵan Shegirtke:

— Ómir degen jyldarmen ólshenbeıdi, — dedi oılana turyp. — Jyldar tek jastyq pen kárilikti jikke bóledi, ótken oqıǵalardy tizip baıan etedi, bizdiń ózimizdi ózimizdiń uǵýymyzǵa paıdasyn tıgizedi...

Sheteldik qonaq qoıyn dápterin ishki qaltasyna tyǵyp qoıdy. Ol kıiz úıdiń irgesine súıengen kúıde dala tabıǵatyna oılana kóz jibere turyp, bizdiń áńgimemizdi únsiz tyńdady. Onyń tym-tyrys qalǵandyǵy sonsha, biz tipti onyń baryn da esten shyǵardyq.

* * *

Anash taǵy da shylymyn tutatty. Bótelke bosaǵan. Qum shaǵyldar da taýsyldy. Poezd júrisin baıaýlatyp, taǵy da jasyl dalamen keledi. Shpaldardy sý basyp ketken jerlerge kelgende tipten aqyryndap, abaılap júredi. Ózen asyp tógilip jatyr. Kólkigen sýdyń jaǵalaýynda kúrek, súımen ustaǵan jumysshylar júr. Ár jerde bir tastaq tóbelerge tumsyǵyn tyǵyp, qara qabansha búldozerler tur.

... Anash tereze aldynda uzaq turdy. Men onyń shań men terden jotasy sál qońyr tartqan aq jeıdesin tyrsyldatyp kerip turǵan keń jaýyrynyna, kúnge kúıgen qara shashyna kóz jiberdim. Onyń áńgimesin tyńdaı berýge ázir edim. Sondyqtan oıyn bólgim kelmeı, qashan ózi til qatqansha únsiz otyrmyn....

— Teginde men Qyrǵyzstanda týǵanmyn. Týǵan jerim Sonkóldiń janyndaǵy bir aýyl. Anyq qaı jer ekenin de bilmeımin. Kishkentaı kezimnen jetim qan, balalar úıinde tárbıelendim. Balalyq shaǵym Qazaqstannyń osy bir shet aımaǵyndaǵy shekaraǵa jaqyn turǵan bir kishkene aýylda ótti. Áne, anaý - ý kóringen kógildir taýlarda, — dedi ol qolymen nusqap. — Taǵdyr meni qaıda aıdasa da meıli Sibirde bolaıyn, meıli Jetisýdyń basqa bir shetindegi balalar úıinen shyǵaıyn — báribir bir-eki aı ótkennen keıin, men qaıtyp aınalyp osy aýyldy tabatynmyn. Onda, júregi kún nuryńdaı shýaqty qart ana — meniń ájem turatyn. Sol jerde men ózime dostar tapqanmyn. Kóktem bolsa taý-tasty sharlap kók jýa izdep, jaz bolsa qara búldirgen teretinbiz. Sonda bizdiń árqaısymyz jolaq-jolaq belgisi bar shekara baǵanyn basqalardan buryn kórýdi, taýdyń arǵy betinde jatqan Qytaıǵa birinshi bop barýdy arman etetinbiz.

Ájemdi men týǵan anam esepti apa dep ataıtynmyn. Kóńildengen sátterinde ol ezinin, Sháýeshek pen Quljada ótkizgen jastyq shaǵyn jıi-jıi eske alatyn. Menimen birge bódene ustasyp júrgen joldasymnyń aty da Qulja edi. Birde men apamnan:

— Osy Qytaıdaǵy qalalar nelikten Sháýeshek, Qulja dep qazaqsha atalady? — dep suradym.

— Ol jaqta qazaqtar kóp, — dedi apam.

Onan soń ol Úrimshiniń qısyq kósheleri týraly, ý-shýǵa toly bazary men tolyp jatqan dúkenderi týraly áńgimelep ketti. Teginde apam Jońǵar qazaqtarynyń ómiri jaıly, dúngen baqsha ósirýshileri men uıǵyr qolónershileriniń turmysynan tolyp jatqan ertegiler, qyzyqty hıkaıalar biletin. Al qytaılardyń ónershildigin sóz etkende olardy muzdan ot jaǵady dep dáripteıtin. Úıdiń janyndaǵy ogorodta apam sobyǵy kip-kishkentaı qytaı júgerisin ósiretin-di. Kishkene sobyqta aq marjandaı bop ush qyrly ernekti dán tyǵyz tizilip turatyn. Osy júgerini eshki - laqtan qorı júrip men ózimdi qytaı ormanynyń qorǵaýshysy dep esepteıtinmin jáne Qulja qalasyn dosym Quljadan da buryn kerýdi arman etetinmin.

Ájem bir áńgimesinde atam men qyzy (meniń anam) úsheýiniń jańbyrly qarańǵy túnde aq boz atqa mingesip, shekaradan qalaı ótkenderin aıtty. Bular Qyrǵyzstandaǵy Sonkóldiń jaǵasynan bir-aq shyǵypty. Sol jerge qonys teýip, meniń anam turmys qurypty. Aqboz at janýar ábden qartaıyp óldi, ony men de emis-emis bilemin. Yńyrshaǵy shyqqan kep sholaqtardyń biri bolatyn, — dep Anash poezd dońǵalaǵynyń birqalypty tyqylyna qulaq túre turyp ezý tartty.

— Bir qyzyǵy, men shetelge alǵashqy saparymda sáıgúlik atpen bardym. — Ol turyp baryp sham jaqqan, biraq tok joq bop shyqty. — Saıtan alǵyrlar, únemdep otyr-aý...

Sál oılana turyp Anash áńgimesin qaıta jalǵady.

— Soǵystyń sońǵy jyly bolatyn. Aýylda jumysshy qoly jetispeıtin. Maıdannan jaralanyp qaıtqan brıgadır meni jaılaýdaǵy malshylarǵa oq-dári, tuz, tary aparyp qaıtýǵa jumsady. Júrer aldymda ol maǵan:

— Jalǵyz ózin, qoryqpaısyń ba? — dedi.

Joldyn, qalaı bolaryn bilmesem de:

— Joq, — dedim men.

— Onda jigit ekensiń. Estıar bop qaldyń ǵoı, qorqatyn túk te joq. Tek taqymyń myqty bolsyn. Min etin atyń jaqsy at, joldy ózi-aq tabady. Tan, biline jolǵa shyqsań, kún bata jetip barasyń. Taý ústinde kún tez bata qoımaıdy, — dep brıgadır jol bolsyn aıtyp, shyǵaryp saldy.

Sostıǵan bıik jartastardyń arasynda, bas aınalatyndaı ıreleńdegen jalǵyz aıaq jolmen tartyp kelemin. Eki jaǵym shyńyraý quz. Tysyr etken dybys joq, meńireý tynyshtyq. Úreıli qorqynysh bıleıdi boıymdy. Degenmen aq boz atqa minip jalǵyz kele jatqanyma masattanyp ta qoıamyn. Astymdaǵy at alshańdap, aıaǵyn qadap basady.

Bir býyrqana týlap jatqan sarqyrama bulaqqa jettim de, ózim sý iship, shaldyqqan atyma biraz ot shaldyryp aldym. Taq tóbemnen shuqshıa qarap otyrǵan úlken búrkitke kózim túsip ketkende, sasqanymnan, atyma sekirip minip alyppyn. Osy mezette qyltadan salt atty eki shekarashy shyǵa keldi.

— Iá, qaıda barasyń, jigitim? — dep surady olar. Meniń esim shyǵyp, qorqyp qaldym.

— Jamantas jaılaýynda otyrǵan baqtashy Hamza ataıdikine baramyn, — dedim.

— Á, onda birge júrelik, kóńildi bolady.

Taǵaly attar tastaq qıaǵa mysyqsha tyrmysyp, tik órge entelep keledi. Aldymyzdan tóńiregin aqbasty shyńdar qaýmalaǵan jap-jasyl jazyq kez boldy. Dál ertegidegideı - aq kórinis edi. Kókpeńbek móldir kók aspan, jaýqazyn jasyl jaıylymdyq. Jartastar arasynda uıyǵan sútteı bop jatqan máńgi qar. Kún batýǵa taıap, taý ústi keshki shuǵylamen nurlana qubylyp tur. Qar kúlgin tartyp, ken, jazyq kókpeńbek bop, aspan reńi qyzǵylt jalqyn túrge endi. Kók shep ústine túsken bizdiń kóleńkemiz uzaryp, alyp batyrlarǵa usap ketti. Osy sátte men aýyldaǵy balalardyń dál qazir meniń kimdermen, qaıda bara jatqanymdy bilmeıtinderine qatty qynjyldym.

Sol sátte men aldymnan pende jaıdyń kútip turǵanyn da bilgem joq.

* * *

Provodnık sháı alyn kirdi. Bizder stolǵa kep otyrdyq.

Anash stakanǵa bir kesek qant saldy da, qasyqpen jaılap aralastyra bastady. Men áńgimeni óz arnasyna túsirgim kep:

— Al sóıtip taýǵa barǵan saparyń qalaı aıaqtaldy? — dep suradym.

— Kúıinishpen, — dedi ol. Men oǵan qadala qaradym.

— Onyń ózi sıyqsyzdaý uzaq áńgime. Meniń shet eldegi alǵashqy saparym biraz tentireýmen aıaqtaldy. Ol jaıly birde reti kelgende áńgimelermin, — dep ol da maǵan qadala barady.

— Áli kezdesemiz ǵoı. Taý taýmen kezdespeıdi, adam adammen kezdesedi demeýshi me edi, bir mátel. Sondyqtan os.y áńgimeni kelesi kezdesýimizge qaldyryp, alǵashqy sózimizge kóshelik.

...Sheteldik qonaqpen men sol kúni qoshtastym. Shegirtke (shyn aty Semen edi), ony ári qaraı kelesi sovhozǵa deıin shyǵaryp salýdy óz mindetine aldy. Al meniń aýdanǵa tez qaıtýyma týra keldi.

Keshki asty ishken soń júrip kettim. Sheteldik qonaqty ákelgende kolhoz, sovhozdardyń jıi qonystanǵan jerin aralap, úlken jolmen júrgenbiz, endi oı-shuqyry kóp tóte jolǵa tústik.

Ymyrt úıirile shaǵyldar arasyna jetkenbiz. Kenet mashına jaryǵyn oıqastaı jaryp ertteýli bos at shaýyp etti. Shofer mashınany toqtatty. Tizgini byt-shyt bolǵan attyń joldy osqyryna aınalyp, tún qarańǵylyǵyn tunshyqtyrǵandaı aýyq-aýyq úreıli kisinegeni jaqsylyqtyń belgisi emes edi. Shofer ony mashına jaryǵymen ustap, aqyryndap artynan júrmek boldy. Biraq at pysqyryna úrkip, kilt burylyp joldan shyǵyp ap, tekirektep shaýyp dalaǵa uzap ketedi de, bir aınalyp mashınaǵa qaıtyp oralady. Keıde tura qap, aıaǵymen jer tarpıdy. Kezi mashına jaryǵyna shaǵylysyp jalt-jult etedi.

Shoferge mashınany toqtattyrdym. Bir sát tóńirek tym-tyrys bola qaldy. Túngi keńistikte shaǵyn tóbelerdiń soraptary kezge shalyndy. On shaqty qadamdaı jerde basyn tik kóterip, qulaǵyn tigip tas músindeı qatyp at turdy. Maǵan úreılene qaraıdy. Kózge kórinbes túngi shirkeılerdiń birqalypty yzyńy, jalǵyzsyraǵan dala qusynyń alystan estilgen álsiz shıqyly atty menen ármen qorqytatyn sıaqty. At meni jaqyndatar emes, jaqyndaǵan saıyn aqyryndap jylysa beredi.

Samal esti. At dir etip, qulaǵyn qaıshylady. Qulaǵy juldyzdarǵa tıip turǵandaı kórindi. Osy kezde adamnyń yńyrana shyqqan daýysy estildi maǵan. Solaı qaraı umtyldym endi. Jýsanǵa súrinip ketip, tómen shuńǵylǵa qulap tústim.

Arqamnan sýyq ter shyǵyp ketti.

Dál meniń aldymda uzynynan sozylyp adam denesi jatyr edi. Qoryqqannan aıqaılap jiberdim. Júgire basyp shofer de jetti. Biz álgi adamdy mashınaǵa alyp júrdik. Ústi-basy qatqan, biraq, keýdesinde jany bar eken. Mashınaǵa kelgen soń betine jaryq túsirip kórdim, ózime tanys bir jas jigit edi. Biz ony aýrýhanaǵa ázer dep jetkizdik. Sol túni oǵan qan jiberildi...

Áıteýir álgi jigit bir ajaldan aman qaldy. Qazir Almatyda aýrýhanada emdelip jatyr. Onda onyń ýnıversıtette birge oqyǵan dostary bar. Jomart degen mekteptes dosy da sonda. Ekeýi Aqtumada birge ósken. Ýnıversıtetti bitirgen soń Jomart astanada qalyp qoıypty da, ol týǵan aýylyna kepti. Onyń artynsha eki jyldan keıin oqý bitirip, balalyq shaǵynyń dosy Záýresh te qaıtypty. Aqtumadaǵy aýrýhanaǵa dáriger bop ornalasqan kórinedi. Ekeýiniń arasynda sál bir kirbiń bar dep estigem. Tek myna qaterli jaıdan keıin qaıta tabysqan deıdi. Qazir Záýresh Almatyda, jigit qasynda.

Bul ekeýi naǵyz jarasqan qosaq. Jigitke degen alǵysyn aýyldastary sózben aıtyp jetkize almaıdy. Ol bulaq sýyndaı móldir jańalyqty jerlesterine ózimen birge ala kelgen... Olardyń rýhanı ósýine kúsh salǵan... Adamǵa tek jaqsylyq isteýdi ǵana kóksegen. Biraq onyń osy izgi maqsaty úshin áldekim oǵan zulymdyqpen ese qaıyrypty... Ómirdiń ózi solaı ǵoı. Keıde qaıyrymdylyq pen zulymdyqtyń qaısysy basym, ári ómirsheń ekenin aıyra almaı dal bolasyń. — Anash taǵy da shylym tutatty. Bul kezde kýpe ishi qarańǵy edi, biraq biz sham jaqqanymyz joq.

— Máselen, siz qalada turasyz. Baq arasymen kishkentaı bulaq sýynyń syldyrap aqqanyn talaı baıqaǵan shyǵarsyz, — dedi álden ýaqytta Anash. — Qalyń shóptiń arasynda birde kórinip, birde kózden tasalanyp, sol bulaq syldyrap aǵa beredi, aǵa beredi. Osy bir kishkene tasqyn betinen qaıtpas - qaısar keledi, dýaldyń astyn keýlep, aqyry baq ishinen de shyǵyp ap, erkindikte týlap jatady. Mine, álgi jigittiń ómiri de osy bulaq sýy tárizdi. Ol taý arasynda týdy. Ata-anasy boldy. Kúnderdiń bir kúninde anasy qaıtys boldy, artynsha ákesi «halyq jaýy» bop ustalyp ketti. Kishkentaı kezinen bastap-aq oǵan óz nanyn ózi taýyp jeýge týra keldi. Panasyz jetim úshin jaqsylyq pen jamandyq arpalysyp jatty. Ol qaıyrymdy bop ósti. Ony adam etken aýyly edi, sondyqtan da ol ózinin, adamdyq... Iá, adamdyq!.. boryshyn aqtaý úshin sol aýylyna oraldy. Ýnıversıtet dıplomymen eski bastaýysh mektepke kep muǵalim boldy.

Jańadan mektep saldyrdy. Onan keıin óz bastamasymen saldyrǵan orta mektepke aýysty...

Tasyr-tusyr etip esik ashyldy. Provodnık Anashqa tósek-oryn ákelgen eken. Áńgime taǵy da úzildi.

Biz tambýrǵa shyqtyq. Ashyq qalǵan esikten keshki sýyq jel kirip, tereze perdelerin julqylap, ystyq plafonǵa qonýǵa árekettenip júrgen jyndy kóbelekterdi úrlep, uıtqyp tur eken.

— Essizder... — dedi Anash kóbelekterge qarap. — Jolynda ólim kútip turǵanyn bilmeı asyǵady - aý.

Meniń kóbelek jaıynda oılaýǵa mursham joq edi. Óıtkeni Anash áńgimesi meniń týǵan aýylym týraly bolatyn. Ol aıtyp kele jatqan jigit týraly... Biraq men áli onyń atynyn, kim ekenin estigem joq qoı. Tek ózimniń kókeıimde turǵan bir adam bolmasa eken dep tiledim.

— Sol túni ol da dál osy kóbelek ólimge qarsy bara jatqanyn bilmedi - aý. Áıteýir sáti túsip aman qaldy. Ábden qansyraǵan eken. Meniń qanym onyń qanymen oraılas bop shyqty. Qyzyqty kórdińiz be?

Anash únsiz turyp qaldy. Biz kýpege kirdik. Anash shaı jaqty. Bir-aq... kópke deıin úndegen joq.

— Sóıtip, sizben qandas, baýyr bolǵan jigittiń aty kim? Aıtsańyzshy?! — dedim men aqyry ózimdi-ózim ustaı almaı daýystap.

Anash maǵan tańyrqaı qarady da:

— Asqar, Asqar Sembın, — dedi. — Siz ony tanýshy ma edińiz?

Men Asqardy tanımyn ba? Qudaıym - aý, men úshin bul suraý qandaı turpaıy estiledi. Bul suraýdyń astarynda kiná taǵyp, renish aıtý bar sıaqty. Anash sózderi maǵan meniń kógildir taýlardy syrttap ótip qana qoımaı, týǵan aýylymnyń ómirinen de shettep qalǵanymdy anyq uqtyrdy.

EKİNSHİ TARAÝ

Áınekti esikti shalqaıta ashqan sestra:

— Bar, baqtyń ishine bar! — dep kúlimsireı buıyrdy da, Asqardy erkelete ıyǵynan qozǵap qoıdy. — Bar qıyndyq artta qaldy... Sál shydasań endi az kúnde shyǵarady.

Asqar aqyryndap baq ishindegi júlge jolǵa shyqty. Sıren gúldepti. Jýan, záýlim terektiń japyraqtary sýyq terge malynyp jylt-jylt etedi. Túngi shyq býlanyp jatyr. Tańǵy salqyn, ásirese, alyp emenniń túbindegi gúl jarǵan qaraqattyń janynda aıqyn seziledi. Qońyr salqyn taza aýadan Asqardyń basy aınalǵandaı boldy. Sál tynystaǵan soń ol jalǵyz aıaq súrleýmen baqtyń kún nury túsken shetkergi buryshyna qaraı júrdi. Qolyn kóterip terek butaǵyn qozǵap qoıdy. Móldir shyq tamshysy moınyna tamyp ketti. Ańdaýsyz turǵan Asqar titirene selk etip, aqyryn kúlip jiberdi. Dál osy sátte ǵana ol ózin aýyr azapty, alys sapardan oralǵandaı sezindi.

Onyń oıyn kórshi palatada jatatyn qarttyń sózi bólip jiberdi.

— Qaraı gór muny! Mine jigit! Qydyrystap shyqtyń da ma? Áı, bu jastyq shirkinge ne dersiń. Myqty ǵoı. Endi tez ońalyp ketesiń. Oıbaı, bul kez senderdiń jatatyn kezderin, be. Senin, jasyńda baıaǵyda ózimiz ne keremetterińdi isteıtinbiz. Qazir ǵoı, mine, ár aıdyn, toǵyz kúnin analızben, jıyrma kúnin aýrýhanada jatyp ótkizemiz. Qysqasy tıtyqtaǵan shaq...

— Siz ekeýmizdi bir shyǵaratyn bolar. Áli de qulshyna en,- bek etýińizge týra keler, — dedi Asqar qartty jubatyp.

— Áı, shyraǵym - aı, bul ertegińe men ılana qoıar ma ekem. Meniń kúnim ótip ketti ǵoı. Senimen birge aıǵa sirá da usha almaımyn. Maǵan mazaq bolǵan aı ma. Endigi jerde táńiriniń ózi meni aıranmen qaýjańdap jatsyn dep qoıdy ǵoı. Gagarın maǵan nemere quralpy. Al seni bolsa qalyńdyǵyńnyń shymyldyǵy jelbireı kútip otyrǵan joq pa. Asyqsańshy, shirkin... — dep qart óz jónine ketti.

Asqar súmbil terekterdiń ushar basyna, onan kúnge qırady. Kún kók júzine jaılap kóterilip, shýaǵymen betti shalyp, uıysqan baq ishine sáýlesin molynan kún túsýde. Záýresh keletin kezge deıin tas tóbege shyǵyp, batys jambasqa sál qulaıdy, baq ishinde onyń nury shalmaǵan burysh qalmaıdy. Sol kezde Asqar men Záýresh áne bir turǵam oryndyqqa otyrady. Ázirshe jalǵyz óziniń otyrýyna týra keledi de. Jomart ta kelmeı jatyr. Jol júrip ketti me eken, álde Záýresh oǵan jolyǵa almady ma?! Al Jomart joq bolsa, Gúlsarany mazalaý yńǵaısyz...

Asqar osyndaı jalǵyz otyrǵan sátterde, alǵash aýrýhanaǵa túsetin kúngi kórgen -bilgenderi birinen keıin biri tizbektelip kóz aldyna keletin.

... Sonyń aldynda ol segizinshi klasta ádebıet páninen sońǵy sabaqty ótkizdi. Toqsan aıaqtalǵan. Bul Qarlyǵashtaǵy jańa mektepte birinshi oqý jylynyń sońǵy kúni edi. Al munan buryn ýnıversıtetti bitirip kelisimen tórt jyldaı Aqtumadaǵy bastaýysh mektepte dırektor bop istedi.

Jolǵa shyǵarynyń aldynda Asqar Aqtumadaǵy Dámesh apaıdikinde bolyp, Sapar aqsaqalǵa kezdesti. Áńgimelese otyryp sháı ishti. Sapar balasa Qodardy shaqyryp ap, ataqty Aqtóbel júıriktiń tuqymy Juldyzdy alǵyzdy. Sapar Aqtuma kolhozyn uıymdastyrýshylardyń biri edi, Asqardyń ákesimen dos edi, kezinde baqtashy, kolhoz predsedatel baltashy bop, odan keıin qaıtadan baqtashy, usta bolyp istegen. Qazir aýyldaǵy eń eski úıdeı bop shógip qartaıǵan shaǵy. Biraq kóńilge túıgeni, aıtary kep. Aqtumanyń eńbektegen jasy men eńkeıgen kárisi týraly, árqaısysynyń ómiri jaıly ol kúni-túni otyryp jyrdan qyzyq qyp áńgime aıtyp bere alady. Aqtuma turǵyndarynyń jartysyna jýyǵy qyrylǵan otyzynshy jyldyń asharshylyǵyn da, otyz jetinshi jyldy da qaz-qalpymen eske túsire alady, sol jyly Asqardyń ákesiniń ustalǵanyn, onan keıin aq jaýyn sebelep turǵan kúzdiń suryqsyz bir kúninde onyń eki kózden aırylyp, shashy appaq qudaı bop oralǵanyn Sapardan jaqsy biletin eshkim joq. Qaqaǵan qysta Asqardyń ákesi dúnıe salǵan kezde de basy-qasynda tek Sapar boldy.

Onan keıin ne boldy? Onan keıingisin Asqardyń ózi de jaqsy biledi. Qıyrshyq qar tikenshe qadalyp betke urǵylap turǵan kúni ol ákesiniń múrdesiniń basynda turdy.

Onan soń qabir basyna kelgender bir-bir kúrekten topyraq tastady. Lezde tompıǵan beıit paıda boldy. Asqardyń ákesin jerlesýge kelgenderdiń ishinde Aqtumanyń bir ǵana adamy bolǵan joq. Ol — Ámirbek.

Múmkin ol zırat basyna kelýge Dámesh apaıdyń, bolmasa Sapardyń, tipti eń aıaǵy Jeken qarttyń qanisher dep ataýynan qoryqqan shyǵar. Ashynǵan adam mola basynda shyndyqty aıtýdan tartynbaıdy ǵoı. Sembaı molasynyń basynda jurt Ámirbekke únsiz turyp ishteı qarǵys aıtty.

Sol otyz jetinshi jyldan elý besinshi jylǵa deıin — on segiz jyl boıy Ámirbek óz betine esh jandy týra qaratqan emes. Jurt ony syılap emes, qorqyp ımenetin. Aqtumalyqtar Asqardyń ákesin jaqyn týmalaryn qadyr tutyp eske alsa. Ámirbek ony «halyq jaýy» dep qaralaıtyn.

Ýaqyt óte berdi. Asqar da talaı jerdi sharlady. Jetisýdyń barqyt buıra qumynan jaıaý asyp, Aqmola men Altaıdyń Saryarqa dalalaryn kezdi. Biraq qaıda júrse de óz oshaǵy — Aqtuma oıynan esh shyqqan emes. Aqtumanyń tas bulaǵy, meıirban adamdary, ásirese Sapar men Dámesh apaıdy umytar ma? Óıtkeni qabyrǵasy qaıysyp, jetimdiktiń qatal teperishin kórgen sátterinde aýyldastary Asqarǵa pana boldy, kóńiline medeý berip, kókiregine meıirim quıdy.

Sondyqtan da bolar budan jeti jyl buryn ýnıversıtetti bitirisimen kóp oılanyp turmastan Aqtumaǵa keldi. Basqanyń istegen jaqsylyǵyn basyna is túsip, qıyndyq kórmegen adam ǵana baǵalaı bilmes, al ómir taýqymetin kórgen adam ózine istelgen jaqsylyqty sirá da umyta alar ma. Qazaq «ashtyqta jegen quıqanyń dámi ketpes» dep osydan shyǵaryp aıtqan bolar. Jetimdik kerip qorlanǵan bala júregi arashaǵa túsken meıirban qoldyń tabyn ómir boıy umytpaq emes. Bala kezinde Asqardy «halyq jaýynyn, balasy» dep mektepten qýǵandar da boldy. Tipti balalar úıindegi urylarǵa deıin muny basynatyn. Olar ury sanalǵanmen jaý emes edi. Qaıda barsa da Asqardyń osy bir janyna batqan tańbadan qashýyna týra keldi. Qańǵyryp ta júrdi. Urlyq ta istedi. Tek Dámesh apaı men Sapardyń úıine kelgende qutylatyn bul aıdardan. Bala júregindegi tońdy eki qarttyń meıirban kóńilderi jibitetin. Kókiregine tek jaqsylyq, adamshylyq uıalaıtyn. Ýnıversıtetten keıin Asqardyń qalada qalýǵa múmkindiginiń bar ekenine qaramastan aýylǵa attanýy sondyqtan. Ol munda eń bolmasa eki-úsh jyl istegisi kelgen. Sonan beri eki-úsh jyl emes, jeti jyl etti.

Aýyl kelbeti onyń kóz aldynda jańarýda. Ol isteýge tıis isterdiń keptigi sonsha, qalaǵa aýysý týraly oılastyrýǵa ýaqyty da joq.

Bir isti bitirse, ekinshi is bastalady. Jeti jyl buryn munda aýrýhana da, klýb ta bolǵan emes, kishkene mektep úıiniń ózi eski qora sıaqty edi.

Asqar jumys isteı bastaǵan alǵashqy aılarynda, brıgadır Báýken ekeýiniń Sapar aǵaımen aqyldasa kelgenin esine túsirdi. Qazir Báýken predsedatel. Biraq osy kúnge deıin Sapar qartpen aqyldaspaı turyp aýylda birde-bir is istelmeıdi.

Mine, búgin de Asqar jolǵa shyǵarynyn, aldynda Saparǵa jolyǵa ketpek bop kelgen.

— Barsań, «Juldyzǵa» minip bar. Mashınadan góri salt at durys, — dedi qart. — Mashına jańbyr jaýsa batpaqqa tyǵylyp qalady, qumda da júre almaıdy. Al salt atpen jol tańdamaısyń. Eń tynysh kólik... Shopandardy aralamaq oıyń da óte jón is eken, Asqarjan. Áýeli óziń baryp kerip qaıt, onan keıin oqýshylaryńdy aparasyń. Demalys kezderinde tekke sendelip júrgenshe, qora jasap, úı jóndep, shopandarǵa kómektessin...

Shopandar qystaýy kolhoz ortalyǵynan elý shaqyrymdaı bolatyn. Jol, eki-úsh aýyldy basyp ótip, jaıqalǵan egin jaılardyń, shabyndyqtardyń jabaıy jońyshqalardyń ortasymen júretin. Áýelde Asqar salt atpen júrý qaljyratyp, soǵyp tastaıtyn bolar dep oılaǵan. Biraq Juldyzdyń ańqyldaǵan aıańy janǵa jaıly, jumsaq eken. Tús kezinde ol eki joldyń qıylysqan jerindegi kishkene ózenniń jaǵasyna kep toqtady.

Qorjynnyń aýzyn sheship, nan alyp, sýmen soǵyp aldy. Onan soń sheshinip malta tastarǵa taıǵaqtaı júrip kep, kishirek ıirimge rahattana súńgidi. Sýǵa túsip bop, atyn sýǵaryp, aıylyn myqtap tartty. Jeńil yrǵyp erge qondy.

Osy kezde qystaý jaqtan qara joldyń shańyn shubalta kóterip, kele jatqan jeti kisilik gazık kórindi. Áne-mine degenshe júıtkip kep, ózen jaǵasyna toqtaı qaldy. Shofer sekirip túsip radıatordyń qaqpaǵyn ashty. Burq etip ystyq bý shyqty mashınadan. Shofer brezent shelegin alyp sýǵa júgirdi.

Asqar mashınaǵa jaqyn kep shofermen amandasty, kabına ishinen Ámirbekti kórip qaldy.

Ol aıaǵyn taltaıtyp, belindegi belbeýin bosatyp qoıyp otyr eken. Byrtıǵan semiz saýsaqty qoly diril qaǵyp galıfesiniń qaltasynan myjǵylanǵan «Severdi» aldy. Shalbar-shalbar bop ter .basqan júzinen tesireıgen kishirek kózderi jyltyńdap aıyryqsha kórindi.

Asqar Ámirbekti talaıdan beri kórmep edi. Talaı jyldar Aqtumada esepshi bop, onan keıin aýdandyq tutynýshylar odaǵyna aýysqan. Sol jerde ol moınyna aqsha mingizip, eki jylǵa sottaldy. Odan osydan bir jyl buryn qaıtqan. Sonan beri kórshi aýdanda jol basqarmasynyń aǵash kóshetinde kúzetshi bop isteıdi eken desetin jurt. Biraq munyń qanshalyqty anyq ekenin eshkim bilmeıtin.

Ótken kúzde Ámirbek qystaýlardaǵy malshylardy aralap qarbyz, alma aparyp satypty degen qaýeset tarady. Bir shopannyń úıine kep áýeli balalarǵa bir qarbyz, bir almany tegin ustatady eken. Onysyn talasa-tarmasa jep alǵan balalar taǵy da suraıtyn kórinedi. Ámirbek bermeıdi. Balalar tus-tustan qyńqyldap, jylaı bastaıdy. Balanyń aty bala emes pe, áke-sheshesiniń mazasyn ketiredi. Qysylǵan shopan Ámirbekke:

— Tilegenińdi bereıin, tek, ne tezirek ket te, ne qarbyzyn,- nan balalarǵa bershi, — deıtin kórinedi.

— Qalaısha tegin beremin? Tóle pulyn, áne bir qoıyńdy jetektep ákel de, tańdaǵan bes qarbyzyńdy al, — deıdi eken Ámirbek. Shopan: bul osyny shynymen aıtyp tur ma? degendeı tańdana qaraıdy oǵan. Al balalary bolsa aıaǵyna oralyp, ákeleriniń tezirek qoıdy qarbyzǵa aıyrbastaýyn jalyna tilep, jylap, múldem mazasyn alady.

— Aý, ol kolhozdyń qoıy... Aqshaǵa sat, eki qunyn bereıin.

— Joq, — deıdi Ámirbek. — Satatyn bolsam, men bazarǵa da apara alamyn.

— Áı, netken qatygez, pıǵylyń jaman edi, — dep, shopan aqyry suraǵan qoıyn beripti.

Sóıtip Ámirbek bazardan arzan baǵaǵa satyp alǵan dámsiz, kishkentaı bes qarbyzdy bir qoıǵa aıyrbastapty...

Osynyn, bárin Asqarǵa aıtqan kezde, ol senbep edi. Báýkenge anyǵyn bilýdi ótingen. Álgi qystaýǵa Báýkenniń ózi barypty. Shopan oǵan:

— Tekseretin túk te joq! Onan da maǵan ton men kıiz úıden basqanyń da qajet ekenin oılasań etti. Nan men maıdy men ózim de tabamyn. Al búldirgenniń qumda óspeıtinin nege bilmeısińder osy sender... — dep dúrse qoıa beripti. — Ámirbek degenińniń kim ekenin de bilmeımin, tipti bilgim de kelmeıdi. Eger buryn Aqtumada turǵan bolsa, kim ekenin óziń bilesin, de. Al maǵan eshkim kelgen joq...

Múmkin shopan shyndyqty aıtqysy kelmegen bolar. Balalarǵa bola aqymaqtyq etkenin aıtýdan jaltarǵan bolar. Múmkin, tipti sóz Ámirbek jaıly emes, basqa bireý týraly shyǵar. Alaıda bul oqıǵa jáı ketpedi. Sol kúnnen bastap kolhoz basqarmasy jemis, ovosh, baldy en, áýeli shopandarǵa jóneltý týraly qaýly qabyldady, tek sonan keıin artylsa ortalyqtaǵylarǵa beriletin boldy. Ortalyqta satyp alýǵa bolady, «qumda búldirgen óspeıdi»...

Iá, ol qulaq estimegen jáı edi. Ámirbektiń solaı isteı alatynyna Asqar shek keltirgen joq. Biraq sene de almady. Ómirdiń alǵa basýymen birge adam da túleıdi ǵoı. Al qazirgi zamanda bir qoı úshin adamdyq aryn joǵaltýǵa kimniń dáti shydar... Joq, Ámirbek ondaıdy isteı qoıatyndaı adam emes sıaqty, dep oılady onyń júzine qadala qaraǵan Asqar. Ózi qartaıypty. Kóre az kórmegen. Jaqsylyq pen jamandyqtyń baǵasyn utar kezi boldy ǵoı.

Ámirbek mashınadan sýyryla shyǵyp:

— Áı, Asqarjan, muǵalim shyraq, amansyń ba! Jol bolsyn? — dedi.

Asqar sálemdese turyp mashına ishinde jatqan eki-úsh qoıdy kezi shalyp qaldy.

— Shopandar aýylyna bara jatqanym, — dedi ol, — ózderińiz qaıdan kelesizder?

Mashına ishindegi qoılar typyrlaı bastady.

— Bireýlerde alashaǵym bolýshy edi, sony ákele jatqanym, — dep jaltań jaýap qaıyrǵan Ámirbek, kózin syǵyraıtyp radıatorǵa sý quıyp turǵan shoferǵa qarap qoıdy.

— Munsha mal tóleýine qaraǵanda alashaǵyńyz kóp bolǵan - aý shamasy?

— Báli, o ne degeniń, Asqarjan, bir qoı ananyki. Jolda satyp aldy, — dep ol shoferdy meńzedi. Shofer bolsa Asqardy bastan aıaq únsiz qarap aldy.

Bir qoıdy — tanys bir shopan bar edi, — sol berdi syılap. Árıne onyń qarýy meniń moınymda bolat ta endi. Úshinshi qoı — ózimniń álgi alashaǵym. Já, jónińdi aıtshy endi, ózin, jáısha barasyń ba shopandarǵa? Álde muǵalimdikten aýysyp pa ediń?

— Jazǵy demalys bastaldy ǵoı.

— Jón, jón. Demalýdyń ornyna malshylarǵa tartqan ekensiń ǵoı... Sharýa qamy de... Shala búliner ne boldy deısiń? Malshylar so baıaǵy bir báz qalpynda.

— Qolqabys tıgizý kerek bop tur. Mektep oqýshylaryn ákelmekpiz. Onyń ústine kolhozdaǵy tekserý komısıasynyń múshesi edim, eptep tekserý júrgizip qaıtsam deımin.

— Jaraısyń, jigitim! Jurt senimine ıe bolǵanǵa ne jetsin. Tekserý degen de jaqsy nárse. Aqtumadan shyqqan balalardyń ishindegi eti tirisi, maqtan eteri sen boldyń ǵoı. Aýyl-aımaqtaryń qalaı, amanshylyq pa? Talaı ret baramyn dep, sáti túspeı júrgeni. Aǵaıyn-týǵanmen de sýysyp ketken sıaqtymyz. Ýaqyt degen sýytady eken. Ýaqyt degen qyzyl túlki, bulan, qaǵyp ete shyǵar demekshi, qubylmaly kez ǵoı. Jel qaı jaqtan turar eken, kimge qalaı jaǵar ekem deısiń? Biraq kópke jaǵý qıyn eken...

— Kepke jaǵyp keregi ne, ol qaıbir jaqsy qasıet deısiz... Ol jaǵyn siz menen artyq bilesiz.

Osy ne oılap tur degendeı, Ámirbek Asqarǵa shuqshıa qarady da:

— Sen kókiregiń oıaý, oqyǵan adamsyń ǵoı. Bárin de bilesiń, — dep mysqyldy únmen ezý tartty. Asqar onyń osy keskininen qýystanyp turǵanyn baıqady.

— Ýaı, bizdiń bu turysymyz ne. Áı, shofer, qaıdasyń? Júr, áne bir kógalǵa otyralyq. Ákelshi! Ne bar edi bizde? Bir bótelke men shujyq bar sıaqty emes pe edi, — dep Ámirbek aıaq asty shala búlinip qaldy. — Tús, Asqarjan, bizben biraz otyryp ket. Kepten bergi kezdeskenimiz osy shyǵar. Baıaǵynyń ádetinde dalada kezdeskenniń tatýlyǵy berik bolady deıtin.

— Raqmet, aǵaı, kesh bolsa taıap qaldy, barar jerim áli alys, erterek jetýim kerek.

— Asqarjan, otyrmaı ketseń renjımin. Bas-aıaǵy bes mınýt qana, — dedi Ámirbek tizginnen ustaı turyp. — Bilemin seniń aldyńda kinálimin. Bir kezde seni renjitkenim úshin keshirmesin de bilemin. Ákeńniń ólimine de meni kináli dersiń. Biraq bir allanyń ózi kýá. Seniń ákeńdi ustatqan men emespin. Eldiń shyǵarǵan jala ósegi de. Ósek degen pále ólimnen de jaman eken, Asqarjan. Men seniń aýyldaǵy el qadirleıtin adam bolǵanyńa shyn qýanyshtymyn. Káne, qolymnan dám aýyz tıip ket. Úlken joldyn, ústinde kezigipsiń, dastarqannan attama.

Asqar attan tústi. Kógalǵa jaıǵasa otyrdy. Ámirbek bótelkeni túbinen bir uryp, tyǵynyn ushyryp jiberdi. Kishkentaı stakandar da paıda bola ketti.

— Bizdiń shofer naǵyz sharýa adamy, bári daıyn, kórdiń be? — dep Ámirbek jymyń qaqty.

— Sóıtip oljaly bop kele jatyr ekensizder ǵoı.

Ámirbek kezin syǵyraıtyp:

— Basqa muǵalimder sıaqty sen de qaıtalaı bergendi jaqsy kóredi ekensiń, Asqarjan, — dep qoıdy. — Oqýshylarǵa bir sózdi qaıtalap otyrǵan paıdaly shyǵar, al maǵan qajetsiz - aq. Álginde bir aıtyp em, adamǵa adam aýyspaı bola ma, birde berseń, birde alyp degendeı. Bir kezde men oǵan qaryzǵa aqsha berdim, endi sonymnyń pulyn qaıyryp jáne bir qoıdy syıǵa tartty. Álde teksergiń kep otyr ma? Mássaǵan, endigi qalǵany seniń meni tekserýiń eken ǵoı, ha - ha... — Ámirbek ótirik qarqyldap kúlgen boldy.

— Tekserýshi úshin, — dep ol óz stakanyn kóterdi. Shofer túnergen kúıde shujyqtan týrap, jol jaqqa qarap qoıyp otyrdy. Asqardyń túıgeni Ámirbek te, jol boıynda kóp otyrǵylary kelmeıtin sıaqty, álde qaıda asyǵýly edi. Shynymen bireýdiń qoılaryn basyp ákele jatqandary ma?

Asqar bul oıynan tez bas tartty. Sekemshildigi úshin ózin-ózi ishteı kinálap aldy. Ózine esh ýaqyt unamaǵan adamdy uryǵa sanap, kúdiktenýge bola ma eken...

Asqar alǵys aıtym atqa qondy.

Kún jer betine tónip qalǵan. Kóz qaratpas ótkir sáýlesin ishine tartyp, qyzýy qaıtyp, úlken qyzyl sharǵa aınalǵan kúıi ýyljı pisken domalaq qaýyn sekildi edi. Gúl órnegimen áshekeılengen jasyl dala da reńin qubyltyp ózgerte bastady. Áýeli qyzyl kúreń túske enip turdy da kún jerge taıana bastaǵan kezde kúlgin - sur bozamyq basty ústin. Al Kúnsulý keńistikke betin basyp, ashyq qyzyl keshki raýanǵa sholp etkende, dala ústindegi álgi názik bozǵyl qyzylǵa boıaldy.

Asqar dala keshiniń qulpyrǵan boıaýlaryna tańyrqaı qarady.

Ádettegideı keshki raýanda shirkeı de paıda boldy. Asqar anda-sanda qolyn bir sermep, tóbesinde úımeleı ilesken shirkeıdi úrkitip qoıyp keledi. Kenet úlken qara qońyz betine sart ete qalǵan-dy. Asqar sileıe qalǵan qońyzdy jerge bir urdy. Qazirgi sát onyń oıynan Ámirbek keter emes. Mashınadaǵy qoılardy adal jolmen almaǵanyna kúmán joq. Ol bireýdi ıa aldap soqty, ıa bolmasa urlap áketti. Qystaýǵa jetisimen onyń qaı-qaı jerlerde bolǵanyn anyqtaý kerek.

Kún áldeqashan uıasyna qonǵan. Keshki ymyrt úıirilip, aspandy juqa sharby bult qabattaı bastaǵan. Aldyńǵy jaqtan, qarańǵylyq arasynan qaraýyta silemdenip shaǵyl qumdar kórindi. Úlken joldyń eki jaǵynda birdeı qoı tuıaǵy taptaǵan taram-taram jalǵyz aıaq, súrleýler jatyr. Qystaýǵa deıin on shaqty shaqyrymdaı-aq qalǵan. Juldyz eki qulaǵyn qaıshylap, enteleı túsip keledi. Endi birde artqa qarap pysqyrynyp qoıdy.

Asqar da moıyn burǵan, kesh qarańǵylyǵyn qaq jaryp mashına kele jatyr eken.

«Bu kim boldy eken? — dep oılady ol. — Bizdiń aýyldan eshkim keletindeı emes edi ǵoı. Kórshi kolhozdyń birinen bolar. Olardyń maly da osy qumda emes pe? Mashına ozyp baryp, qalyń shańǵa tunshyǵa toqtady. Jaryǵy da óshti. Burqyraǵan shańnan ba, álde jaryqty birden óshirgendikten be, kózge túrtse kórgisiz tastaı qarańǵylyq basty. «Álgindegi Ámirbektiń «GAZ-60-y» sıaqty ma» dep túıgen Asqar. Osy sát mashınadan qarsy shyqqan adamnyń:

— Sálemet pe, joldas! — degen jýan daýsy estildi. Asqar úrkekteı bergen atynan túsip, álgi adamǵa qarsy júrip, qol sozǵan Ámirbektiń shoferimen betpe-bet soǵysyp qaldy. Túsi sýyq, qarańǵyda Asqarǵa tesireıe qarap tur. Sekem alǵan Asqar jalt burylyp atyna minbek edi. Biraq úlgire almady. Aıaǵyn úzeńgige sala bergende, basynan tıgen aýyr soqqy ushyryp túsirdi.

— ... Jeter! — degen Ámirbektiń daýsy oǵan tereń shyńyraýdan shyqqandaı talyp estildi, — Neǵyp tursyń endi, dońyz! Tez, atty ákel. Shylbyryna baılaı salalyq. Mas bop kele jatyp jyǵylyp, at súıretip óltirgendeı bolsyn... Sonymen is bitedi! Uqtyń ba, aqymaq! Ol attan jyǵylǵan... Atty ákel deımin, tez!

Attyń osqyryna kisinegeni, tuıaq satyry, áldekimniń yńq ete túsken úni shyqty.

— Oıbaı-aı... Á, ıttiń maly - aı! Jambasymdy syndyryp kete jazdady - aý. Ý-ýh, ońdyrmady - aý! Neǵyp tursyń, meńireıgen neme?! Anany bylaı shetke súıretip aparyp, jyraǵa tastasańshy. Tez, bolsańshy endi, áne, tóbeniń ar jaǵynan jaryq kóringen sıaqty. Bireýler kele jatyr! Bol, tez!

Betine jyp-jyly birdeńe jabysqandaı boldy, Asqar ózin aıaǵynan súırep kele jatqanyn jaqsy sezdi, biraq esh jeri aýyrmaıtyn sıaqty, tek basy ǵana kóterter emes. Muny laqtyryp tastaı saldy. Motor dúrili estilgendeı boldy da, tóńirek tym-tyrys bop tyna qaldy. Asqar jyly qan jaýyp battasqan kózin ázer ashty. Basy qorǵasyn quıylǵandaı, zildeı. Iyǵy, jotasy, aıaqtary syzdap, qozǵaltar emes. Turyp otyrýǵa árekettenip kórgen, jan daýsy shyǵyp ketti. Aqyry qımyldaýǵa shamasy kelmeı, sulyq jatty. Sharby bulttan tazarǵan túngi qarakók aspanda shashyla jarqyraǵan juldyzdar. Jarty aı da Asqarǵa músirkeı qarap tur. Kenet onyń betine qorqynyshty úlken birdeńe tóndi. Jyly demi bet sharpyp bilinip tur. «Juldyz» eken. Ámirbekke ustatpaı teýip ketkennen keıin, ol uzaı shaýyp baryp, endi Asqarǵa oralǵan kezi.

Asqar taǵy da yńyrandy. Attyń oqyrana kisinegeni túngi dalany jańǵyryqtyrdy. Jer tarpyp, aınala kisineı shaýyp tura alar emes.

Asqar tańdaıy qurǵap, aýrý janyna batyp, aıqaı salǵysy keldi. Biraq aıqaılaýǵa dármeni joq. Tamaǵyna tas tyǵylyp qalǵandaı. Ol endi bar kúshin jıyp, etpetinen tústi de alǵa qaraı jyljı bastady. Óne - boıy saldyrap, dir-dir qaǵyp, ázer súıretiledi. Qarap jatyp tekke ólgenshe, tyrbanyp qalǵysy keledi, ómir súrgisi keledi...

— Bu keshirimpazdyq pen orynsyz adamgershilik saǵan qaıdan paıda bolǵan. Ómir seni erkeletpegen edi ǵoı. Al sen bolattaı berik bolýdyń ornyna, balaýyzdaı bylbyraǵan jumsaqsyń, — degen edi sonda Báýken. Áı, Báýken - aı, senin, aıtqanyń durys eken-aý, dep oılady Asqar áli quryp jatyp...

«Juldyz» Asqardyń janyna aınalyp taǵy keldi. Taǵy da shyrqyrap kisinep, jer tarpyp turyp aldy. Túngi ken, dalada tylsym joq. Qansyraǵan Asqar endi ón-boıynyń aýyrǵanmyn sezýden qaldy. Erni kezerip, tańdaıy jutyndyrmaı qurǵan, ábden shóldedi. Ajal degen saıqy mazaqtap taıap tur. Bárinen de qorlyǵy — sol ajal adamdyq quny joq urynyn, qolynan bolyp otyr. Asqar yńyrana tynys ap, tún qushaǵyndaǵy dalaǵa kóz jiberdi. Dál qazir oǵan týǵan dalasyna deıin jat bolyp kerindi.

Qanshama ashtyqty, jalańashtyqty bastan keshirip talaı soqqyǵa boı bermeı, endi adam bop shyqtym ba, degende ele salý qandaı ókinishti. Ne qyzyq kerdi?! Ómiriniń eń sońǵy mınýtynda Záýreshiniń aq dıdaryn bir kere almaı, qulaqtan ketpes ásem daýysyn bir estı almaı qapy ketkeni me?! Taǵdyr netken qatygez edi!

Tóńirek tym-tyrys. Kók aspanda sup-sýyq bop juldyzdar jarqyraıdy. «Juldyz» quıryǵyn shanshyp ap, álde qaıda shaýyp ketken. Ne oqyranǵany, ne tuıaǵynyń dúsiri estilmeıdi. Tek malshy qaýymǵa ǵana qanyqty eli tynyshtyq basyp tur dalany.

Tynyshtyq syryn Asqar da tyńdaı biletin. Ózi taý men dala aıasynda týyp-óskendikten be, ol tynyshtyqtyń, sherter syryn — shopan atanyń jer-ana týraly, juldyz álemi týraly taýsylmas uzaq oılary dep biletin, dala adamynyń uzaqty kúnge óz-ózimen ómir týraly máslıhaty dep uǵatyn. ?Kel men boran malshy qaýymǵa qorqynysh ákelse, kún kúrkirep, naızaǵaıdyń oınaýy úreı týǵyzdy, tynyshtyq — kóńildiń jazy. Iá, Asqar da dala tynysyn, dala tynyshtyǵyn tyńdaı biletin. Al qazirgi tynyshtyq qorqynyshty edi. Ólimdi kútken tymyrsyq tynyshtyq edi...

Joq, Asqardyń ólgisi kelmeıdi. Qoly bir top teriskenge ilikti. Jansyz dene alǵa qaraı súıretildi. Iá, osy jan - dármenniń ózi ómirge súıreıtindeı. Ol taǵy bir tyrmysqan kezde alǵa aýnap tústi de, tómen shyńyraýǵa domalaı jóneldi. Ernine sý tıdi.

Bul kezde «Juldyz» aıaǵyna oralǵan tizginin byt-shyt qyp úzip, qara joldy ary-beri oıqastaı kesip etip, kisineı shaýyp júrgen. Biraq Asqar onyń aıaq dúsirin estı almady...

Aýyr oıdan Asqardyń basy aýyraıyn dedi. Baq ishi jym-jyrt edi. Tek anda-sanda aǵashtar arasynan aq halatty sestralar men jupyny týsti uzyn halat kıip serýendep júrgen aýrýlar kórinip qalady. Orta jastan asqan aqsur áıel qaraǵash janyna kep toqtady. Kóleńkeleý jerge esken bul qaraǵash áli de japyraq jaıa qoımaǵan, búri isine keýip tur. Áıel sol búrdiń birin úzip ap, jaılap arasyn ashty da alaqanyna salyp muńaıa uzaq qarady Tuńǵıyq janary jasqa tolyp, japyraqtan basqa eshnárseni kórmeıtin sıaqty Kókiregin basqan sher aýyr bolsa kerek. Qaraǵash búriniń japyraq ashqanyn kórýge asyq sıaqty... Bul áıeldiń aýrýhana úıiniń ekinshi qanatyndaǵy palatada jatatynyn Asqar biletin. Áıel ómiriniń ónegeli, úlgili bolǵanynan da habardar. Qazir ol aıyqpas naýqas — rakpen aýyryp jatyr.

Asqardyń júregi shymyrlap, dirildep ketti. Bir sát naýqas áıelmen sóılesýge oqtaldy da; mazalaýǵa dáti barmady. Ol endi nazaryn áıelden aýdaryp áziniń úzilgen oıyn jalǵastyrmaq bop, oryndyq astymen syldyraı aǵyp jatqan aryqtap.i sýǵa qaraı otyryp, Záýreshti oılady, árbir úsh kúnde bir hat salyp týratyn Báýkendi eske aldy. Ol ár hatynda Asqardyń osy kúıge ushyraýyna ózin kináli sanaıtyndaı ókinish syńaıyp baıqatady. Ózin Sapar qarttyń «jerden alyp, jerge salyp urysqanyn» da jazǵan. Taǵy bir hatta aýdandyq komsomol komıtetinin, sekretary Anashtyń telefon soqqanyn aıtypty. Asqardyń kóz aldyna uzyn boıly, keń jaýyryndy Anash kele qaldy. Bir ólimnen aman qalǵany úshin ol ózin Anash aldynda boryshty sanaıtyn...

... Sol bir ólim qushaǵynda jatqan túnde esinen tanǵan Asqar, kózin aýdandyq aýrýhanada jatyp bir-aq ashqan. Jymıyp kúlgen dáriger:

— Eń bastysy súıekterin, aman, al jara degen jazylady. Úılený toıyńa deıin dyńdaı bop ketesiń áli, — dep kózin qysqan. Asqar da ezý tartty.

— Qalyńdyǵyń, baıǵus, eki táýlikten beri kútip otyr. Qazir ishke kirgizem. Tek eskerte berik bol. Qozǵalýǵa, sóıleýge ruqsat etpeımin, - dedi dáriger. Esik jaılap qana ashylyp, ishke óńi múshkil tartqan Záýresh kirdi. Kózi kirtıip, qaljyraǵany birden kórinip tur.

Asqar oǵan qarsy turmaq bop umtyla bergen, dárigerdiń jumsaq qoly ony qaıta jatqyzdy.

— Qozǵalýǵa bolmaıdy, — dep aqyryn ǵana taǵy bir eskertti de dáriger shyǵyp ketti.

— Áıteýir aman qaldyń... Soǵan shúkir, — dedi Záýresh kóz jasyn juta turyp. — Onan keıin qasyna kep otyryp Asqardyń qolynan ustady.

— Endigári seni eshqaıda da jibermespin jalǵyz. Birge bolamyz, qaıda bolsa da birge baramyz... — Záýresh oǵan eńkeıetindi.

— Záýresh... — Asqar da munan ári eshteńe aıta almady. Sóz jetpedi. Ol Záýreshtiń sharshaǵan júzine, uzyn qara kirpikterine, kóziniń astyndaǵy qara kóleńkege telmire qarady. Ábden sharshapty - aý. Túni boıy uıyqtamaǵan: Asqardyń es jınaýyn kútip otyrǵan. Shashy qandaı map-maıda, jumsaq. Taý gúliniń, dala jeliniń ıisi esetin tárizdi burymynan...

Záýresh Asqardyń bala jastan birge ósken dosy. Ekeýi mektepte birge oqydy.

— Záýreshim meniń...

Qyz kezi jasqa tolyp, kúlimsireıdi. Bul, qýanyshtan shyqqan jas edi. Asqar taǵy kúbirlep qaıtalap jatqandaı: «Záýreshim meniń...»

Záýresh onyń mańdaıynan súıdi.

— Asqarym meniń, — dedi ol da. Júregi kókiregine syımaı týlap tur. Kádimgi Jońǵardyń bıik jartastarynyń tar jyqpylynda kún sáýlesiniń altyn shýaǵyna nasattanyp, mahabbatqa mastanǵan ulardaı bulqyna týlaıdy.

Bir kezderde Asqar men Záýresh taý jýasyn tere baryp, ýlar toıynyn, ústinen túsken. Búkil halyqty qýanyshqa bólegen Jeńis kúni de Asqardyń esinde. Sonda kishkene Záýresh qoıdyń bir sıraǵyn aǵash tabaqqa salyp bir kese qymyzben Asqarǵa ákelgen-di. Uıalshaqtaı turyp: «Báıgeden ozyp kel. Men seni kútemin» degen sybyrlap. Asqar Záýresh ekeýiniń fermadaǵy qashaǵan buzaýdy qýyp ustaǵandaryn da umytqan joq. Almatyda teatrda qatar otyryp Kúláshtiń ánin tyńdaǵan sát te áli kóz aldynda. Ol kezde Asqar ýnıversıtette, Záýresh medısına ınstıtýtynda oqıtyn.

Endi budan bylaı Asqar ony ylǵı da: «Záýreshim meniń...» deıtin bolady.

Záýreshtiń ystyq jasy Asqardyń mańdaıyna tamyp ketti.

— Saǵan búıtip qol jumsaǵan kim? — dedi býlyǵyp. Onan ormen solqyldaı jylady. Asqar she? Ol da jylap jatty. Sheksiz qýanyshtan jylady.

.. Asqar qaraǵash túbinde turǵan egde áıeldiń eshbir sybdyrsyz júrip baryp, qaraqat aǵashyn aınalyp ketkenin sezgen joq. Ol óz oıymen ózi edi. Anashpen alǵash kezdesken kezdi qaz-qalpynda esine túsirdi.

Anash kolhozǵa komsomoldyq esep - berý saılaý jınalysyna qatysý úshin kelgen. Jınalystan keıin Asqar ony óz úıine qonýǵa shaqyrdy.

— Men siz týraly kep bilemin, — dedi Anash sonda. — Qyzmet baby solaı, adamdar jaıly kóp bilý kerek. Kópten beri sizben jaqyn tanyssam dep oılaıtynmyn, biraq reti kelmeıtin... Al siz men týraly onsha kóp bilmeıtin bolarsyz. Ras, meniń balalyq shaǵym da osy Qarlyǵashta ótti, onan keıin Qytaıda boldym. Iá, solaı...

ÚSHİNSHİ TARAÝ

Bul túni men uıyqtaı almadym. Óz polkasynda Anash ta dóńbekship jatyr. Aqyry ol, shydamy taýsyldy bilem, basyn kóterdi.

— Álgi Asqarǵa qol jumsaǵan silimtikke óz basym túsine almaı-aq qoıdym, — dedi onan soń. — Eger dál sondaı oqıǵa kitapta jazylǵan bolsa, «oıdan shyǵarylǵan» der edim. Al mynaǵan ózim kýá boldym ǵoı. Sotqa qatystym. Apyr-aı, sol ıt sondaı minezdi qaıdan tapty eken deseńizshi? Ne jetpedi eken soǵan? Adal eńbegin isteı bermeı me... Joq, ne deseńiz de ómirdiń qym-qıǵash shytyrmandyǵy osyndaı, ádildigi men zulymdyǵynyń qosarlana júrýinde bolar. Kún menen tún ǵoı — bir táýlikti quraıdy, sol sıaqty ómirdiń ózi shyndyq pen jalǵandyqtan tura ma deımin. Zulymdyq ómirsheń. Menińshe, ol zaýza qońyz sıaqty ǵoı dep oılaımyn. Ósimdik ataýlyǵa búıideı tıetin sondaı bir qońyz bolady. Ol ózi jaz basynda shyǵady da aǵashtardyń japyraǵyn baý qıyp, jep, gúlderdi semdirip, kók shópti búldiredi. Esh tirshilikke paıdasy bolmaıdy. Bar ǵumyry basqaǵa zalalyn tıgizgen zulymdyqtan ǵana turady. Óler sátinde ol óz uryǵyn jer astyna shashady. Onyń jumyrtqasynan ónip shyqqan qurttar shópterdiń, aǵashtardyń, gúlderdiń, astyqtyń tamyryn kemirip ósedi. Al qońyzǵa aınalǵannan keıin olar jer astyndaǵy urasynan shyǵyp, zıandy áreketin jer ústinde jalǵattyrdym. Osylaısha tar sheńbermen olardyń tirshiligi qaıtalana beredi. Ol qońyz, naǵyz tilmen aıtqanda jer betindegi zulymdyq ataýlymen birdeı ómirsheń.

Qazir ǵoı adam balasy korablder jasap, kosmosqa ushýda. Bul keleshek urpaqtyń ómiri úshin qajet. Alaıda, ekinshi jaǵynan alyp qaraǵanda birese alǵan, birese muńnan bolyp jatqan atom jarylystary jerdi de, gúldi de, adamdy da, haıýandy da ýlandyrýda. Ǵalymdar stronısııdi asa qaterli dep aıtady da, soǵan qaramastan ózderi jańa bombalardy oılap tabady. Eger bul is aldaǵy kezde de osylaısha kete berse, keler urpaq óz ómirleriniń qusalyǵy úshin bizderdi laǵnattaıtyn bolady. Men bul jaıly jastardyń pikir talasy keshterinde jıi estip júrmin. Jas jigitter men qyzdar: — Nelikten bulaı, nelikten zulymdyq ómirsheń? — dep suraıdy.

Al solarǵa qalaı jaýap berý kerek der edińiz? Atom qazanyn qotarystyrǵansha, túıeni, nardy jaqsy kórseńdershi deý kerek pe Osy kúni: «Tirshiligińde ómirdeginiń bárinen qarmap qal...» dep ún baqpaıtyn jasóspirimder de bar.

— Solarǵa qalǵan jaýap berý kerek?

Men úndegen joqpyn. Ne demekpin oǵan? Ol dál osy sátte kózge kórinbes isikti skalpelmen tilgilep jatqan hırýrgke uqsap ketti...

— Jaýap degen árqıly bolady ǵoı. Siz jas dostaryńyzdyń psıhologıasyn menen artyq biletin bolarsyz.

— Másele sonda ǵoı, qazirgi balalardy qur qol ala almaıtynyńda. Nar jaıyndaǵy áńgimelerińe olar pysqyrmaıdy da. Oılap kórseń olar men bizderdiń jas aıyrmashylyqtarymyz bas-aıaǵy bes-on jyl ǵana, al qarap otyrsań ózderi múldem basqa urpaq. Múmkin olardyń balalyq shaǵynyń sál basqasha jaǵdaıda, soǵystan keıin etkendiginen shyǵar. Soǵysta qasiret tartyp, qater men ashtyqtyń qysymynda júrgenderinde ish qusta bop syrtqa shyǵara almaǵan bar meıirim, qaıyrymdaryn ákeler men analar balalarynyń basyna shekten tys úıip tókkendikten bolar, álde ómirdiń ózi de burynǵysyna qaraǵanda áldeqaıda erkindep, jeńildegeninen be. Kim bilsin? Múmkin, men boıaýyn qoıýlatyp, urysqaq shaldardyń qaı kezde bolmasyn: «Bizben salystyrǵanda qazirgi jastar nemene...» deıtin jattandy aýyrýyn qaıtalap otyrǵan bolarmyn. Shynynda aýdanymyzda jaqsy jastar ete kóp. Tipti alysqa barmaı-aq Asqardyń álgi shákirtterin alalyq. Qandaı tamasha jigitter men qyzdar ósip keledi deseńizshi.

Ótken jazda bir rette men Aqtumaǵa kele qaldym. Pishen ýaqyty edi. Aýyldyń syrtyndaǵy taý qoınaýlarynda shalǵyny belýardan qıyn qıalar bar-dy. Traktor qulap ketedi. Shóp mashınasy da óte almaıtyn. Ol jerlerdiń pishenin tájirıbeli shalǵyshy qarttar qolmen shabatyn...

Ólip-óship bir desteni aıaǵyna deıin jetkizetin de, onan soń búgjeńdep joǵary kóterilgende entigip, tynys ala almaı qalatyn. Mine, osy qarttardyń ornyn aýyl balalary almasyp, sol qıyn qıalardyń pishenin ózderi shabýǵa kiristi. Olarǵa bul keńesti Asqar bergen kórinedi.

Brıgadaǵa kelip, álgilerdi óz kózimmen kórdim: bıiktigi eki júz metrdeı tik jotanyn, basynan shalǵy ustaǵan balalar biriniń artynan biri túsipti. Ókshelerin qadap alǵan. Tizelerin sál búgip, bir qalyppen qulashtaryn keń sermep, eńiske qaraı qazsha qalqyp, shepti kósilte shabady.

— J-j-ah! J-j-ah! — deıdi shalǵy úni. Shóp sýsyldaı sulaıdy. Artta qatar-qatar bop qalyn, desteler qalyp jatyr. Shóp ný jynystaǵydaı - aq bitik ósipti. Solqyldap tur.

— J-j-ah! J-j-ah! Túıin jarǵan alqyzyl, shoq-shoq bop uıysqan sary, kók raýshan gúlder balalardyń aıaǵynyń astyna sulap jatyr.

Kún kúıdirip tur. Bári de belýarǵa ;eıin sheshinip tastaǵan jotalaryn kún qaqtap qyzaryp ketken, ózderi shat kóńildi. Birinen keıin biri toqtaı qap, betin basqan terdi judyryǵymen syryp tastap, qýyp jetip qalmady ma eken, degendeı sońyndaǵy kórshisine qarap qoıady: Júzinde jalt etip kúlki oınaıdy da, onan ári kete barady. Desteni aıaǵyna deıin jetkizip, júgirip joǵaryǵa qaıta shyǵady da taǵy qatarǵa turady. Tolqynsha ıreleńdegen jal-jal desteler birinen keıin biri sozylyp jatyr...

Kenet bireýiniń dál aıaǵynyń astynan dúr etip altyndaı jaltyraǵan qyrǵaýyl ushty. Álgi shalǵyshy bala jigit sasqanynan otyra ketti. Jurttyń barlyǵy da toqtady.

Qanshama kúlki, ázildiń tıegi aǵytyldy sonda!

Osy kezde Sapar qart ta jetken. Shaban júristi aıǵyrynan týsti. Kenep qapshyǵynyń aýzyn sheshti. Odan kishkentaı temir tes pen balǵasyn aldy. Dúzi qaıtqan shalǵyny shyńdaý úshin kelgen eken Onyń artynsha eki dońǵalaqty arba men bir kishirek bala da keldi. Taba nan jáne ashytylǵan muzdaı sýyq tary kóje ákelipti.

Sharshaǵan balalar birer saǵat demalýǵa jınaldy. Rahattana tústenip aldy. Onan soń Áýezovtiń «Qarash - qarashy» jaıynda jáne bir amerıkandyq jazýshynyń romany týraly ózara qyzý aıtysyp ketti. Jazýshynyń esimin umytyp qaldym. Tek romanynyń aty esimde saqtalypty. Onyń bir unamdy, bizge tán atpen «Shyńyraý ústindegi egin dep atalady. Endi birde álgi balalar ómir týraly, onan tarıh jaıly aıtysqa oıysty, Výrýkartanyń boıynda masaget jasaqshylary qansyratqan Darıa patshany da sóz qyldy.

Birazdan keıin júgire jarysym taǵy da jotaǵa shyqty.

J-jah! J-jah! Temirdiń syńǵyry: shóptiń sýsyly, áldeqaıdan joǵarydan jetken baqtashynyń, Sapar qarttyń kúlimdegen shadyman júzi, osylardyń báriniń tóbesinen kók aspanda aıyryqsha jarqyrap kún — sulý turdy. Bir sezben aıtqanda bul kún ǵajap kún edi.

Men kesh qaıttym. Egin-jaı aralyqtaryndaǵy kók shalǵynda bytpyldyq áýeniniń yrǵaǵymen júrip kele jatyp solar týraly, jas pishenshiler týraly oıladym Olar sóz etken, pikir talastyrǵan kitaptardyń barlyǵyn da oqyp shyǵýǵa bekindim.

Maǵan tán bir qasıet — qala balalaryna qaraǵanda, aýyl balalaryna búıregim kóbirek buryp turady. Múmkin, bul komsomol qyzmetkeri úshin úlken kemshilik te bolar. Bilmeımin. Áıteýir maǵan aýyl balalary aıdaı anyq, túsinikti. Óz basym qalanyn, keıbir, jalań tabanymen jyp-jyly jer alaqanyn esh ýaqyt basyp kórmegen, kúndiz-túni kóshe boılap sendelip júrip, álem keńistigi, ómir týraly sapyra sóıleıtin jasóspirim kóke myljyńdaryna túsinbeımin...

Menińshe, jas pishenshiler de óz oılaryn shyn kóńilden aıtady. Óıtkeni olardyń óz túıgenderi bar. Al mynalar — bireýden estigen, jaýyr bolǵan sózder...

— Jastyq shaq tikshil, ıaǵnı adal keledi. Qaıda tursa da, meıli aýdan ortalyǵynda bolsyn, meıli aýylda bolsyn, birdeı emes pe, — dedim men.

— Tikshil árqashan da adaldyqty bildirmeıdi. Máselen, qıtyq minezdiler kóbirek ashylyp sóıleıdi. Biraq solardiki durys pa? Durys oılaı bilýdiń ózi de tárbıe emes pe. Eger meniń dosym súıdim - kúıdim kep aıtsa, maǵan da nege sondaı bolmasqa dep, nemese sol dosyń esinen tanǵansha ishetin bolsa, nege maǵan sol ǵusap ishpes, dep oılana berse, onda ondaı «oılardan» paıda shamaly ǵoı.

Ózińe unaǵan eleń jolyn este saqtap qalý degen, kókireginde poezıaǵa degen úlken qoshemettiń oıanýy emes. Árbir adam dıqanshynyń teri sińgen astyq ıisi men sazǵa ósken baldyrdyń ıisin aıyra bilýi tıis... Neniń deni durys, ári sulý ekenin uǵa bilýi kerek, — dedi qyzyna sóılegen Anash.

Tún jarymynan áldeqashan aýǵan. Men sharshaıyn dedim. Uıqy da býa bastady. Anash baıqap qaldy.

— Jabysqaqtyǵym úshin keshirińiz. Kóńilimde júrgen dúdámal oılarymnyń durys -burystyǵyn tekserý úshin bireýmen áńgimelesip aıtysqym kep júrýshi edi, — dedi ol aqtala sóılep.

Onan soń terezeni ashyp, temeki tutatty.

— Qazir jastarmen jumys isteý qıyn. Osydan biraz jyl burynǵydaı jaýyryndy jaba toqyǵan basshy bolý bul kúnde jaramaıdy. Sol Aqtumadaǵy jas pishenshilerdiń kez kelgeni eshkim komsomol hatshysynyń ornyna otyra alar edi. Oı-órisi keń, janjaqty bilimdar.

Mine, solardyń aldynda jer bolyp betińnen basqyn, kelmeıdi. Bárin de kesip-piship, tolǵanyp sol Aqtuma balalarynan kem bilmesem deısiń.

Shynymdy aıtsam meni aýdandyq komsomol komıtetiniń sekretar etip qoıady - aý degen úsh uıyqtasam oıymda joq edi. Ne degenmen shet elde boldym ǵoı. Biraq sonyń bárine de qaraǵan joq, saılady. Ol azdaı, amanat artty taǵy da. Sony aqtaý kerek.

Onyń ústine jurttan da qalǵyn, kelmeıdi.

— Qaı jerlerde turyp qaıttyńyz? — dep suradym men kógildir taýlar jaqty nusqap. — Shetelge qalaı ótip ketip júrsiz?

Anash oılanyp qaldy...

Soǵys aıaqtalar jyly brıgadırdiń ony shekaradaǵy Jamantas jaılaýynda otyrǵan shopandarǵa azyq-túlik jetkizip ber dep jumsaǵanyn ol aldyńǵy bir sózinde aıtqan-dy.

* * *

... Anash endi bolmaǵanda adasqandaı edi. Jolda kezdesken eki shekarashy ony jylqyshy Hamzanyń kıiz úıine deıin ákep saldy. Kıiz úı kókpeńbek keń ańǵardyń ekinshi basynda, aıdalǵan tar mejeniń — shekaranyń arjaǵynda Sınszán shopandarynyń kıiz úıleri kórinip turatyn.

Tańerteńgilikte aspan shaıdaı ashyq bolatyn. Taý ústine tóngen kún maýjyrap, adam denesin bildirmeı kúıdiredi. Taý aýasyna mastanǵan Anash tabıǵattyń shymqaı ashyq boıaýlaryn qyzyqtaı qaraǵan kúıi ózine tez úırengen úlken sur tóbetti ertip, ańǵar ishinde asyr salyp júgirip júrdi.

Tús kezinde shopandar jınaldy.

Hamza jylqyny úı irgesine aıdap ákeldi. Ol qanshyrdaı qatqan sulý músindi, býryl qunandy úıretpek bolatyn.

Jylqylar birin-biri búıirleı yqsyryp, ıirilip turady. Taıaq shanshar jer joq. Dóńgelengen semiz, saýyr kúnge shaǵylysyp jylt-jylt etedi. Bastaryp kekshıtip, kóterip alǵan. Kózderi oınaqshı alaqtap, kisinesip, birin-biri taptap keterdeı bop tur. Hamza asqan eptilikpen umtylyp kep, býryldyń basyna buǵalyqty tastap jibergen. Qalyq jylqy ańǵardy órleı lan berdi.

Asaý qunan da jan ushyra tabynnyń sońynan ketpek bolǵan. Biraq qyl saǵalyqtan túsken buǵalyq adymyn jazdyrmady. Hamzanyń astyndaǵy asaý qýyp úırengen qabyrǵaly at tórt taǵandap jer tirep turyp aldy. Hamza bolsa buǵalyqtyń ushyn dereý taqymynan ótkizip ap, qolyna orady da at ústinde shirene qatyp qaldy. Qyl arqan symdaı tartylyp tur Jantalasa alǵa umtylǵan qunan tik shapshyp baryp shalqasynan qulady. Jylqyshy at ústinen lyp etip sekirip tústi. Osy sát býryl atyp turǵan, qylǵyndyrǵan buǵalyq taǵy da tartyp qaldy.

Endi Hamza arqandy birde tartyp, birde bosata turyn asaý qunandy shyrq aınaldyryp júgirte bastady. Onsyz da shapshı atqyǵan býryldy shyqpyrta soǵyp, dóńgelek torǵa túsken aq tıindeı shyrq aınaldyryp tur. Asaý qunan lezde qos búıiri solqyldap, aq kóbik bop shyǵa keldi. Qaljyraıyn dedi. Aqyry shapshı sekirgenin qoıyp, sary jeliske aýysty. Eki adam baryp Hamzanyń qolyndaǵy arqan ushyn ustady.

Hamza birtindep asaýǵa jaqyndaı bastady. Qunan toqtaı qap, mysyqsha eppen basyp ózine taıap kele jatqan jylqyshyǵa qalsh-qalsh etip osqyryna qarap turdy. Hamzanyń qolynda taǵy bir jińishke qyl arqan bar edi. Álgini ilgektep ap, lyp etkizip qunannyń tumsyǵynan oraı saldy. Qunan taǵy da aspanǵa shapshı qarǵyǵan. Endi bir qalt etkende Hamza arqanmen ekinshi ret ilip qalǵan edi, asaý júgendelip shyǵa keldi. Jylqyshy qunandy myqtap ezýlep tartyp tastady da, Anashqa:

— Tez, toqymdy ápkel! — dep aıqaılady.

Endi birer mınýtta býrylǵa toqym salynyp, tós aıyl tartyldy.

Arqasyna toqym túskennen keıin asaý qunan taǵy da aspanǵa qarǵyp, bulqyna týlap, shyr kóbelek aınala shapty.

— Já, osy sabyltqanymyz da jeter! — dedi álden ýaqytta jylqyshy, arqandy tartyp. Onan soń shettep turǵan Anashqa qarady: — Al káne, kórsetshi jigit bolǵanyńdy.

Anash dál bulaı bolar dep kútpegen. Sasyp qaldy. Biraq bas tartýǵa taǵy bolmaıdy, onda ómir baqı aýyldaǵy balalar men shaldardyń mazaǵyna ushyraǵany.

Ol týlaǵan qunanmen qatarlasa júgirip bara jatyp qarǵyp mindi de jalynan tastaı qatyp jabysa ustady. Býryl alyp jóneldi. Óz atyna minip, arqannyń ushyn taqymyna basyp Hamza da Anashpen qatarlasa shapty. Býryl ozyp shyqqan, biraq Hamza ony tásilqoılyqpen tuqyrta tartyp jibere qoımady.

Týra shaýyp qutylmasyn bilgen asaý qunan tosynnan jalǵyz burylǵanda, Anash bult etip jup-jumsaq taý shóbine domalap tústi.

— Eshteńe etpeıdi. Ońaılyqpen olja kelýshi me edi, táıiri, — dep daýystap qoıdy Hamza...

Osy boıda qarly jotaǵa deıin shaýyp baryp, odan qaıta kıiz úıge deıin jetkenshe asaý qunan biraz bastyǵyp qalǵan edi.

— Ýaı, mynaý naǵyz shabandoz ǵoı! Jaraısyń, mine. jigit! — desip shopandar keý-keýlese qarsy aldy.

... Asaý úıretýdiń qyzyǵyna berilgen jurt keshtiń qalaı bolyp, aqsha shyńdardyń basyna qara bulttyń qalaı oralyp, ańǵar ústine túnere kep tónip qalǵanyn da ańǵarmady. Aıaq asty uıtqyp jel kóterildi.

— Oıbaı, dúleı daýyl bolmasa ne qylsyn, — desip shopandar maldaryna júgirdi.

Jel álpetinen seskengen Hamza da kıiz úıdiń irgesine qazyq qaǵyp, myqtap bekite bastady.

— Aldyńdaǵy qunandy qańtaryp qoı, sýysyn ábden. Tańǵa jýyq ózim arqandap jiberermin, — dedi Anashqa.

Bult lezde aspandy tutastyryp aldy. Hamza kıiz úıge kirip, qalyń sýlyǵyn kıip shyqqansha, aspan azan-qazan bop kúrkirep ketti. Ańǵar ústin qarańǵylyq basty.

— Úıge ot jaǵyp qoı! — dedi atyna asyǵa qonǵan Hamza. Osy kezde atyn borbaılaı shaýyp bir shekarashy kelip qalǵan:

— Aqsaqal, jylqyń ekige bólinip ketti. Tez jetip, yqtatpasań, turatyn emes, — dedi anadaıdan.

— Á, jamandatty. Álgi aqsaq aıǵyr - aý, óz úıirin bólip áketip júrgen. Kórsetermin ol kári ıtke.

Aqsaq aıǵyrdy boqtyqtyń astyna alǵan Hamza qarańǵylyqqa súńgip ketti. Shekarashy da onyń sońynan shaba jónelgen.

Naızaǵaı jarqyldady. Qoryqqan Anash kıiz úıge júgirip kirdi. Jel údeı tústi. Kıiz úıdiń ýyqtary syqyrlap ketti.

Qoryqqandyqtan ba, tońǵandyqtan ba, álde sharshaǵandyqtan ba, Anashtyń qoldary diril qaǵady. Sirińkeni jaǵa almaı aq qoıdy. Kıiz úı bolsa qutyrynǵandaı selkildep tur, kúrkiri, jeldiń ysqyrǵany qarańǵylyqty qoıýlata túsetin sıaqty. Qoryqqan Anashqa birese kıiz úıdi ózi kóterip keterdeı, birese basyn eki tizesiniń arasyna tyǵyp, qanshama ýaqyt ótkenin bilmeı, óziniń búrisin otyrǵan kúıinde ultaraqtaı jermen qosa kıiz úı muny da alyp, shyńyraýǵa qulap bara jatqandaı kórinedi.

Kenet tystan:

— Hamza! Barsyń oıbaı, Hamza! Qaıǵyǵa dýshar boldyq qoı! — degen úreıli daýys estildi.

Qutyrǵan jel túndikti julyp áketti. Naızaǵaıdyń jarqyly kıiz úıdiń ishin jarq etkizdi. Osy sát shekpeni alqa-salqa bop ishke bir tanys shopan kirip kelgen edi.

— Hamza qaıda?

— Ol jylqyǵa ketti, jylqyǵa, — dedi dir-dir etken Anash.

— Shap, oıbaı! Taýyp ákel, qaıda júrse de. Kisi ólip jatyr de. Álgi Japsarbaıdyń úıine jaı oty túsip, áıeli sodan shoshyp merziminen buryn bosandy. Balany tapty da, ózi jan tásilim etti. Sorlynyń úıinde jan joq. Bar, oıbaı, ana atqa mine sal da taýyp ákel. Japsarbaıǵa da habar berińder, qoımen birge yqtap ketip edi. Al men álgi jańa týǵan balaǵa baraıyn, balaǵa. Jalǵyz qaldy ǵoı. Al tez!

Osyny aıtty da shopan asyǵys ketip qaldy. Anash býryl qunanǵa óziniń qalaı jetip barǵanyn ańǵarǵan da joq. Býryl qunan arqanǵa oralyp, jelge syrtyn berip yqtap tur eken. Janýar ol da Anash sıaqty dir-dir qaǵady. Osyndaı qara túnekti qorqynyshty sátte jalǵyzdyqtan ol da qorqyp turǵan sıaqty. Shıelenip qalǵan shylbyrdy sheshkenshe, qunan Anashqa tyǵyla túsip turdy.

Sýyq jeldi eleń qylmastan, álgindegi shopan aıtyp ketken úreıli habardy áli de tolyq uǵynyp bola almastan, býryl qunanǵa sekirip mingen Anash, Hamza ketken jaqqa jóneldi. Attyń jyp-jyly tebindigine tizesin qysyp aldy.

Qaıda bara jatqan baǵytyn bilmese de, attyń basyn bos jiberip, qamshylap keledi. Býryl qýnan bolsa jelge qarsy júrgisi kelmeı qyrjyńdaıdy. Únemi bir jaǵyna qaraı urt shapqandyqtan, Anash qaıta-qaıta túsip qala jazdap, qunannyń jalynan ustap qalyp qana keledi. Kenet dál tóbeden kún shatyr ete tústi. Shybyrtqynyń únindeı ashshy dybysy qulaqty tundyryp jiberdi. Jarq ete qalǵan naızaǵaı sáýlesinen kıiz úı kórindi. Bul jańa ǵana ózi attanyp ketken Hamzanyń kıiz úıi eken. Bas bilmeıtin asaý qunan aınalyp, qaıtyp ákelgen bop shyqty.

Anash esin jıǵansha bolǵan joq, úp-úlken birdeńe býlyǵa yryldap kep býrylǵa atyla asyldy. Qunan jan ushyra kisinep, julqynyp qap tizgindi bosatyp aldy da, shybyn-shirkeı bop bezip ketti. Jumarlanǵan álgi qorqynyshty nárse eki kózi kókpeńbek ot bop jarqyrap qýyp berdi. Anda-sanda attyń quıryǵynan tistep qalyp, tisterin saqyldatyp, jolbaryssha gýrildeıdi. Bul — Hamzanyń kádimgi qasqyr sur tóbeti edi. Búgin erteńgisin ǵana Anashtyń sońynan erip, oǵan mólteńdeı qaraǵan tóbet. O, opasyz!

Qazir ábden qutyrǵan tóbet Anashty da, atty da tanyr emes. Anash ıttiń atyn atap aıqaılap keledi, biraq daýsy ózine de estiler emes. Jańbyr tikenshe qadalyp, betke urǵylap keledi.

Jelge qarsy demin ala almaı qalǵan Anash, bar kúshimen atqa myqtap jabysyp aldy. Jaldan óli bolmasa, tiri aırylmastaı. Ókpe tustan áldene gúrs ete qaldy da, bir býda ot aspanǵa atyldy. Raketa! Anash atqa burynǵysynan da beter jabysa týsti de, munan ári eshteńeni estigen joq. Onyń jalǵyz ǵana sezgeni — attyń, alaqandy osqan qatty jaly men denesine jabysqan sý jeıdesi edi. Tek bir sátke ǵana: «Shekara! Atyp jatyr!» degen kómeski oı kelgendeı boldy basyna. Ol endi býryl qunannyń qustaı ushqan shabysyn da sezgen joq, azan-qazan bolǵan kúnniń kúrkirin de estigen joq. Tek qarańǵylyqqa ǵana súńgı berdi.

* * *

Býryl qunannan qalaı ushyp túskenin, onan qansha ýaqyt es-tússiz jatqanyn Anash kúni búginge deıin esine túsire almaıdy. Ony Bashbaı baıdyń jalǵyz kezdi qoıshysy taýyp alǵan edi.

Anash kópke deıin esin jıa almady. Denesi ot bop janyp aýyq-aýyq sandyraqtap jatty. Qoıshy shal bolsa, ózi biletin em ataýlynyń bárin istep baqty: bir shópterdi qaınatyp, sonyń sýyn, onan jas týǵan qoıdyń ýyzyn ishkizip, ystyqqa býlaǵan jalbyzǵa jatqyzdy. Biraq sonda da Anash esin jınaı almady...

Bashbaıdyń qoıshylary jaıylymdaryn kún saıyn jańǵyrtyp, kóship otyratyn. Olar Anashty túnde ǵana alyp júretin boldy. Úshinshi kúni qoıshy shal bir qoıdy alyp uryp, urlap soıdy da, terisin tez sypyryp ap, Anashty soǵan qymtap turyp orap tastady. Bul em birden qona ketti.

Ábden qara terge túsip, birazdan soń kózin ashqan Anash qan men terdiń aýyr ıisin sezdi...

Tóńireginde ylǵı bir teri shalbar kıgen, qoı júninen qoldan toqylǵan alasha shekpenderi bar, mılyǵy qyrqylǵan eski malaqaıly beıtanys adamdar qorshalaı otyrypty. Jol totyqqan qap-qara júzderi meıirimmen kúlimdeı qaraıdy. Jalǵyz kózdi, seldir saqaldy aryq shal:

— Bisimillá, — dep qoıdy.

Anash otyrǵandarǵa tegis tańyrqana qaram shyqty. Onan soń estiler-estilmes:

— Hamza aǵaı qaıda? — dep surady.

Otyrǵandar únsiz bir-birine qarasty.

— Nyspyń kim, balam? — dedi jalǵyz kezdi shal.

— Bilmeımin, — dedi Anash. — Men Qarlyǵashtanmyn.

Otyrǵandar taǵy da bir-birine qarady.

— Jó - ón balam, sóıtip sen mynaý kógildir taýlardyń arǵy betinen kelgen ekensiń ǵoı. Ózimizdiń úlken jerden ekensiń. Biz seni Túlkili saıdan taýyp alyp edik. Attan qulapsyń. Ózi bir myqty, júırik at bolsa kerek janýar. Keıin qaıtyp ketipti. İzinen baıqaýymsha asaý mal sıaqty. Seni munda qaldyryp, ózi keri qaıtypty.

— Al balam, biz seni keıin aparyp sala almaımyz, kiná qoıma. Bul tóńirekte sary aıaqtardyń jasaqtary jortýyldap júredi. Bir qudaı jar bolsyn ezińe, solardyń kózine túse kórme...

Anash yp-ystyq jas teriniń yljyraı jabysqanyn búkil tánimen sezip jatyr. Anadaı jerdegi aǵash astaýda borshalanǵan qoı eti tur eken. Aıadaı ǵana qyryq shoqpyt kıiz úıdiń túndiginen móldir kók aspandy jáne jap-jasyl bop kúdıgen taý jotasyn kórdi. Sýyq tıip álsiregen júregi alqyna soǵyp, jetimsirep, qatty jabyqty. Osy tusta balǵyn kóńili ómirinde tuńǵysh ret «shekara» degen sózdiń qorǵasyndaı aýyr salmaǵyn, qylpyǵan qylysh júzindeı qorqynyshty mánin uqqandaı edi. Osy bir ǵana sóz týysy bir adamdardy, mynaý turǵan — bala jasynan júregine ystyq, súıikti kógildir taýlardy qaq jaryp ekige bólip turdy.

Anash bir aýyz sóz aıta almady. Ornyna kóterilip, mynaý jalańash tánine shaıansha jabysqan terini laqtyryp tastamaq bolyp edi, oǵan shamasy kelmedi. Taǵy da sylq tústi. Mańdaıy qaıtadan kúıip-janyp, sandyraqtaı bastady. Aıqaılap Hamzany shaqyryp, aýyldaǵy dosy Quljanyń atyn ataı berdi. Al qoıshylar bolsa muny Qulja qalasyn aıtyp jatyr-aý dep uqty.

Anash uzaq aýyrdy. Jalǵyz kózdi qoıshy shal Jappas eki aı boıyna, alystaǵy jazyqqa qaraı bet túzep jaıylymnan jaıylymǵa keshken saıyn ony ózimen birge alyp júrip baqty. Tosyn jurtqa ol Anashty jıenim edi dep qoıdy.

— Balam, bireý-mireý suraı qalsa, rýym Naıman, Kóksaıdan keldim deı sal, — dedi ol Anashqa. — Alla saqtasyn, tek mynaý kógildir taýdyń arǵy betinen, sovet jaǵynan ekenińdi estirte kórme...

Jappas kóbine maldy tań sáriden órgizip, túndelete bir-aq qaıtatyn. Ondaıda Anashty Jappastyń nemere qyzy — kishkene Aqjúnis qarap qalady.

Eshkimmen sóılespeıtin buıyǵy, tuıyq minezdi kishkentaı qyz erteden keshke deıin kıiz úıdiń aldyndaǵy oshaqtyń basynda shuqyńdar: qurt syǵymdap, aýrý qozylardy kútip, jip ıirip, bir tynym tappaıtyn. Úıge tek, Anashqa aıran, ıa qymyz quıyp berý úshin ǵana kiretin. Aqjúnistiń ústinde — tobyǵyna deıin sobalańdaǵan eski kóılek, aıaǵynda — tozyǵy jetken er adamnyń báteńkesi edi. Burymyna qosyp órgen shashbaýynda birneshe kúmis teńgeleri bolatyn. Anash onyń júrgen - turǵanyn sol kúmis teńgelerdiń syldyrynan bilip jatatyn. Aqjúnistiń kóńildi júrgen sátin áli kúnge kórgen emes. Kip -kishkene qyzdyń jabyrqaý júzinen tereńde jatqan jazylmas muńdy, baǵynyshtylyqty baıqaıtyn.

Bultty kúnderi Aqjúnis buryshqa kirip alyp, tyrp etpeı otyryp, shaldyń jyrtylǵan kıimderin jamap-jasqaıtyn, nemese áldeqaıdan terip alǵan neshe túrli buldardyń qıyndylarynan qurap kórpe tigetin. Anashqa ylǵı «siz» dep sóılesetin.

— Sizge qymyz bereıin be? Tońǵan joqsyz ba? Ústińizge ton jabaıyn ba... — deıtin ol.

Anash naýqasynan aıyǵa qoımady. Onyń ústine ish qustalyq pen jalǵyzdyq ta jegideı jep bitti. Áziniń dostaryn: Shegirtkeni, aýyldaǵy balalardy, týǵan jeri Qarlyǵashty saǵyna eske alatyn. Kúnine týǵan elge oralýdyń ondaǵan josparyn quratyn oımenen. Tek Jappas qaıtqanda ǵana jebir oıdan sergip qalýshy edi. Shal Anashqa olar shekarany kúzetpeıdi degendi aıtty. Biraq olar shekarany jaǵalap jortýyldap júredi eken. Onan keıin mynaý taýlardyń arasynda, dalada, qumda kóterilisshilerdiń toby da kóp júretin bop shyqty. Olardyń bastaýshysy — Muqan degen batyr eken.

— Meniń balam sol Muqannyń tobynda júrip, bir aıqasta qaıtys boldy, al kelinimdi jylan shaǵyp óltirdi. Ne kerek, aqyry bul dúnıede Aqjúnis ekeýmiz ǵana qaldyq qoı, — deıtin aýyr kúrsingen shal... Onan soń sál oılana otyryp, ádettegideı óziniń taýsylmas áńgimesin bastap ketetin de, qazaqtardyń jońǵarlyqtarmen soǵysy týraly, onan óziniń bala kezinde Qashqardyń bazaryna bódene ustap aparyp satqany jaıly áńgimeleıtin. Aıtýynsha bala kezinde óte epti, qý bolypty. Kekiliktiń, bódeneniń en, tańdaýlylaryn ǵana ustaıdy eken. Bódene tóbelestirýge jany qumarlar buǵan eń jaqsy, kúshti qusty ákep berýin suraıtyn bopty.

Qus aýlaıtyndar Janasty kóre almaıtyn. Bir ret Jappas bir úıir kekiliktiń izine túsip kele jatqanda, eki adam muny tarpa bas salady. Sabaı bastaıdy. Basqa da, betke de, kózge de uryp, silikpesin shyǵara sabaıdy. Mine, sodan Jappas bir kózinen aırylyp, Bashbaıǵa qoıshy bolady...

Qart óz áńgimesin kútpegen jerden úzip tastap, kenet Qarlyǵashtaǵy turmys týraly, jalpy sovet jaıynda qazbalap suraı bastaıtyn. Anashty únsiz tyńdaıtyn. Aqjúnis istep otyrǵan isin umytyp, qara kózderi tańdana ashylyp, ár sózdi qalt jibermeıtin. Jappas bolsa aýyq-aýyq quptaı tamsanyp, aqyryn ǵana basyn ızeı beretin. Jalǵyz kózin tars jumyp ap, oıǵa batatyn, oılana otyryp kúrsinetin. Aqjúnis te atasyna taman jaqyndap kep otyratyn ondaıda. Qart óziniń kústi qolymen nemeresiniń jumsaq shashynan erkelete sıpaı otyryp, aqyryn ǵana: «kúnderdiń kúninde biz ekeýmiz de ata-babalarymyzdyń sol úlken qonysyna oralatyn bolarmyz. Tek alla jar bolsyn...» deıtin.

Anash soǵys týraly, Qarlyǵashtaǵy er-azamattardyń maıdanǵa qalaı attanǵany jaıly, óziniń dostarymen shekken sapary týraly áńgimeleıtin. Bala kókiregi kórgen-bilgenderiniń eń jaqsy degenderin saqtap qalǵan eken, sondyqtan Anashtyń áńgimeleri júrek tebirenterlikteı shyǵatyn. Anashtyń sózine qaraǵanda Qarlyǵash dúnıedegi aýyl ataýlynyń eń ádemisi edi. Birde Jappas eppen ǵana:

— Balam, sen oqı, jaza bilesiń be? — dep surady.

— Endi qalaı? — dedi tańdanǵan Anash.

— Onda balam, meniń myna Aqjúnisime úıretseńshi, qarýy alladan qaıtsyn, — dep ótindi Jappas. — Bul meniń senen besin namazy kezindegi ótinishim bolsyn. Bas tartpa, balam...

Qart tysqa shyqty. Qotandaǵy kúıis qaıyryp jatqan maldy bir sholyp qoıdy da, kók shóp ústine aq jaınamazyn jaıyp, namazyn uzaq oqydy. Namazyn oqyp bolǵan soń, seldir saqalyn sıpap turyp:

— Shúkir, qazir halimiz ońaldy, — dedi Jappas. — Bashbaıdyń qoly ashylyp keledi. Muqannan ólerdeı qorqady da. Muqannan sary aıaqtar da qorqady, biraq olardyń, ásirese, es qalmaı shoshynatyndary komýnıser. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda, komýnıser jýyq arada bizge de jetip, bul arada da sovet qurady deıdi. Muny maǵan Quljadan kelgen bireý aıtyp edi. Sondyqtan Bashbaıdyń sharýasy bul kúnde basynan asady. Seniń kim ekenińdi qazbalaýǵa murshasy da bolmas.

Sóıt, balam, meniń Aqjúnisimdi oqyt...

* * *

— Siz túsińizde ushyp kórdińiz be? — dep surady Anash, áńgimesin sál úze turyp.

Estigenderimdi oı elegine salyp otyrǵan men, onyń sózine birden túsine almadym.

— Menińshe balalyq, jastyq shaǵynda ondaı tústerdi árkim-aq kóretin bolar. Iá, sondaı bir túster kiredi. Bári ap-aıqyn. Qolyńdy sál kóterip, qanat qaqqandaı qaǵyp qalasyn, da bir tóbeden ekinshi tóbege mamyqsha qalqyp ushyp barasyń. Jolyńdaǵy ózenderden qarǵyp ótip, jartastardan qalqyp qana jazyqqa túsesiń... Shaldardyń aıtýynsha mundaı túster adamnyń óse bastaǵan kezinde kiredi deıdi, — dedi Anash kúle sóılep. — Keıde maǵan kosmonavttardyń salmaqsyzdyqtaǵy kóńil kúıleri balalardyń, jańaǵy, túsinde ushýymen birdeı bolatyn sıaqty kórinedi. Keı sát túsinde ábden ushqanyń sonsha, tipti oıanǵannan keıin de qolyńdy sermep qalsań aýaǵa qalqyp shyǵatyndaı kórinesiń. Shyn emes pe? — dep jymıdy Anash, — Men sondaı tústerdi jıi kóretinmin.

Túsimde men kógildir taýlardyń ústinen ushyp ótip, Qarlyǵashqa oralyp júretinmin. Bir qyzyǵy — jalǵyz emes, Aqjúnis ekeýmiz ushatynbyz. Tóbeler men jartastardyń ústinde turyp, sál ǵana tepsinip qalatynbyz da dál Rafaeldiń kartınalaryndaǵy balalardaı jer ústinde qalqyp ushyp júretinbiz... Adam degen qyzyq qoı. Tús kóresiń, arman etesiń, qýanasyń, tebirenesiń, já óziń týyp, balalyq shaǵyńdy qarsy alǵan ultaraqtaı bir jerge ǵalamattaı qushtar bolasyń...

Jas shaǵyńda kórgen tústerin, shetinen ádemi bolady, óıtkeni sen — birde erlik istep júresiń, birde bult ústimen ushasyń jáne sen únemi batyrsyń, ertegidegi batyrsyń, sóıtip júrip keıde ólgen anańnyń meıirban alaqanyn sezinesiń, ákeńniń múrdesimen sóılesesiń, altynnan saraılar salasyń, — dedi Anash kúrsinip. — Al oıana ketseń bári basqasha.

Men Aqjúnistiń eń bolmasa bir ret qýanyp, kúlgenin kórgim keldi. En, bolmasa bir kip-kishkentaı oramal, konfet, nemese kóılek syılaǵym keledi. Óıtkeni onyń ústindegi kóılegi óte eski edi. Meniń Jappas qartqa birdeńe syılap, oǵan alǵysty ekenimdi bildirgim keledi.

Men olarǵa birge týǵandaı baýyr basyp kettim. Árıne, ol jaqta meniń basqa da erjúrek, meıirban, keń peıildi dostarym — qalmaq Shabshaı, qytaı Sáo Chanmen ony tek Sáo deıtinmin, — boldy. Biraq men Jappas qart pen Aqjúnisti basqa jurttan aıryqsha jaqsy kóretinmin.

Aqjúnis uǵymtal eken. Jazýdy tez úırendi. Biz jazýdy appaq qyp súrgilegen egiz terisine kómirmen jazyp júrdik. Men Aqjúniske ózimizdiń alfavıtti úırettim. Al ol jaqta kúni búginge deıin arab alfavıti. Árıne, men Aqjúniske oqytý úshin bizdiń alfavıtpen jazylǵan kitapty taba almadym. Al arab alfavıtimen jazylǵan kitaptardy ózim de oqı almaıtynmyn. Tipti úırenýge qulqym da bolmady. Endi ǵoı, mine, úırenip júrgenim.

Birde Jappas bir kitap alyp keldi. Arab áripterimen jazylypty. Tek eń sońǵy betinen men bizdiń alfavıtpen jazylǵan jalǵyz joldy taptym. Bul kitap qazaqtyń halyq epostarynan alynǵan batyrlar jyry eken. Álgi jolda: «Izdano v Alma-Ate» dep jazylypty. Týǵan aýylym Qarlyǵashty, dostarymdy eske salatyn birden-bir tiri kýá osy kitap bop kórindi maǵan. Óıtkeni ol Almatyda shyqqan edi. Bul jaqqa kógildir taýlardyń arǵy betinen kelgen edi.

Arab órneginiń syryn uǵa almasam da, men ol kitapty tumardaı saqtap, týǵan elimnen — úlken jerden maǵan jiberilgen qasıetti buıymdaı, ázimmen birge alyp júrdim.

...Kóship-qona júrip, biz qońyr kúzde qystaýǵa jetip, kıiz úıden jer úıge kirdik. Shynyn aıtqanda, bul — úıden góri úńireıgen inge kóp uqsaıtyn. Esik ornyna jýan bir baý qamyspen bitep qoıatyn tar aýzy ǵana bar. Úıdiń ishin oshaqtaǵy ot pen maı shamnyń kúńgirt sáýlesi ǵana jaryq qyp turatyn.

Osylaısha dárigerdiń kómegin kórmeı-aq, eki aıdan keıin men aıaǵymnan nyq turyp kettim. Densaýlyǵym ábden ońalǵan edi. Taza aýa, sút pen qymyz myqtap áser etse kerek.

Men Jappasqa qoı baǵyp, kúzetýge kómektese júrip, basqa qoıshylarmen de tanystym. Sóıtip úıreneıin dedim-aý.

Basqalarmen kezdesip, jumys isteı bastaǵan soń bas qatyrǵan túrli oılarǵa da ýaqyt azaıdy. Onyń ústine qys túsip qalǵannan keıin, keler jazǵa deıin elge oralýdy oılaı berýdiń de máni joq edi.

Qalyń qar túsken kezde Bashbaıdyń bas etip qoıǵan adamy barlyq qoıshylardy shaqyryp ap, eńbek aqy belgiledi. Jaz boıyna Jappas baqqan bir qora qoı eki júzden bes júzge jetken eken. Malynyń qońy da jaqsy edi. Álgi adam Bashbaı atynan Jappasqa bes toqty berdi.

Baıdyń osynsha myrzalyǵyna qýanǵan Jappas álgi toqtylardy aıyrbastap, Aqjúniske kóılek, bátińke, ózine etik, maǵan kúrte ápermek boldy.

Maldy kórshi qoıshylarǵa tabys qyp, jyly kıinip aldyq ta, Jappas ataı ekeýmiz Sharasúme qalasyndaǵy bazarǵa júrip kettik.

Kóligimiz túıe bolatyn. Jolda toqtylarǵa beremiz dep eki baý shópti de sol túıege teńdep alǵanbyz.

Eki kún degende Sharasúmege de jettik. Jappastyń jekjaty — bir qalmaq shalynikine tústik. Tóńiregin qalyń saz ke- sekpen qorshaǵan, jaıdaq tabeli, alasa, kózge qorash tam eken.

Aýla ishinde qarmen jentektelgen balshyqty keship, alym-julym balalar júgirip júrdi. Búkil semá bir-aq bólmeli úıde turady eken. Sol jalǵyz bólmeniń ishinde aryq eki eshki baılaýly tur, buryshta úrlegen shardaı tyrsıǵan asqabaqtar shashylyp jáne biraz júgeri úıilip jatyr. Kádimgi Qarlyǵashta ózimizdiń baqshada ájem esiretin usaq dándi qytaı júgerisi. Al eń shetki buryshta dóp-dóńgelek kózderi bar, apan aýyzdy aǵash qudaı tur. Aldyna kishkentaı shyraǵdan jaǵylǵan.

Balalar kúni boıy pisken asqabaqty kemirip júrdi. Tek túste ǵana shesheleri qaınatqan júgeriniń bir-bir sobyǵyn ustatty.

Meniń jalǵyz kózdi qartym olardy qatty aıap ketti. Bir toqtysyn alyp soǵyp, álgi úıdiń ishin bir toıǵyzdy.

Sol kúni men sol úıdiń eń úlken uly — Shabshaımen tanystym. Ol menen bir-eki jas úlken eken. Dóńgelek júzdi, ken, jaýyryndy bala jigit qazaqsha sýdaı taza sóıleıdi. Ol meni dereý kóshe aralatýǵa ertip shyqty. Batpaqtan ázer dep aıaq alyp, shalshyq sýlardan sekire ótip, ortalyqqa tarttyq.

Sharasúme qaladan góri shaǵyn ǵana shyǵystyq poselkege kóbirek uqsaıdy. Kósheleri qumdaýyt. Eki jaqta da esikteri tars jabylǵan uzynnan-uzaq dýaldar.

Qalanyn, ortalyǵynda sol dýaldarǵa oıyp jasalǵan tar úıshikterde, birinen-biri asyra aıqaılaýǵa tyrysyp saýdagerler jáne qolónershiler: — teri ıleýshiler, temir ustalary men aǵash ustalary otyr. Uıǵyr, qazaq, dúngen, sıbo (ondaı da halyq bar), qalmaq, qytaı — bári bar. Usta balǵasynyń shyńyly, jurtty shaqyrǵan daýystar, teri men qýyrǵan ettiń ıisi, adamdardyń — - kir-kir, tútin shalǵan, jel men kún kúıdirgen júzderi qaıshylasady. Dál bir eski ertegige tap bolǵandaımyn. Men úshin mundaǵynyń bári de beıtanys dúnıe.

— Áne, sary aıaqtar kele jatyr! — dedi Shabshaı meni jeńimnen tartyp qap.

Men batpaqty kósheni kirbińdeı basyp, tóńirekterine kújireıe qarap qoıyp kele jatqan birneshe polıseılardy kórdim. Tyshqan sur kıimderi bar, bastaryna basa kıgen inishektikindeı kepkalary bar, tek sál sopaqtaý jáne tóbesinde on eki tarmaqty juldyz taqqan kók aıdary jáne bar. Aıaqtarynda bátińke jáne topyraq tústes sary baltyr oraǵysh. Sondyqtan da «sary aıaqtar» atansa kerek.

Qoldarynda myltyq, belderinde qyp-qysqa japon kezdikteri.

Sol sátte olar maǵan, nelikten ekenin bilmeımin, kúlkili kerindi, anaý úıshikterde otyrǵan adamdar sıaqty, olardan qorqý meniń qaperime de kelgen joq. Múmkin bul, FZO-da, odan ınternatta júrgenimde kórgen kınolarymdaǵy polıseılardyń kez kelgen baladan aldanyp qala beretin aqymaq bop kórinýinen bolar.

Alaıda kelesi kúni erteńgisin men naǵyz qorqynyshty elesteı, esimde máńgi biteý jara bop qalǵan jaıdy kórdim...

Túnde qar jaýdy. Tańerteńgisin qala tap-taza, tunyq bop turdy. Keshegi shalshyqty, batpaq kóshelerdi aq qar japqan. Kún yzǵarly edi.

Úı ıesi men Jappas ata ózara keńese kep, áýeli dúkenderdi aralap, saýdagerlermen kezdesip, aıyrbastaýǵa qoıylǵan tovarlardy kórip, baǵasyna kelisip, sonan keıin kep qoılardy alyp ketpek bolǵan. Osy kezde aýlaǵa basynda túlki tymaǵy bar, qasqyr ishiginiń syrtynan gúldi kezdememen belin býynǵan uzyn boıly uıǵyr kep kirdi. Úı ıesi á degennen abdyrap, onyń qarsy aldynan júgire shyǵyp, qoshemet bildirip, eki qolyn birdeı sozdy.

Uıǵyr taza shyǵystyq jymıyspen onyń qolyn qysty. Jappaspen amandasyp, tipti maǵan da bas ızep qoıdy. Onan keıin mán bere toqtylarǵa kóz tastap, árqaısysyn jeke-jeke ustap kórdi. Shetkerek shyǵyp, kózderin syǵyraıta qarap Jappas atadan:

— Baǵańyz qandaı, aqsaqal? — dep surady.

Shalym sasyp qaldy. Ol saýdalasýdy bilmeıtin. Qolyn jaıyp:

— Ózińiz aıtyńyz, myrza, sizdiń bergen baǵańyz ádil bolar, — dedi ol.

Uıǵyr úndegen joq. Toqtylarǵa tesireıe qarap turyp, qoınynan múıiz shaqshasyn aldy. Alaqanyna bir shymshym nasybaı salyp, lyp etkizip astyńǵy ernine atyp jiberdi.

— Aqsaqal, siz bizdiń qonaqsyz. Alystan keldińiz. Sondyqtan sizge qıanat oılap, aldasam, alla aldynda kúnáǵa batamyn... Men sizge qashqar jibeginen kóılek, túlkiniń pushpaǵynan bórik jáne bizdiń qalanyń eń tańdaýly etikshisi Altynbek sheberdiń ázi tikken sý jańa etik berer edim. Kelisesiz be? — dedi ol erniniń astyndaǵy nasybaıyn tilimen ezgileı saqaýlanyp.

Jappas ata óziniń qalmaq jekjatyna qaraǵan. Anaý asyǵa bas shulǵydy.

— Kelisemin.

— Káne, qolyńyzdy... — dedi uıǵyr nasybaıyn túkirip jiberip.

Biraq saýdany kelistiretin qol alysý bolmaı qaldy. Aýlaǵa alqyna júgirip Shabshaı kirdi.

— Muqannyń adamdary qolǵa túsipti, — dedi ol daýystap. — Sary aıaqtar halyqty alańǵa qýyp jatyr. Muqannyń adamdaryn qalaı óltiretinderin kórsetkileri keledi! — Shabshaıdyń kózinde yzbarly ot jarq etti. Biz júgire basyp qaqpadan birge shyqqan kezimizde:

— Muny Muqan bilse, áli saraıaqtarǵa kórsetedi ǵoı kóresini, — dedi ol maǵan sybyr etip.

Keshe ǵana qańǵyrap bos turǵan kóshe búgin taraıyp ketken sıaqty. Kóp topyr bizdi de ortasyna alyp ketti. Jurt únsiz keledi. Qatýly júzder. Túnde jaýǵan qardyń shıqyly. Aıaz ben jarqyraǵan kún. Art jaqtaǵy bireýlerdiń sózin estip qaldym:

— Bu qalaı bolypty?

— Qarbalasta ustapty. Bular túnde kelmeı me. Týǵandaryn kórý úshin. Sol kezde sary aıaqtar ustap apty. Qorshap alǵan eken.

Munan ári men estı almadym. Shý kóbeıip, Shabshaı bir shetke qaraı tartty. Kepti aınalyp ótip biz alańǵa shyqtyq. Birin-biri tyqsyrǵan jurt dóńgelenip tur. Onan ári mıdaı dala. Ombylaı júrip sol jaq shetke shyqqanymyzda bes er adamdy kórdik. Belderine deıin jalańash, qoldary baılaýly, dál qardyń ústinde tur, ekeýi jalańaıaq, qalǵandarynyń aıaǵy shúberekpen oralǵan. Sabyrly qalypta únsiz tur. Áldeqaıda kóptiń arasynda áıel suńqyldaıdy. Bala jylady. Eki polıseı eńireı jylaǵan shaldy kóptiń arasyna súırep tastady. Gomından soldattarynyń tizile turǵan qalyń qatary kóptiń lyqsýyn myltyqtarynyń jalańash naızalarymen ustap tur.

Muqannyń adamdarynyń ishindegi eń qartań bireýi: «Bismiláá... ıla alla» dep quran oqydy.

Men eń shette turǵanyna qarap aldym. Jap-jas qazaq jigiti eken. Sabyrly, sulý óńdi. Eki kezi tostaǵandaı. Ózi grek atletindeı bulshyq etteri bileý-bileý, sulý músindi. Maǵan onyń tynys alǵany estilip turǵandaı boldy. Kókiregi bir qalypty kóterilip, tynysty tereń alyp turdy...

Qarsy jaqta turǵan ofıser qolyn kóterdi. Tynyshtyq basty. Tek balanyń jylaǵany ǵana estiledi. Analy syńsýy men shaldyń oıbaıy endi alystan jetip tur. Olardy polıseıler túrmege áketken...

Sábı óksigin tunshyqtyra daýystap, ofıser úkim oqydy. Men onyń, sózderin túsingem joq.

Soldattar myltyqtaryn kezenip, alǵa attady. Kópshilik keıin yǵysty. Laǵnet aıtýshy daýystar estildi. Men qar ústinde turǵan bes qazaqtan kóz alǵam joq.

Ózderine anyqtaı qaradym. Býlyǵyp, úreılensem de, boıymdy solarǵa jetip barsam degen bir qaısar yryq bıledi. Tisim tisime tımeı saqyldap, tula boıym dirildep ketti. Sýyqtan emes, qatty qystyǵýdan dirildedim. Shabshaı meniń qolymdy myqtap qysyp alǵan. Álde ne dep kúbirleıdi. Sary aıaqtar týraly aıtyp turǵan sıaqty, biraq men ony tyńdaǵam joq. Soldattar tutqyndarǵa taıaý baryp, olardy kópshilikke teris qaratyp turǵyzdy. Ózderi tez keıin qaıtty. Beseýdiń álginde quran oqyǵany taǵy da kópshilikke qaraı buryldy.

— Qosh bolyńdar!

Úsh soldat birden umtylǵan. Ol jáıimen ózi teris aınaldy.

Ofıser qylyshyn kóterdi. Jurt kúńirenip ketti. Áıelder azaly joqtaýdy bastady.

Myltyqtar gúrs etti. Tyna qaldy. Eki adam qulady. Álgi jas jigit aqyryndap kópshilikke buryldy. Kókiregin úsh Qyzyl jolaq shımaılapty. Kózderi sol tostaǵandaı qalpy. Biraq tesile qaraǵany qorqynyshty edi. Óli tynyshtyq ornady. Jaılap aqqan qyzyl qan jas jigittiń denesin jyly býmen tumshalap tur. Ol alǵa attaǵan. Birneshe soldat úreıli daýyspen myltyqtaryn laqtyryp, kep ortasyna qaraı lap qoıdy.

Ofıser attan saldy.

Myltyqtar gúrs etti! Táltirektegen jas jigit shetke qaraı bir attady da, taǵy da kópshilikke teris qarap turdy. Ústi-basynan bý burqyrap ketti. Qan japqan denesi aq dalanyń ústinde lapyldap janyp turdy. Ofıser oǵan júgirip baryp, jelkesinen atty. Taǵy da, taǵy da.

Jigit qulady. Ofıser endi onyń qulaǵynan atty. Qoryqqanynan onyń qoldary qaltyrap ketipti.

Oǵy taýsylǵan. Jas jigit yńyrana qozǵaldy. Úreıi ushyp, esi shyqqan ofıser kazarmaǵa qaraı júgirdi.

Ah urǵan jurt soldattardy tyqsyryp tastap, jatqandardy qorshap aldy. Halyq tegeýrini bizdi de lyqsytyp kep, jas jigittiń denesine taıaý ákeldi. Ol áli de tiri eken. Som bilekti qolymen jer tirep, kóterildi.

— A-ah-h... — dep yshqynǵan demi keýdesin jaryp shyqty. Aq qardyń ústine shalqasynan sulap tústi.

Jurt kúńirenip ketti. Meniń aıaǵymnan ál ketip, qaıta-qaıta jyǵyla berdim. Kóz aldymda bókken qan alaýlap turdy.

Ol aqtyq ret tynys aldy. Alqyzyl qany aq qardy boıap jatty.

Bireý meni artqa súıreı tartyp shyǵardy.

— Ketelik, balam, ketelik... Alla úshin, tezirek, — deıdi eńiregen Jappas atam.

Aıaǵymdy ázer basyp kelemin. Eshteńeni kerer emespin. Kóz aldymda tek sýyq qarǵa aǵyp, býlanyp jatqan qyzyl qan. Al qulaǵymda: «A-ah-h...» dep aqtyq yshqynǵan armandy ún.

Biz sol sátte-aq qaladan júrip kettik...

* * *

Anash áńgimesin úzdi. Plafonnyń kógildir sáýlesine tesile qarap uzaq jatty. Neni oılap jatyr eken? Múmkin, qazir kóz aldyna sol bir kúnniń sýretteri kelgen bolar... Men onyń únsiz halin buzýǵa bata almadym. Áńgimesin ózi jalǵar sátti kúttim. Alaıda ol meni umytqan sıaqty, tereń oıǵa shomyp ketti...

Tún jarymynan áldeqashan aýǵan. Vagon ishi tym-tyrys. Tek syrttan parovozdyń arsyl-gúrsili estiledi. Men terezege qarap jatyrmyn. Dala tastaı qarańǵy. Juldyzdar álsiz ǵana jypyqtaıdy. Bizdiń poezd bir stansıada aıaldap tur. Bul túni onyń júrýinen turýy kóp edi. Grafıkten shyǵyp qalǵandyqtan, basqa poezdar — meıli júk poezy bolsyn, meıli jolaý shylar poezy bolsyn, — tákappar kúıde bizge tútin men bý qaptyryp, bizdiń kóndige qalǵyǵan sostavymyzdyń tusynan saltanatpen jańǵyryqtyra ótedi.

Uıqym áldeqashan qashqan. Anash áńgimeleri oıdan oı týǵyzyp jatyr.

— Iá, sonymen onan ári ne boldy? — dedim men shydamsyzdanyp.

Anash selt ete qaldy.

— Iá, qaı jerge toqtadym?.. — Ol sál únsiz otyrdy.

— Sonymen qystaýǵa oraldyq...

Sondaǵy Aqjúnistiń qýanyshyn kórseńiz etti. Alǵan kóılektigimiz oǵan qatty unady. Dereý otyra qap, ózine kóılek tigýge kiristi. Máz bola otyryp, biz joqta bir túlkiniń ıtterden qoryqpaı qystaýdyń janyna kep tyshqan aýlaǵanyn aıtty. Tóbetter bir qora bop umtyla qýyp, qarǵa batyp júgire almaı qapty. Túlki olardy mazaqtap, tyshqanyn aýlaı beripti.

Aqjúnis menen qala jaıyn surady. Unady ma, qandaı jaqsy nárseler kórdiń deıdi. Men unady dep jaýap berdim. Biraq jaýabymnyń senimsiz, jasandy shyqqany sonsha, Aqjúnis aıtqanyma senbedi. Kórgenimizdi aıtýǵa Jappas qarttyń da, meniń de dátimiz jetpedi. Óıtkeni onyń ákesi de Muqannyń tobynda júrip óldi ǵoı. Onyń ústine Aqjúnis óte pás kóńildi edi, sondyqtan bes adamnyń ólimi týraly aıtýdyń qajeti de joq edi.

Keı sát ol maǵan synaǵandaı qarap qalatyn, birneshe ret sóz tartpaq ta boldy. Men qashqaqtap ketip júrdim. Bul syrdańdyǵymdy sezgen Aqjúnis qaıtadan burynǵysynsha tuıyq úndemeıtin boldy.

Keıinnen men Muqan batyr men onyń sarbazdary týraly kóp estidim. Muqannyń ózi týraly halyq arasynda neshe túrli sóz tarap, onyń erligi men aılasy jaıly ańyzdar aıtylyp júrdi.

— On jyldan beri ol erkin qustaı, sonaý Altaı taýy men Tıbet shekarasynan bastap, Qashqar dalasyna deıin sharyqtap júr, — deıtin ol týraly qoıshylar. — Sary aıaqtardyń ishinde ony ustaýǵa batyly jetetin adam joq. Muqan jarly-jaqybaılarǵa tımeıdi. Onyń kúsh synasatyny baılar men kúshtiler ǵoı. Ol sary aıaqtardan baýyry men ákesin óltirgenderi úshin kek alyp júr. Birtalaı qalalarda Muqan sarbazdarynyń tutqıyl shapqynshylyǵynan qorqyp eski qorǵandardy qaıta jasady... — desetin olar.

Qystyń jaımashýaq bir kúninde qoıdy kúnge jaıyp júrgenimde maǵan jylqyshy Sadyq keldi. Onymen meni Jappas tanystyrǵan bolatyn. Sonda qart maǵan týǵan elińe qaıtýyńa tek osy Sadyq qana kómektese alar edi degen-di.

— Bıylǵy qys jyly. Qoıshylarǵa jaıly, maldary kúıli shyǵady... — dep qoıdy ol. — Sen ózi júre kele jaqsy qoıshy bolasyń ba deımin. Tek, meniń oıymsha saýatty adamǵa munan góri táýirleý jumys tabylar deımin... Solaı ma, baýyrym?, Sen óz aýylyńda júrgende, — dedi ol taý jaqty meńzep, — basqany arman etken bolarsyń. — Ol kúrsinip qoıdy. — Myna men de bala kezimnen sol úlken jerge jetýdi arman etip kelemin. Ol jaqqa jetý maǵan qıyn. Saǵan ońaı ǵoı. Sen sovettiksiń. Jaz shyqqasyn seni Quljaǵa aparyp salamyz. Onda senderdiń konsýldaryń bar. Ol saǵan kómektesedi...

Sadyq saýatty adam bolatyn. Qoıshylarǵa jıi qonaqqa kep turatyn. Bir jerkepege jurtty jınap ap, uzaq áńgimelesetin. Olardyń ne jaıly sóılesetini — maǵan qupıa edi.

Sońǵy kezde biz jaqqa Sadyqtyń Sáo Chan degen dosy da kelgishtep ketti. Ol neshe túrli qyzyq hıkaıalardy biletin, qazaqsha maqaldap, máteldep tamyljyta sóılegende kópti kórgen qoıshylaryńnyń aýzyn ańqıtyp ketetin kóńildi qytaı jigiti. Birde ol Aqjúnis ekeýmizge kóz qysyp qoıyp:

— Bir jumbaq aıtaıyn, sheshesińder me? — dedi. — Tyńdańdar onda. Muqan óz sarbazdarymen taýǵa qaıtyp kele jatady. Osy kezde oǵan sary aıaqtar tap beredi. Kún batqansha soǵysady bular. Sary aıaqtar kep eken. Muqandardy bir tereń quzǵa qýyp tyǵady. Tóńirek tegis qar, sostıǵan jartastar, jaltyraǵan muz. Qysqasy, Muqandar muz qorshaýdyń ishinde qalady. Tún bop ketedi de, sary aıaqtar quzǵa kirýge batpaıdy. Endi bular qaıda keter deısiń dep, tańnyń atýyn kútýge bekinedi. Tańerteń Muqandardy qolǵa túsirip alamyz, bolmasa qyryp salamyz deıdi.

Tań atady. Qarasa — quzda tiri jan joq. Al káne, aıtyńdarshy, Muqan sarbazdarymen qaıda ketti? Káne, qaıyssyń tapqyr ekensiń?

Óńi qashqan Aqjúnis ornynan únsiz turyp, jerkepege kirip ketti. Sáo aǵaı judyryǵymen óz mańdaıyn bir urdy.

— Áı, shaıtan-aı, shatastyrdyń-aý. Mundaı áńgimeni aıtpaǵym ne, oǵan? Ákesi esine túsip ketti...

— Muqan tún ishinde quzdan shyǵyp, ketip qaldy, — dedim men.

— Qalaı? Quzǵa kiretin jalǵyz joldyń ózin sary aıaqtar kúzetip turdy. Sonda ol qalaı shyǵyp ketken?

— Endi, jartastarǵa órmelep shyǵyp ketti ǵoı.

— Al attaryn, qural-saımandaryn qaıda jiberdi?

Men úndeı almadym.

— Áı, jigitim-aı. Munyń sheshýi tipten ońaı. Oıbaı-aý, Muqan sen ekeýmiz emes qoı. Birde-bir ıeroglıfti, birde-bir álipti taıaq dep bilmese de, onyń basy jumys isteıdi.

Túnde, tóńirek tynyshtalǵannan keıin ol óz sarbazdaryna barlyq ishtik-toqymdardy jınaýdy buıyrady. Tegis jınaıdy. Onan soń sol toqymdardy joǵarydaǵy muzǵa tósep jol jasaýdy buıyrady. Attyń terimen sý bolǵan jabaǵy toqymdar muzǵa jabysyp, tez qatyp qalady. Sonyń ústimen Muqan sarbazdaryn da, attaryn da shyǵaryp áketedi. İshtikterin jınap alyp, izderin de qaldyrmapty. Uqtyń ba?

Al qoıshylar Muqanǵa allanyń ózi járdemge kelipti deıdi. Barlyq sary aıaqtardy uıyqtatyp tastaıdy-mys. Kórdiń be, ańyzdyń keıde qaıdan shyǵatynyn...

Birneshe kúnnen keıin Sáo aǵaı bizge Muqan jigitteriniń Quljaǵa ketip bara jatqan Bashbaı baıdyń kerýenine shabýyl jasap, typ-tıpyl ǵyp tonap ketkenin birinshi bop habarlady. Bashbaıdyń saýǵaǵa apara jatqan attaryn, túıelerin, júnin, maı men teri-tersekterin tegis áketipti. Baıdyń ózin bosatyn, munan bylaı qoıshylarǵa saýsaǵyńdy tıgizýshi bolma dep jiberipti. Qysqasy, biz ár kúni osyndaı bir jańalyq estıtinbiz...

Qysqy jaıylym ken, bolatyn. Ianvarǵa qaraı jergilikti baılardyń otyz qoraǵa jýyq mańy keletin munda. Taý betkeılerinde inniń tesigi qusap jerkepelerdiń esikteri úńireıip turady. Alystan qaraǵanda bizdiń sol aýylymyz jabaıy aranyń uıasy sıaqty edi. Munda qoıshysy bar, baqtashysy bar, jylqyshylar men kúzetshileri bar, bas-aıaǵy júzge tarta jer-úı bolatyn. Boran-shashynda qoıdy úlken qamys qoralarǵa qamaıtynbyz, al úıir-úıir jylqylar lapas astyn yqtap turatyn.

Mal ıeleri ete sırek keletin. Qystaýda olardyń ózderi qoıǵan bas adamdary bolatyn. biraq solardyń ózi de qojalardyń úıin saǵalap, jıi-jıi ketip qalatyn.

Qoıshylardyń arasyna tanymaıtyn adamdardyń kelýi jıileı bastady. Bular Sáo aǵaı men Sadyqtyń dostary edi. Olar kútpegen jerden keletin de Sadyq pen Sáo sıaqty tez taıyp otyratyn.

...Men jazdy kúttim. Sadyqty kúttim. Kún jylyǵan saıyn meniń saǵynyshym da kúsheıe tústi. Qatty asyqtym: týǵan aýylym Qarlyǵashty tezirek kórgim keldi. Jappas ataı birese naýqasyn syltaýratyp, birese ázirliktiń joǵyn aıtyp. jazǵy jaıylymǵa kóshýdi keıindete berdi. Ol meniń halimdi uǵyp, Sadyqtyń, kelýin kútkisi keldi. Tóńirekte mal sıreı bastady.

Aqyry, habar da jetti-aý. Bir jap-jas uıǵyr jigiti kelgen. Ol Sadyq pen Sáodan sálem aıtyp, nemistermen soǵystyń bitkenin aıtty. Sovetter jeńipti.

Bizdiń jer úıimizge birinen keıin biri qoıshylar kele bastady. Olar meni quttyqtaı kelgender. Jeńis qurmetine, tańdap júrip, bir semiz qoıdy soıyp tastadyq. Men sonda birinshi ret osy qoıshylardyń barlyǵynyn, da, meni kúni búginge deıin «qashqarlyq bala» dep atasa da, meniń Qarlyǵashtan ekenimdi, kógildir taýlardyń arǵy betinen kelgen jat jerlik ekenimdi tegis biletinderin uqtym. Olar úshin men Úlken eldiń, Uly eldiń ókili edim. Sondyqtan da olar úlken toı jasady.

... Taǵy da bir-birine uqsaǵan súreńsiz uzaq kúnder sozyldy. Biz jazǵy jaıylymǵa keship shyqtyq. Aqjúnis qozylardy kútip, men Jappas ataıǵa kómektesip júrdim. Sáo men Sadyqtan habar joq. Quljada kóterilis bopty degen qaýeset tarady. Halyq sary aıaqtardyń kazarmasyn basyp apty.

Jolaýshylap kelgen bireý qaladaǵy jalǵyz traktordan bir tún ishinde tank jasalyp shyǵarylǵanyn aıtty. Ramalar jasap, oǵan qalyń jabaǵyny keripti de, syrtynan qańyltyrmen qaptap tastapty. İshine stanokty pýlemet ornatypty. Erteńgisin sary aıaqtarǵa qarsy jiberipti. Analar qatty sasypty. Ofıserler bezip ketipti. Álgi «tank» aeroportqa (birneshe kýkýrýznıkter turǵan, kishkentaı ǵana qoný alańy) qaraı tartypty. Kúzetshiler qashyp, ushqyshtar kóterilisshiler jaǵyna shyǵyp ketipti.

Jumysshylar aıaq asty «bombalar» da jasapty. Sháńkelerge oq-dári salyp, aýzyn myqtap bitepti. Oq-dárige bilte jalǵastyryp qoıypty.

Aspanǵa samoletter kóterilip, ushqyshtar álgi «bombalardyń» biltesine ot qoıyp, kazarmanyń ústinen tastaǵan kórinedi. Keıbiri jarylyp, keıbiri jarylmapty. Alaıda záreleri ushqan soldattar ózderi berilipti.

Sol jaqtan kelgender Sáo men Sadyqty kóterilis basshylarynyń arasynan kergenderin aıtty. Sóıtsek olar komýnıs bop shyqty. Qysqasy, meniń uqqanym: olardyń maǵan qaıyrylýǵa pursattary joq. Endi elge qaıtýdyń bir ǵana joly qaldy — maldyń shekaraǵa taıaǵanyn kútý, sol tusta sovet shekarashylaryna jetýge áreket etý.

Endi bir aıdan keıin shekaraǵa jetýimiz úshin, eki-úsh kún saıyn qonys aýdaryp otyrýymyz kerek degendi aıtty Jappas qart.

Bir jeti ótkende atyn qan sorpa qyp bir jigit keldi.

— Bashbaı qashyp ketti! — dedi ol qoıshylardy jınap ap. — Búkil Sınszán boıynsha Shyǵys Túrkstan úkimeti quryldy. Munan bylaı Bashbaıdyń barlyq maly halyq menshigi bolady. Ózderin, tegis Sharasúmede bolatyn keńeske jınalyńdar! — Onan soń ol Sadyqtyń, meniń Quljadaǵy sovet konsýlyna jetkizilýimdi buıyrǵanyn aıtty.

Konsýl Almatymen baılanys jasap, Almaty Qarlyǵashpen jalǵasypty. Bar jaǵdaı anyqtalǵannan keıin, men úıge qaıttym.

Kógildir taýlardyń arǵy betine jasaǵan meniń saıahatym osylaı aıaqtaldy. Men Aqjúnispen qoshtastym... — dedi Anash aqyryn ǵana. — Sol men úılerinde bolǵanda tek bir ret qana, onda da qoshtasar sátte qolymdy óziniń kip-kishkentaı alaqandarymen uzaq qysa turyp, betime týra qaraǵany áli kúnge esimde. Kózi jasqa tolyp turdy.

— Siz meni umytpaı, esińizde saqtaısyz ba? — dedi sybyrlaı sóılep.

Men onyń kip-kishkentaı qolyn betime basyp, súıip, keremetteı bir jaqsy sóz aıtqym keldi. Biraq olaı ete almadym. Janymyzda meni shyǵaryp salýǵa kelgen shaldar turdy.

— Ata-babalarymyzdyń úlken qonysyna bizden myń da bir sálem aıtyp, bas ı, — dep ótindi olar. — Kógildir taýdyń, bizdi daýyl men nóserden qorǵap turǵan qaıyrymdy taýdyń, bizdiń halqymyzdy úsh tarapqa bólip turǵan qaharly taýdyń qus ushpas asqar shyńyna bas ı...

— Meniń rýym Naıman, — dedi Jappas qart. — Naımandar Sınszán men Mańǵul jerinde qoı baǵady. Sol naımandardan Jetisý malshylaryna bas ı...

TÓRTİNSHİ TARAÝ

Men týǵan elge Hargos pen Jarkentti basyp, eski kerýen joly — «Jibek jolymen» qaıttym. Jolda kezdeskenderdiń qaısysy bolmasyn meniń sol jaqtan ekenimdi bilse-aq:

— Ondaǵy bizdiń baýyrlarymyz qalaı turady eken? Meniń týystarym bar edi, kezdestirmediń be?.. — dep suraıdy.

Sodan beri talaı jyldar ótti. Osy kúni de kezdesetindikten de, shopandar menen:

— Shyraǵym, myna kógildir taýlardyń arǵy jaǵy qalaı? Ne bop jatyr? Bizdiń týǵandarymyz aman ba eken?.. — den alańdaı suraıdy.

Ne dep jaýap berýge bolady?

Mundaı jaǵdaıda bárin bilgish lektorlar bolsa. Olar mundaı suraýlarǵa op-ońaı-aq jaýap qaıyrar edi. Programmadan alǵan sıtattaryn oryn-ornyna qoıyp, shegemen qaqqandaı jymdastyryp jiberip, ázil-shynyn aralastyra otyryp, bárin de syqpyrtar edi, — dedi Anash.

Men hat alysyp turmaq bop kórdim, — dep qoıdy ol. — Aqjúnistiń qalaı turatynyn, Sadyqtyń qaıda ekenin bilgim kel¬gen. Aıtpaqshy, sóz arasy — Sadyq Júniske qatty uqsaıtyn. Esińizde me, ınternatta qoımashy bop istegen, Otan soǵysynyń múgedegi jaıynda aıtyp em ǵoı.

Biraq meniń hatyma tek Shabshaı ǵana jaýap jazyp turdy. Onda da birneshe hatqa ǵana. Aqyry ol da jaýap jazbaı ketti. Eki aıdaı buryn men taǵy da hat salǵam. Jaýap joq. Álde meniń hattarym qoldaryna tımeı me. Bilmeımin.

Shabshaı Jappas qart týraly da, Sadyq pen Sáo týraly da eshteńe bilmeıdi eken. Ol tek Muqan jaıly ǵana jazypty. Muqandy óltirgen kórinedi. Anarhıs, búlikshil, tonaýshy dep óltiripti.

Revolúsıadan keıin Shyǵys Túrkistanda ol úlken qyzmetke qoıylǵan. Biraq, saýatsyz adam ol qyzmetti atqara almapty. İshi pysyp, torǵa túsken ańdaı bolsa kerek.

Kúnde tańerteń, ol óziniń jaqsy keretin attaryn ákelýdi buıyrady eken. Onan soń, baýyrynan jarap turǵan sáıgúlik attarǵa jabyrqaý keskinde uzaq qarap alady eken de, qaıyra at qoraǵa jiberedi eken.

Birde onyń kishkentaı balasy atqa minip, qala syrtyna shyǵady. Sol kezde balany áldekim óltirip ketipti. Óltirgender tabylmaıdy. Osydan keıin Muqan burynǵydan da sustanyp, eshkimmen sóılespeıdi. Aqyry bir kúni belgisiz jaqqa ketip tynady.

Kúnderdiń kúninde qol jınap, taý saǵalap keledi. Oǵan Sınszándaǵy qazaqtardyń ulttyq batyry, Shyǵys Túrkistandaǵy revolúsıanyń belgili basshylarynyń biri — Ysqaq bek general barǵan eken. Muqan ony salqyn qabyldap, sózin tyńdaǵysy kelmeıdi. Ysqaq bek oǵan, eger beıbit halyqtyń mazasyn alatyn bolsa, jazalanatynyn eskertedi. Biraq Muqan ol eskertýdi qulaǵyna da ilmeıdi.

Aqyry Sharasúmeniń, túbinde qandy aıqas bolady. Burynǵy gomındanshylar polky kútpegen jerden Muqan jaǵyna shyǵyp ketedi. İs nasyrǵa shaýyp, aýyldardyń, mazasy bolmaıdy. Qoıshylar maldaryn tastap qasha bastaıdy.

Muqannyń búligin basý úshin qol bastap Ysqaq bektiń ózi attanady. Tájirıbeli general op-ońaı jeńiske jetedi. Onyń ústine Muqannyń jasaqtary da burynǵy emes edi. Annan qashqan, mynnan qashqan, ury-qarylar, kisi óltirýshiler, opasyzdar bolatyn. Olar tas-talqan bolady. Muqannyń ózi qashyp qutylady.

Eki jyldaı sońynan qýǵyn túsedi. Endi onyń tóńiregine bir kezdegi aq gvardıashylar men ártúrli qaǵylǵan-soǵylǵandar toptasady. Aqyry, ol Tıbet shekarasynda qolǵa túsedi.

Úrimshide ashyq sot bolady. Sol jerde Muqan darǵa asylady.

... Al Ysqaq bek keıinnen Pekınge ushyp bara jatqanda, avıasıa apaty kezinde qaıtys bolady... Osydan biraz ýaqyt qana buryn, — dedi Anash oıly qalypta. — Muqan meniń esime Grıgorıı Melehovty túsiredi. Taǵdyrlary ártúrli qalyptasqan men ár revolúsıanyń óz Melehovtary bolady ǵoı, — dep qoıdy Anash. — Birde biz Jomart ekeýmiz osy jaıly talasyp edik. Jomart — Asqardyń dosy, ári qurbysy. Asqardy biletin bolsańyz, ony da bilýińiz tıis. Ol ekeýi ýnıversıtetti birge bitirgen. Tek Jomart aýylǵa qaıtqan joq. Qalada qaldy. Qyzmet istedi, dısertasıa ázirlep júr. Ol týraly sizge buryn aıtqanmyn...

Almatyǵa barǵan jolymda men onymen eki ret kezdestim. Qyzyq jigit. Ártúrli ǵylymmen shuǵyldanady. Arheologıa, tarıh, ádebıet, saıasat — bárinen habardar.

Mine, sol ekeýmiz Muqan týraly sóz qozǵadyq. Sóıtsem, Jomart Sınszánda shyǵatyn qazaq gazetterin jazdyryp alyp turady eken. Onyń aıtýynsha, Muqandy ebin taýyp adastyrǵan Amerıkanyń Quljadaǵy burynǵy vıse-konsýly kórinedi. Elshilik pasporty onyń tek bet perdesi bolsa kerek. Al shyndyǵynda tyńshy eken. Quljadaǵy revolúsıa kezinde eleýsiz jasyrynyp qalǵan. Ózine agentter jaldap ap, solardyń járdemimen Muqandy ýlandyra bastaǵan. Qytaılardyń jazǵandaryna qaraǵanda, Muqannyń balasyn óltirgen jáne ony qyzyldarǵa japqan sonyń agentteri deıdi. Qysqasy sol agentter Muqandy arandatyp tynǵan. «Elshiniń» ózi de sazaıyn tartypty. Muqandy qolǵa túsiretin kezde, Tıbet shekarasynda elim qaýypty ony. Ol orys sharýasynsha kıinse de, Ysqaqbektiń bir ofıseri ony óligine qarap tanypty... Kim bilsin, múmkin gazetterdiń jazǵanyndaı Muqannyń anarhıs ekeni de ras shyǵar... — Anash únsiz tyń tyńdap qaldy. Ol polkada uzynynan sozylyp jatqan. Stol ústindegi shamnyń jaryǵy onyń biliner-bilinbes saqal basqan ıegine, at jaqty júzine túsip turdy. Shamnyń sary jalqyn sáýlesinen be, álde ótkendi eske alǵan sáttegi qatty tolqýdan ba, Anashtyń óńi surlanyp ketti. Qulaǵynyń astyn ala jelkesine qaraı sozylǵan qara jipteı jińishke tyrtyqty baıqap qaldym. Tyrtyq ustaranyń júzimen júrgizilgendeı.

— Bul tyrtyq býryl qunannan jyǵylǵanda qalǵan. Tobylǵy tilip ketken eken. Kóp ýaqytqa deıin aýzy bitpeı, ázer jazylǵan, — dedi meniń kóz qarasymdy ańdap qalǵan ol. Shań basqan qalyń shashyn silkip tastap turyp otyrdy. Kózi kúlim qaǵady.

Poezd jolaýshylardyń uıqysyn buzyp almaıyn degendeı, aqyryndap ornynan jyljydy.

Túngi saǵat ekiniń shamasynda Jomartty telefon shyldyry oıatty. Telefon soqqan, bir úıde turatyn kórshisi — respýblıka komsomol komıtetinin, sekretary eken.

— Mazalaǵanym úshin keshirim ótinem. Menimen birge aeroportqa baryp qaıtqyńyz kelmeı me? Menińshe, sizge qyzyqty bolar deımin. Ókinbeısiz.

— Anyqtańqyraı aıtsańyz. Ne jaıly aıtpaǵyńyzdy túsinbeı turmyn, — dedi uıqyly-oıaý Jomart.

— Kosmonavt mingen samolet sál bizge aıaldaıdy eken... — dep habarlady kórshisi.

Samolet Moskvadan Djakartaǵa ushyp barady eken. Ádettegisinshe, sheteldik Azıadan bizdi bólip turatyn kógildir taýlardan sekirip óteriniń aldynda Tashkentte sál aıaldaı alýy tıis. Al qazir Tashkentti qoıý tuman basyp jatqan kórinedi. Sondyqtan kosmonavt mingen samolet Almatyǵa qonbaq.

Aeroport tym-tyrys edi, tek anda-sanda dıktor bir saryn únmen reıske ushatyn samoletterge bıletti tirkeý bastalǵanyn habarlap qoıady. Kreslolarda — qalǵyp-múlgigen jolaýshylar, tysta — otyratyn adam kútip, kózderi kógergen taksıler. Qala qalyń uıqyda jatyr. Jýrnalıser de uıqyda. Bul túnde olar Almatyǵa, bizdiń mazasyz planetamyzdy aınalyp, kosmosta áli eshkimniń qoly jetpegen uzaq sapar shekken adamnyń qonǵanyn bilgen joq edi. Fototilshiler de uıqyda.

Aeroportta fototilshilerdiń jarq-jurq etken ótkir sáýleli shamdary da, júgire júrip ıntervú alatyndar da, dýmandy shý da joq edi.

Ár kezdegideı saıabyr qalyp. Lokatorlar ǵana tynym tabar emes. Radıser áýeden jetken dybystardy múlt jibermeı tyńdap otyr. Sınoptıkter jel menen bulttardyń qozǵalysy týraly radıogramlar berip tur. Efırde de ár qashanǵydaı mazasyz shý. Barlyq tolqyndarda birden barlyq tilderde sóılep tur. Sonda da dál osy sátte búkil radıotolqynnyń sheksiz áleminde bir baǵyttyń — Moskva men Delıdiń úzilissiz jalǵasyp turǵanyn eshkim baıqamaǵan bolar. Osy baǵyttyń túıindesken jeri — Almaty edi. Bizdiń baılanysshylar kosmonavt mingen samolettiń Almatyǵa kelgenin Moskvaǵa habarlap, onan Delıden — maıor kosmonavty alyp, Indonezıaǵa ushyp bara jatqan «Il-18»-di qabyldaýǵa daıyndyqtaryn surady.

... Kosmonavt áli kabınada. Ol uıqysynan oıanyp, asyqpaı kıindi de samolettiń Almatyda qansha turatynyn bilgisi keldi.

— Jıyrma mınýttaı, múmkin tipti eki saǵattaı turyp qalar... Bári aýa raıyna baılanysty ǵoı, — dep jaýap berdi oǵan, tek aeroporttan uzap ketpeýin ótindi. Osy kezde qonaqqa Qazaqstan komsomoly Ortalyq Komıtetiniń sekretary ózin tanystyrdy.

Tań aldyndaǵy qarańǵylyq. Taý jaqtan samal jel soqty. Qonaqty bastap bular aerovokzalǵa qaraı júrdi. Syrtqy qaqpanyń aýzynda samoletke otyrýǵa kele jatqan bir top jolaýshylar jolyqty. Bireýi kosmonavtyń betine úńile qarady, biraq tanyǵan joq.

Kenet tuman túsip, tóńirek qap-qarańǵy bop ketti.

Kosmonavty sheteldik týrıserge arnalǵan zalǵa alyp kirdi. Ol kishkentaı stoldyń janyndaǵy kresloǵa kep otyrdy. Bulardyń artynsha ishke kirgen juqa paltosy bar aryqsha jigit oǵan óz qoıyn dápterin usyndy.

— Mektep oqýshylary úshin bir-eki aýyz sóz jazyp bermeısiz be. Men qazaq pıoner gazetinen edim... bir joldasymdy shyǵaryp salýǵa kelgem, oıda joqta sizdiń munda ekenińizdi bilgenim. Balalarǵa bir-eki aýyz jyly birdeńe jazyp berseńiz...

— Balalar ma? Qazir olar tátti uıqyda, jaqsy túster kórip jatqan shyǵar... — dep kúlimsireı sóılegen kosmonavt dápterdi qolyna aldy.

Jas jigit alǵys aıtty. Ezýin jıa alar emes. Bir ornynda typyrshyp, birdeńe aıtpaq sıaqty. Osy tusta bireý oǵan qazir kosmonavty mazalaıtyn ýaqyt emes ekenin eskertti. Tilshi jigit shyǵyp ketti.

Komsomol sekretary kosmonavty qonaqtarǵa arnalǵan bólmege shaqyrdy. Endi kosmonavt, sekretar jáne Jomart úsheýi ǵana qaldy. Sekretar qonaqqa tyńdaǵy bir sovhoz balalarynyń kosmonavty kosmostan kep qonǵan kezinde birinshi bop qarsy alǵan qazaq jigitin qalaı izdegenin aıtty.

— Jaqsy jigit edi, jiti qımyldaıtyn, jaıdary júzdi. Sol kezde men onyń atyn surap alýdy da umytyp ketippin, — dedi qonaq sál oıly qalypta, múmkin, osy sát jer ústindegi alǵashqy kezdesýin eske alǵan bolar. Ol óte sabyrly, jáı sóılep otyrdy. Jomart onyń júzine anyqtap qarap aldy. Kosmonavtyń qara torylaý, sulý keskini kóp qozǵalmaıtyndaı kórindi. Jas Býdda qudaı sıaqty kúlkisi jumbaqty. Eger oınaqshyǵan móldir kózi men kóńil kúıin pyshaq kesti ańǵartar kóz qarasy bolmasa, onyń sabyrlylyǵyn shekten tys deýge bolar edi.

«Múmkin, Býdda danyshpan, biraq óte kerenaý, salǵyrt bolǵan bolar, — dep oılady Jomart. — Al kosmonavtyn, sabyrlylyǵynda asqan erlik, isker kúsh bar. Qazaq: jamannyń ashýy tilinde, batyrdyń ashýy túrinde, dep tekke aıtpaǵan shyǵar, — dep túıdi Jomart. — Halyq bul sózinde tek ashýdy emes, tereń adamgershilik minezdi sıpattaǵan bolar. Máselen myna otyrǵan jigittiń kosmonavt bolmaýy da múmkin edi ǵoı. Biraq báribir onyń minezi osy kúıinen aýmas edi. Maqtaý, dańq, jurttyń zor qoshemeti onyń minez-qulqyn tıtteı de ózgerte almaǵan. Meıirban, eńbekker semá sińirgen bar asyl qasıet onyń boıynan máńgige oryn teýipti.

Al eger onyń ornynda men bolsam. Qalaı bolar edi onda. Dańqty men qalaı qabyldar edim? — degen oı oraldy Jomartqa. Ol kosmonavtyn, júzine taǵy da kóz jiberdi: osynsha sabyrlylyq, ózine degen senim qaıdan týyp jatqanyn, onyń ne týraly oılap otyrǵanyn bilgisi keldi...

Ózi men qatarly eken, jasymyz qurby, maǵan zamandas, múmkin, bizdiń balalyq shaǵymyz da óte uqsas shyǵar. Árıne, ol qusap kosmosqa men de usha alar edim, eger de jas kúnimnen mazarlardyń tóńiregin shuqylap, bas súıekter jınamaǵanymda: eger de eski eskertkishter jaıly kitaptardy oqyp basymdy qatyrmaǵanda, egerde... Sonda meniń qýǵanym ǵylym emes pe eken, eńbek emes pe eken. Troıany ashqan Shlımandaı, nemese Krıt aralyndaǵy Mınostyń patshalyǵyn dúnıege pash etken Evensshe, tipti eń aıaǵy Heops pıramıdalarynyń, syrlaryn tuńǵysh ashýshy... sıaqty arheologtar da uly erlikter isteı alady ǵoı...

— Átteń, ýaqyt tar, qalany aralap kórse bolar edi, — degen kosmonavt sózi Jomart oıyn bólip jiberdi. Áńgimeni jalǵastyrý úshin Jomart ile:

— Siz buryn Almatyda bolmap pa edińiz? — dep surady.

— Joq. Frýnzede boldym, munda bolǵan emespin. Munda meniń bir dosym turady. Buryn aýylda turǵan. Qazir lyp etip kirip shyqsam bolar edi. Amal ne, dál adresin bilmeımin. Maǵan sońǵy hatynda jańa páterge keshetinin jazyp edi. Onyń ústine myna samolet te belgisiz bop tur ǵoı. Bes mınýttan keıin, álde bir saǵattan keıin usharmyz. Kim bilsin! Aýa raıy...

Dosyńyzdyń qaıda turatynyn bilip kórelik, — dep Jomart telefonǵa jaqyn kep otyrdy. Kosmonavt quddy Býdda qudaıǵa usap taǵy da únsiz qaldy. Onan soń jaılap ornynan kóterilip, kishkentaı stolǵa kep súıene otyrdy da, ýaqytty tekke ótkizbeı, dosyna hat jazýǵa kiristi...

Adres stoly jumys istemeıdi eken. Jomart kómek kórsete almady.

— Al, qaıtemiz, tysqa shyǵalyq. Serýendelik. Onyń úıin biletin bireý-mireý bop qalar. Hatty berip jiberelik, — deıdi kosmonavt.

Syrtta taǵy da álgi pıoner gazetiniń qyzmetkeri jolyqqan. Ol, sózdiń kim týraly ekenin biledi eken. Hatty tabys etetin boldy.

— Kezdeskenimde jaqsy bolatyn edi. Er minezdi, naǵyz dos adam. Ol ekeýmiz ylǵı da birge ushatynbyz, — deıdi kosmonavt. — Kóp-kóp sálem aıtyńyz, hatty sırek jazatynyma renjimesin. Qol tımeıdi, — dep jymıa kúldi. — Ýaqyt joq. Ol árıne, ózi de túsinedi. Jumys, ol azdaı, jetisine eki myńǵa jýyq hat keledi. Jaýap berý kerek.

Onyń ózin kórip, balasyn oınatyp, zaıybymen tanyssam dep edim. Men bolsam ázirge boıdaqpyn ǵoı. Kórip tursyzdar, tipten ýaqytym joq... Solaı degeısiz, — deıdi ol keshirim ótingendeı.

Jolaýshylardyń biri kosmonavty tanyp qap, jan-jaqtan jurt topyrlap ketti. Ózara áldene jaıly sybyr-kúbir sóz, kópti kıe jaryp alǵa mektep oqýshysy shyqqan. Kosmonavt oǵan sýretti ashyq hat syılady. Áldeqaıdan fotosýretshi de paıda bola qaldy. Ótkir shamyn jarq etkizdi. Taǵy da. Taǵy da. Kúlki. Gúlder. Aerovokzal gýilge tolyp, teńselip ketti.

Tańǵy qarańǵylyq seıileıin dedi. Shyǵys jaq bozara bastady. Tań jaqyndady.

— Ókinishti-aq. Qalany kóre almadym, — deıdi kosmonavt, toptan bólinip shyǵyp. — Qala qandaı ózi?

— Bizdiń qalamyz óte sulý, — deıdi sekretar men Jomart qosarlana jaýap berip.

— Nesimen?

— Kókpeńbek... Kósheleri túp-túzý... — deıdi sasyp qalǵan Jomart. — Munda sibir qaraǵaıy da, úndiniń lala gúlderi... bári ósedi, — odan ári ol óz qalasy jaıly eshteńe aıta almaıdy. Árıne, eger sheteldik bireý suraǵan bolsa, Jomart oǵan kóp jaıdy aıtar edi. Al bul bolsa, ózimizdiń adam ǵoı, sondyqtan árbir sheteldikti tańdandyratyn jaılar, qurylystarǵa, ózgeristerge, ómirdiń kúndelikti jańǵyryp otyrýyna úırengen, kezkelgen sovet adamy sıaqty, buǵan da tań emes qoı. Bul tusta Almatyny Almalyqtan aıyryp turatyn ózine ǵana tán erekshe belgisin, boıaýyn izdeý kerek. Óıtkeni kóp jaǵdaıda adamdar sıaqty qalalardyń taǵdyry da birdeı bop, bir-birine syrttaı uqsas kep otyrady. Biraq árqaısysynyń óz boıyna shaq qasıeti bolady.

Kosmonavty samoletke otyrýǵa shaqyrdy. Áýe kemesi jer-kókti dirildetip, ornynan qozǵaldy da kógildir taýlardy betke alyp tartyp ketti. Aldynda — kóne zamannan kele jatqan shańqaı lalanyń otany — Indıa jáne Indonezıa.

— Jaqsy tań. Kún ashyq bolady. Ol ýaqytynda ushyp baratyn boldy, — dedi sekretar, bular qalaǵa kirgen kezde. — Kóp sóılemeıtini ókinishti-aq. Áńgimelerin estı almadyq.

Jeksenbi kúngi tań aıyryqsha edi. Túngi samal terek japyraqtaryn tutqan shańdy qaǵyp, tań azannan kóshe sypyrýshy áıelder qoqyr-soqyrdy tazalap, álginde ǵana salqyn sýmen jýylǵan asfált kóshe jarqyrap jatty. Gúl japyraqtaryna qonǵan kózge kóriner-kórinbes shúpirlegen shyq tamshylary, kúnniń alǵashqy sáýlesine shaǵylysyp, kip-kishkentaı ushqyndar oınap ketti.

Túngi tynystan keıin qala typ-tynyq, taza edi. Shyq pen gúl jupary ańqıdy. Mashına ishine julqyna kirgen jel kesheden qalǵan del-saldyqty qýyp, uıqyny ashyp, betke urǵylaıdy. Jomart kosmonavtpen kezdeskennen keıingi jerde bul túndi uıqysyz ótkizgen.

Kóshe qıylystarynda postovoılar áli joq. Jomart pen Gúlsara mingen mashına esh kidirissiz kóshe boılap zymyrap keledi. Kishi stanısany basyp ótip, Qulja jolyna tústi.

Mashına raýshan gúlder men qyzǵaldaqtar tunyp ósken ańǵardyń shetine kep toqtady. Jomart pen Gúlsara jeksenbini osy bir ken, dalada ońasha ótkizbek bolǵan. Alaıda taksı qalaǵa qaıtýǵa keri burylyp úlgirgeni sol edi, zýlap kep taǵy bir mashına toqtaı qaldy. Onan keıin jıyrma shaqty adam mingen qyzmet babyndaǵy avtobýs keldi. Kelgenderdiń bireýinde qatty dańǵyrlatyp burap qoıǵan qalta radıoqabyldaǵyshy bar eken.

— Iama-a-aı-ka. Iama-a-aı-ka! — degen Robertınonyń áni kelip turdy.

— Al kerek bolsa saǵan japan dala?! — dedi ishek-silesi qatqan Gúlsara.

— Taýǵa barǵanymyz durys edi ǵoı, — dedi sýyna sóılegen Jomart. — Mynaý ara taqyraıǵan jer eken. Bári alaqandaǵydaı...

— Nege? Osy jaqty qalaǵan sen emespisiń. Maǵan bul ara unap tur. Al halyqtyń kóp bolǵany qaıta jaqsy emes pe, kóńildi bolady. Estip tursyń ba? Tipti Robertıno da dalada. Men ken, dalada án tyńdaǵandy jaqsy kórem... Senin, qalyń shóptiń arasyna jatyp ap, saǵattar boıyna aspanǵa qaraǵan keziń boldy ma? Muhıt túbindegideı bulttar jáıimen qalyqtap júredi, jáne dál sol sátte án estilip tursa. Qońyrjaı nazben júrek qylyn sherter án bolsa ol.

— Týrasyn aıtsaq, Robertıno ániniń bul dalada shyrqalýy tuńǵysh ret shyǵar. Anaý qabyldaǵysh kúshti eken, ustap tur ǵoı. Sheteldik bolý kerek, shamasy.

— Men Robertıno týraly emes, jalpy án týraly aıtyp turmyn, — dedi endi Gúlsara, beıjaı sabyrly únmen. Ózi qalyń shóptiń arasynan qyzǵaldaq terýge kiristi.

— Tasta ony. Onan da raýshan gúlder ter. Júr, áneý tóbege shyǵalyq, sonda gúl kóp bolýǵa tıis.

— Sen nege qyzǵaldaqty jaqtyrmaısyń osy?

— Iisi jaman.

— Sen qashan da bolsa eshteńeni jaqtyrmaısyń. Robertınonyń daýsy qıtyǵyńa tıedi, qyzǵaldaqtyń ıisi jaman, adamdar kúbijiktep qana otyrýyńa kedergi keltiredi. Biraq bárin de seniń kóńilińdegideı etip jasaý múmkin emes qoı.

— Logıkasyn kóre almaı turmyn-aý. Mysaly, maǵan Robertınonyń ánderi unaıdy. Biraq ol modaǵa aınalǵan, kez kelgen adam onyń daýsy jónindegi óz oıyn aıtyp qalýǵa asyǵady. Al qyzǵaldaq degeniń tek ósip turǵanda ǵana ásem kórinedi. Úzip alyp qarasań, — gúl japyraqtaryndaǵy qara jıekteri, gúldiń bolbyrlyǵy, óńiniń eskiligi birden kózge túsedi. Gúldegende shymqaı, boıaýy asa qanyq bolǵanymen turaqtylyq joq, jastyq solqyldaqtyq pen qýattylyq joq, tez solady. Qyzǵaldaqty tek basqa gúl joq bolsa ǵana úzýge bolady... Al raýshan basqasha... Solqyldaq, saýmal, óńin tez bermeıdi, uzaq tushyrqanýǵa bolady...

— Bul aıtqandaryn, abstrakty fılosofıa. Gúlder qashan da jaqsy. Máselen, qyzǵaldaqtyń emge qajet baqta ósiriletini de bolady. Basqa gúlderge qaraǵanda paıdaly, ári ásem.

— Gúldiń sorttaryn men aıyra almaımyn. Ony gúl ósirýshilerge tapsyrǵan durys shyǵar...

— Sen tek úzgendi ǵana biledi ekensiń ǵoı?

— Dúnıeniń ózi solaı. Bireýler ósiredi, bireýler úzedi. Bireýler jupar jutsa, al endi bireýler tozań taratyp, tuqym sebedi. Adam qanshalyqty dúnıeni jasaýshy bolsa, sonshalyqty búldirýshi de...

— Seniń oılaryń maǵan túsiniksiz, birtúrli yńǵaısyz jaıǵa qalamyn...

— Muny sen birinshi ret aıtyp tursyń. Buryn da ekeýmizdiń oıymyz bir jerden shyǵady degeniń esimde edi.

Jomart úninde yzaly qyjyl bar edi.

— Múmkin, solaı degen shyǵarmyn. Buryn sen maǵan múldem basqasha bolatynsyń...

— Mine, munyń ashyq sóz. Seniń de tyrnaǵyń bar bop shyqty ǵoı...

— Saǵan keregi tek, tastaǵan jerinde jata beretin mamyq jastyq pa?

— Sen neni aıtyp tursyń, Gúlsara? Já, qoıaıyq urysty. Oı degenderińdi tasta. Búgin kún demalys qoı. Áńgimemiz gúlder men mahabbat tóńireginde bolsyn. Men áne, anaý aldymyzda jatqan eski qorǵan týraly áńgime aıtaıyn. Ertede ótkenderdiń jumbaqtaryn sheshelik...

— Osy men kimmin saǵan? Búıtip qashanǵa deıin júrýge bolady. Seniń meni kimge balap júrgenińdi bilýim kerek qoı, aqyrynda? Múmkin, áldenege: qyzǵaldaqqa, álde raýshanǵa — tez sola ma, álde berik pe, — dep teńeıtin bolarsyń?

— Dısertasıany bitirgenge deıin bul taqyrypta sóz etpeýge kelisip edik qoı ekeýmiz! — dedi Jomart shytynyp.

— Sen bitirdiń ǵoı dısertasıańdy.

— Endi pedagogtik qyzmetke ornalasýym kerek.

— Kómbe qazý men arhıvten ózge seni eshteme qyzyqtyrmaıdy, senen qandaı pedagog — tárbıeshi shyqpaq.

— Já, boldy endi... Bulaı sóılesýiń meni qanaǵattandyryp turǵan joq. Men áıeldiń kóz jasyn kórip, erip ketetinderden emespin.

Gúlsara jaýap qatqan joq. Burynǵy únsiz kúlki tunyp turatyn kózin jarq etkizip keń ashyp, jigitke qarap qaldy.

— Dáýren seniki eken-aý?! Ózińe ǵana qajettini oılap, tek sol jaıly ǵana sóz etýge beıimdisiń. Qandaı tyz-tyz etken menmendik edi, — dedi qyz, aıaǵynyń astyna túsken gúlderdi jerge aıaýsyz taptap jatyp. Jomart asyǵa basyp, alda ketip bara jatty.

Gúlsaranyń ony toqtatyp, keıin burǵysy keldi. Tezirek asfált jolǵa shyqpaq boldy. Osyndaı ońasha kúbijikke jany qas edi. Búgingi kúni ol kóńildi dýmannyń ortasynda bolǵysy kelgen. Bárin de umytqysy kelgen. Ásirese, kesheden beri ýnıversıtette birge oqyǵan kýrstas bir qyzben kezdesken kezde kútpegen jerden týǵan oılar ábden mazalap edi ony.

... Úsh jyl buryn Jomartpen alǵash tanysqan. Bul dál sol Sergeımen birjola ursysyp ketetin keshte bolatyn. Gúlsara Sergeımen eki jyl bir grýppada oqydy. Ol qazaq ýnıversıtetine úshinshi kýrsty bitirgennen keıin Qazannan aýysyp kelgen-di. Jańa kelgendi jigitter jaqsy qabyldady. Qashan da jaıdary júretin Sergeı, sabaqty da jaqsy oqydy. Uzyn boıly kók kóz jigittiń ashyq kúlkisi, tyńǵylyqty isi men qarapaıymdyǵy grýppadaǵy úsh qyzdyń, úsheýine de birdeı unaǵan. Sergeı Gúlsarany súıdi. Ol qyzǵa Edil týraly áńgimeleýdi jaqsy kóretin. Jigittiń bul syryn jalǵyz Gúlsara ǵana emes, Sergeıdi odan qyzǵanatyndaı bop kórinetin basqa dos qyzdary da biletin.

Ras, keıde Sergeıdiń bir moıyndyǵy men dórekileý qarapaıymdyǵy qyzǵa unamaı da qalatyn. Gúlsara jigit boıynan aıyryqsha ses tastap otyratyn sypaıy minezdi, oralymdy, ári qamqorshyl ıntellıgentti kórgisi keletin. Ol, jigittiń elden erek sulý bolýyn, qandaı aıtysta da jeńilmeýin jáne ózine degende jumsaq ta názik bolýyn qalaıtyn.

Sergeıde osy qasıetterdiń bári bar edi. Tek qazir Gúlsara óz qylyǵyn aqtaý úshin sebepter izdeýge májbúr bop otyr. Shyntýaıtqa kelgen de sebepter de aıqyn. Kináli Gúlsaranyń ózi.

Sergeı joldamany Tyń ólkesine alǵan. Al Gúlsaraǵa qalada qalý múmkindigi týdy. Respýblıkalyq Ortalyq mýzeıdiń ertedegi Qazaqstan tarıhy bólimi boıynsha ekskýrsovod bolýǵa kelisken.

Ýnıversıtetti bitirý qurmetindegi keshtiń erteńine serýendep júrgen kezde Sergeı esh kirispesiz-aq dál kishkene balasha:

— Birge ketelik. Bir lashyq tabamyz. Qudaılarsha turatyn bolamyz, jasóspirim tyń turǵyndaryn ómirge ázirlep, aqyl-parasat úıretemiz... — degen edi birden.

— Al osynda qalyp, nege birge istemeımiz? — dep kesip tastaǵan Gúlsara, óziniń shuǵyl ketkenine ózi tań qap.

Sergeı qyz jaýabynyń kesimdiligine kóńil aýdarmastan:

— Eki ómir tutasyp birlik odaq qurǵanda, bireý keı jaǵdaıda jol berýi kerek, — dedi. Ernine úıirilgen kúlki qyz kóńilin qytyqtap keter emes. Olar gúl alańyndaǵy fontannyń janynda otyrǵan. Gúl satýshyny kórip, Sergeı soǵan umtyldy da, Gúlsaraǵa jupar ańqyǵan aq raıhan satyp ákeldi.

— Nege jolymdy men berýge tıispin?! — dedi Gúlsara, daýysyn ózgertpesten. Aq gúldi de alǵys aıtpastan aldy.

— Gúlsara, ol jaqtyń qandaı tamasha bolatynyn ózin, oılap kórshi. Keń dala, tyńda týǵan baldyrǵandar, jańa mektep jáne solardyń ortasyna biz baramyz... Al munda... Óziń-aq aıtshy, ekskýrsovod bop isteý shynymen unaǵany ma saǵan? Meniń oıymsha...

— Bireý úshin oılaýdyń esh qajeti joq, eń tynyshy ózinen suraý kerek, — qalaısyń ba, joq pa? — dep. «Dala», «dala», deısiń. Ol dalańdy men bilemin ǵoı.

Gúlsara esh sebepsiz ózinen-ózi qyzyna sóılep ketti. Urysqysy kelmese de, ózin ustaı alar emes. Gúlsara sondaǵy qyzýlyǵynyń mánine áli kúnge túsine almaıdy. Dál sol saǵatta óz taǵdyrynyń sonsha jaıbaraqat, ári qaradúrsin sheshilýinen bolar, álde qalamen, fontandarmen, gúldermen qoshtasqysy kelmegendik shyǵar, bolmasa óz dosynyń kútpegen sheshimin estip tosylyp qalǵandyqtan ba.

Sol sátte kep jaıdyń tikeleı ózine tirelgenin, óz sheshimine baılanysty ekenin Gýlsara biletin. Sergeıge «ıá» dep aı¬typ, kóp qyzyqty joǵaltar edi, biraq onyń esesine onan da úlken qyzyqqa — ómirlik dosqa ıe bolar edi. Gúlsara osy bir sáttiń — óz ómirindegi sheshýshi sáttiń bolaryn aldyn ala sezip júrse de, — buǵan esh ázirligi joq edi. Boıyn qaımyǵý men qýanysh, tolqý men áldeqandaı eresiz úreı bıledi. Sol úreıdi basý úshin shıryǵyp aldy. Jigitke kóńilindegi sózderiniń birin de aıtqan joq. Qaıtkende de Sergeı júreginde qaımyǵý men úreı týǵyzbaq edi. Óıtkeni Gúlsara ómirdiń osyndaı eń mándi mınýtynda jigittiń osy bir kúlkisin, eshnárseden qapersiz kúlkisin keshire almady.

— Sen biletin ediń ǵoı... — dedi Sergeı ótingendeı. — Meniń kópten sonda barýǵa jınalǵanymdy biletin ediń ǵoı.

— Men eshteńeni de bilgenim joq. Men bárin de seniń ózińniń ǵana sheshkenińdi bilgenim joq. Elden buǵyp, kýrstas joldastarymyzben toı ótkizbesten, aıdaladaǵy lashyqqa qashyp ketetinimizdi de bilgenim joq...

— Sen neni aıtyp tursyń? Ol qaıdaǵy aıdala? Eh, Gúlsara, áli qandaı toı jasaımyz biz! Keń dalanyń tósinde jasaıtyn bolamyz. Saǵan appaq kóılek tigemiz. Qandaı tamasha bolatynyn bilseń sen?!

Dala! Kerip tastaǵan kók gúldi kilemdeı dala. Sol dalanyń tósinde úlbiregen aq kóılek kıip sen turasyń...

— Jeter! Nemene, meni aqymaqsha úgitteısiń. Maǵan seniń, kóılekterińniń keregi joq.

Gúlsara ornynan turdy da tez-tez basyp júrip ketti, óz sońynan Sergeı de ere turyp, qýyp jetip taǵy da úgitteı bastar degen senimi nyq edi. Sol mınýtta ol sol keshtiń qalaı aıaqtalatynyn bilgen joq-ty. Ózinin, qylyǵyna da esep bergen joq. Tolqý, qýanyshty, týlaǵan sezim — qýanysh tasqyny bılegen edi ony. Ol júrip kele jatyp: qazir ǵoı onyń sońynan bolashaq kúıeýi Sergeı, ne isterin bilmeı, súmeńdep erip kele jatyr dep oılady. Jataqhanaǵa jetkende ol Gúlsaraǵa taıap kep únsiz ǵana «keshir, osylaı bop shyqqanyna» deıdi.

«Ne úshin keshirmekpin seni!» — deıdi de Gúlsara onyń keń keýdesine qatty jabysyp tyǵyla túsedi. Tek bul jaı kezinen buryn bolmasyn dep, Gúlsara burylyp qaramaýǵa tyrysty.

Sergeı oǵan sol kúni de, onyń erteńine de kelgen joq. «Keshir» deýdiń ornyna ol «qosh» dep hat jazypty. Óziniń aqymaqtyǵy men qarapaıymdyǵynan qur sezimge senip, eshqandaı quqy bolmasa da, muny mazalaǵany úshin keshirim ótinipti. Tek Gúlsara onyń bul qylyǵyn dórekilik, ıa basynǵandyq dep uqpasyn, keshirsin, baqytty bolsyn depti.

Keshkisin keshirek, óz isine esep berip jatpastan, Gúlsara opera teatrynyń janyndaǵy kafege bardy. Joldas qyzdary men dostarynan ońashalanyp, bolǵan jaı týraly oılanýǵa bekingen. Buryshtaǵy qyzyl stolǵa kep otyryp, kofe men balmuzdaq aldyrdy. Sergeımen bolǵan bar áńgimeni usaq-túıegine deıin esine túsirdi.

— Eger oryn bos bolsa, otyrýǵa ruqsat etińiz. — Oı jibi úzilip ketti. Onyń qarsy aldynda qara kostúmdi, krahmaldanǵan aq jeıdeli jas jigit turdy. Jyly ushyraǵan jigit kózderi qyzdan jaýap kúte qaraıdy. Gúlsara osy bir taza qyrynǵan, qaratory óńdi, artıske uqsaǵan jas jigitti buryn da talaı kergen. Biletinder ony talantty, ózi aspırant, tarıh jáne arheologıamen áýestenedi desetin.

— Pojalýısta, — dep Gúlsara óz oryndyǵyn sál keıin syrǵytty.

Jigit qatarlasa otyryp, konák qosqan kofege zakaz berdi.

Daıashy qyz ádettegideı asyqpaı qyzmet etýde. Kórshiles otyrǵandar hrýstal syńǵyrymen aralas áldene jaıly sóz talastyryp, kúlisip otyrdy. Gúlsara men kórshisi únsiz otyr. Qyz onyń oqta-tekte kóz qarasyn sezip, yńǵaısyzdanǵan kúıde kishkentaı oramalyn ýysynda syǵymdaı berdi.

— Siz oqýdy bitirgen bolarsyz. Eger qatelespesem, búgin sizderdiń ýnıversıtetti bitirý toılaryńyz shyǵar. Siz nege munda jalǵyz otyrsyz? Á, túsinemin, túsinemin. Mundaı kúni jalǵyz bolyp, bolashaq týraly oılanbaqshysyz ǵoı. Alda úlken ómir esigi, — dedi jigit jumsaq únmen. Onan keıin ol ýnıversıtetti bitirýdiń qurmetine bir bokaldan shampan ishýdi usynys etti. Bıge shaqyrdy.

Shýdan, mýzykadan, bıden Gúlsaranyń basy aınaldy. Sergeı týraly umytyp ta ketti. Boıyn taǵy da qýanysh tasqyny bıledi. Osy bir bı tolqynynda jeńil qalqyp, ózin shyr kóbelek aınaldyrǵan jas jigitpen bıleı bergisi, bıleı bergisi keldi.

— Siz mamyqtaı jep-jeńilsiz, anaý qyzǵa uqsaısyz. Kórdińiz be? Men osynda kelgen saıyn ylǵı sol qyzǵa qarap otyrǵandy unatamyn, — dep jigit kafe qabyrǵasyndaǵy dekoratıv sýretti nusqady. Onda: tas bulaqtyń jaǵasynda jas arý malta tastardy terip otyr.

— Shynynda da óte sulý eken, — dedi qysylyp qalǵan qyz. — Biraq bul sýret óte abstraktyly ǵoı, sonda sizdiń mahabbatyńyzdyń da sondaı bolǵany ma.

— Durys aıtasyz. Abstraksıa qazirgi kezde modadan shyǵa bastaǵan sıaqty ma, qalaı, sondyqtan men de endi mahabbatta realıs bolsam deımin... — dep ol qyzǵa jumbaqtaı qarady. Qyzaryp ketken Gúlsara teris qarap ketti.

Jigittiń aıyryqsha sesti sypaıylyǵy jáne eptep óz degenine senimdiligi ańǵaryldy. Qyzdan ruqsat suramastan-aq jataqhanaǵa deıin shyǵaryp saldy. Jol boıy jigit áńgimelerine berilgen Gúlsara, qaıdan kelgenin, ýnıversıtetti qalaı bitirgenin, qaıda qyzmetke ornalasatynyn tegis aıtyp shyqqanyn ózi de ańǵarǵan joq. Tek Sergeı jaıynda lám-mım demedi.

Birneshe kúnnen keıin Gúlsara qyzmetine kirisken kezde mýzeıdiń ertedegi Qazaqstan tarıhy bólimine álgi jigit kelip kirgen. Ekeýi de eski tanystarsha kezdesti.

— Meniń sizdi jańa rolde alǵash kórýshilerdiń biri bolǵym keldi, ekskýrsovod retinde sizdiń áńgimelerińizdi estisem deımin, — dedi jigit ázildep.

— Onan da siz maǵan kómektesińiz, — dep jaýap qatty qyz. Biraq kómektesetindeı eshteńe joq eken. Munda kelýshiler óte sırek edi. Kirgender qańqıǵan bas súıekter men sarǵaıǵan kartalardy, eski sýretterdi qulyqsyz qarap, kelesi zalǵa ótip jatty.

— Tanys qurylys, — dedi Jomart maketke jaqyndap.

— On tórtinshi ǵasyrda Túrkistanda salynǵan Ahmed Iassaýıdiń mavzoleıi, — dep qoıdy Gúlsara.

— O, aqynǵa salynǵan eskertkish! Bir kezde onyń aldynda Orta Azıanyń musylman qaýymy bas ıgen. Bul aqyndy Aqsaq Temirdiń ózi qurmet tutqan. Teginde ár jaýlap alýshynyń óz ıdeology bolǵan. Makedonskııdiń — Arıstoteli, Temirdiń — Iassaýıi...

— Óıtip qosaq jasaýǵa bolmaıdy ǵoı. Arıstotel bolsa uly ǵulama, danyshpan, al Iassaýı — mıstık.

— Solaı ma edi? — dedi Jomart, kekesin ázilmen. — Solaı-aq bolsynshy, men sizdiń quqyńyzǵa qol suqpaımyn. Ózimizdiń jabaıy týyndylarymyzdy joqqa shyǵaryp tárbıelengenimdi umytyp ketippin ǵoı. Alaıda mýzeıge kelýshi adam retinde: nelikten maket tolyq berilmegen? — dep suraq qoıa alamyn. Siz maǵan mavzoleıdiń tek qazirgi baryn, Túrkistannan kóre alatyn qalpyn ǵana kórsetip tursyz. Al bul qurylystyń áýelgi tuńǵysh kórinisi qandaı bolǵan? Eski arhıvterden eń bolmasa sýrettemesin tabýǵa bolmas pa edi?..

— Siz kóp jaıdy qalaıdy ekensiz, — dep jymıdy Gúlsara.

— Solaı ma? Ondaı oıym joq edi. Meniń qalaýym onsha kóp emes qoı. Óz jerimniń mádenıetin bilgim keledi. Jer qabattarynan men bir kezderde osy mavzoleıdi qorshap turǵan qurylystyń qaldyǵyn kórip edim. Menińshe, eger sol úlken qurylysty eń bolmasa makette tolyqtyryp qurastyrsa, tańǵajaıyp arhıtektýra bolǵanyna kóz jetkizýge bolady.

— Men sizdi sol úlken qurylystyń bar sýrettemesin qurastyrýǵa kómektesersiz dep oılaımyn, — dedi Gúlsara, — Siz tarıhshysyz ǵoı, Men osyńnan búkil qurylysty qoıyp, mavzoleıdiń ózi týraly keńinen, ǵylymı dáleldengen, faktilermen shegelengen jazbany da taba almadym.

— Siz jaqsy synshy ekensiz, — dep ezý tartty Jomart. — Biraq men osynyń bárin kózimniń jetkeni dep aıtyp otyrǵanym joq, sóılep turyn oılanǵandyǵymnan bop tur. Bul meniń oılarym. Menińshe, men sıaqty mýzeı kórýge kelýshiler munda bolmaıtyn shyǵar. Jurtty qazir Aqsaq Temirdiń tusyndaǵy kirpishten góri kosmos korablderi kóp qyzyqtyrady, — dep Jomart sypaıy ǵana sheginis jasady. — Bul mavzoleıde sulýlyq sıpattalǵan. Biraq sizdiń kelýshilerińiz onyń ulylyǵyn baıqamastan, shalǵaılyqty kóredi. Ol kirpishterde arab órnegi, islám dini, bizdiń babalarymyzdyń qaıǵyly mádenıeti qoıý sińisken. Olarǵa shańǵytqan zermen Shyǵystyń ertedegi sulýlyǵy oıýlanǵan...

— Al men úshin erteden qalǵan árbir qabyrǵa, árbir kirpish — shynjyrmen júrip tútigip ólgen meniń babamnyń — quldyq kelbeti. Al sol qorqynyshty tarıhty tiriltý qajet pe eken? — dep jaýap qatty qyz.

— O, ertedegi arhıtektýranyń tamasha úlgilerin bulaısha túsindirý búgingi zaman talabyna asa saı eken. Olaı bolsa mýzeı ashyp, eski qańqalardy nesine jınaımyz?

— Mýzeı degen ótken ómirdi kórsetip turatyn jáı ǵana aına emes pe.

— Altyn sózder. Óz rólińizdi tamasha oınaıdy ekensiz. Sizden naǵyz qazirgi zamanǵy, Qonshaqty Igordan kelbetti edi deýge, bolmasa Ilá Mýromesti qypshaqtar jeńgen eken deýge esh ýaqyt aýzy barmaıtyn ekskýrsovod shyǵady. — Kóńildi Jomart oınaqy ázilmen sóıledi. Gúlsara ózinin, jigitpen tez til tabysqanyn, ekeýiniń (sol sáttegi baıqaýynsha) múddeleriniń, oılarynyń ortaq ekenin ańǵarǵan. Bul da tarıhty jaqsy kóretin.

Jomart ertedegi Orta Azıa tarıhynyń tań-tamasha oqıǵalary jaıly, Qaraqumdaǵy eski Nısseden tabylǵan Tańsholpannyń skýlptýrasy týraly áńgimeledi. Bul skýlptýra ásemdigi jaǵynan Venera Mılosskaıadan bir de kem emes, tek bet álpeti azıalyq jáne ol sheber qolynan Evropada sulýlyqtyń sımvoly bop sanalatyn Venera Mılosskaıadan kóp buryn týǵan. Tańsholpan Azıa bıleýshisiniń saraıyna sán berip turǵan bolsa kerek...

Kelýshiler joq edi. Jomart óz áńgimesin jalǵastyra berdi. Ol Merv tarıhyn, onyń ǵalamat qorǵandaryn eske alyp, Mervtiń eń bıik qorǵanyna tutqyndalǵan Vıe sulýǵa parfándyq jas jigittiń sadaq oǵynyń ushyna hat baılap jibergeni týraly áńgimeledi...

Olar jumys sońynan kóshege birge shyqty. Jigit tapqyr áńgimeshil edi. Sony tyńdaımyn dep Gúlsara jataqhananyń tusynan qalaı ótip ketkenin, Jomart turatyn páterge qalaı jetkenin de ańǵarmaı qaldy. Úı irgesine kelgen soń, ishke kirýge týra keldi. Bir bótelke qurǵaq sharap tabylyp, áldeqaıdan shampan bokaly, taǵy basqa da zattar paıda bola ketti. Gúlsaranyń alǵashqy jumys kúnin atap ótpek bolysty. Qyzdy jańa tanysynyń osynsha kóńil bildirgeni tebirentip jiberdi.

Jomart jalǵyz turady eken. Gúlsara tún jarymyna deıin otyryp qaldy. Onan soń sonda túnedi. Erteńine opyq jedi, biraq kesh edi.

Endi qyz odan aırylyp qalmaýǵa tyrysty. Bar yrqymen jigitten ustanyp baqty. Onyń ersi kóriner qylyqtaryn da, esh taýsylmaıtyn eshkimge qajetsiz oı-qıaldaryn da — bárin de keshirip otyrdy. Bir egde áıelden: áıel degen jata jabysqysh, mazasyz, myjyǵaý bolmaý kerek degen sózdi estigennen keıin Gúlsara Jomart isteriniń bár-bárin, eń aıaǵy onyń qyzdar týraly ashyqtan-ashyq aıtqan bir jaqty qıas pikirlerine deıin únsiz keshirdi.

Tákappar da erkin bolamyn deı júrip Sergeıden aıryldy. Endi kúnnen kúnge óz-ózine degen qurmetten aıryla bastasa da, Jomartty joǵaltýdan qoryqty. Jigit alǵashqy túni-aq úılenemin dep ýáde etken-di. Onan keıin toıdy ǵylym kandıdaty bolǵanǵa deıin kidirtetinin aıtty.

Osydan biraz kún buryn ol dısertasıa qorǵady. Profesorlar onyń talanty týraly sóz etti. Qysqasy ol qorǵap shyqty...

Jomarttyń sońynan Gúlsara da qyratqa kóterildi. Qyrat tóbesi: túbine neshe túrli shóp, qyzǵaldaq, raýshan jáne usaq aq gúlder tunyp ósken jasyl tostaǵan sıaqty eken.

— Qarashy, qandaı tamasha, — dedi Jomart únsizdikti buzyp. — Raqattanyp dem alyp, el kózinen qaǵysta kúnge qyzdyrynyp jatýǵa bolady. Qalaǵanyńsha jatyp, aspanǵa qaraýyńa bolady.

— Men osy bir buǵynbaq oıynnan sharshadym, — dep qaldy Gúlsara, shópke jáıimen otyra berip. Ol áli de óz oıynyń, shyrmaýynda edi. Qyrat tóbesindegi usaq aq gúlder onyń esine taǵy da Sergeıdiń aq raıhanyn saldy.

Gúlsara kishkentaı ósimdikti úzip ap, japyraqtaryn aıalaı sıpady. Monshaq-gúldiń atyn bilmese de, anyqtap qaraı otyryp, onyń raıhanmen keremet uqsastyǵyn tapty. Ol Ser¬geı usynǵan, nury taımaǵandyqtan sál salqyn tartqan bulyn, kók taby bar aq raıhannan esh aınymaıdy. Gúlsara bir sátke sol gúldin, ıisin sezgendeı manaýrap, fontan shýyn esitip, betine sý tozańy búrkilgendeı bop, Sergeıdiń aqjarqyn, óte-móte tanys ashyq júzin, kókpeńbek tunyq kózderin kórdi...

— Bizdiń demalysymyz ǵajap bolatyn boldy. Ashyq aspannyń astynda alyptyń alaqanyna shyqqandaı kók shuńǵyldamyz. Múmkin, biz áldeqandaı hannyń, bolmasa qolbasshynyń molasynyń ústinde otyrǵan shyǵarmyz, múmkin, osy qyrattyń ornynda Deshti-Qypshaq qalasy turǵan shyǵar. Al myna biz otyrǵan jer ertedegi qurylysshynyń qolymen kók aspanǵa tik shanshylǵan ǵalamat mınarettiń ústi me... — Jomart bótelkelerdi ashyp, býterbrodtardy aldy.

— Mine, endi aýqattanyp ap, kúnge qyzdyrynýǵa bolady. — Jomart sheshinip, maıka, trýsımen ǵana qaldy. Gúlsaraǵa tańdana qarady.

— Nemene, bul qorǵan unamaı tur ma?

Gúlsara jaýap qatqan joq. Onyń sózin estimedi de.

— Sen aq gúlderdi unatasyń ba? — dep surady jaýap ornyna.

— Bári de shartty, Gúlsara. Sen bul sentımentaldyǵyńdy tastashy. Nemene bu, gúl de gúl, mahabbat ta mahabbat dep. Bizdiń ǵasyr — realıser ǵasyry. Abstrakty túsinikterge seniń óziń de qarsy ediń ǵoı...

Gúlsara ony tyńdaǵan joq. Jigit sózin aıaqtaı almaı tosylyp qaldy. Qolaısyz tynyshtyq ornady. Gúlsara tamaqqa qol da sozbady. Kúnge qyzdyryný da qaperine kelgen joq, basqa jaıdy oılap otyrdy.

— Sen ne dediń? — dedi kenet oıanǵandaı.

— Meniń aıtpaǵym: aq gúlge de, qyzyl gúlge de árqıly qaraýǵa bolady. Áli esimde bizdiń aýyl — Aqtumanyń janyndaǵy taýda qalyń jynysty jerlerde qońyraý gúlge qatty uqsas úlken aq gúlder ósetin. Sulýlyǵy aıyryqsha edi, al úzip ap qolyńa ustap tursań, basyń aınalyp, loqsı bastaısyń. Ol gúldiń ıisi óte názik edi de, ýly ekenin birden aıyra almaıtynsyń. Al onyń ıisi tez ókpeni qaýyp, ýlandyratyn...

Gúlsara onyń aıtqandaryn kózi bajyraıyp, tizesin qushaqtap otyrǵan kúıde tyńdady. Iá, ıá. Ol shyndyqty aıtyp otyr. Gúl jaıyndaǵy shyndyqty emes, ózi týraly. Bul adam sulýlyq ataýlynyń qandaıynan bolsa da jamandyq tabýǵa ázir, tipti óziniń týyp-ósken uıasyn da qýys in dep ataýǵa ázir.

Gúlsara onymen tanysqannan beri áli kúnge ol óz aýylyn, óz Aqtumasyn bir aýyz jaqsy sózben esine alǵan emes. Óz aýyldastarynyń ómirlerinen de, týǵan buryshynyń tabıǵatynan da, taýynyń aýasynan da ol tek ýlyny, azǵyndyqty ǵana kóredi. Azǵyndyqty ózine jaqyndaspaq bolǵan aınalasyndaǵy adamdardan da izdeıdi.

Iá, ıá, adamdar da gúlder sıaqty. Syrttaı bir-birine uqsas bolǵandarymen ártúrli. Olardyń da gúlder sıaqty jamanynan góri jaqsysy basym. Máselen, Jomarttyń jerlesi Asqar. Gúlsara ony osy úsh jyldyń ishinde bir-aq ret kórgen. Ol Almatyǵa kelgen edi. Sonda Gúlsara Jomart pen Asqardyń ózara áńgimesin, talasyn estigen-di. Ózi de Asqarmen sóılesti. Joq, sonda Asqar óziniń aýyldastaryna, týǵan jeri Aqtumaǵa kóleńke túsirerlikteı, bolmasa Jomart týraly da bir aýyz jaman sóz aıtqan emes. Al Anash she? Jomart pen Asqardyń jerlesi. Ol Sergeı sıaqty edi. Minezderi uqsas. Ol qashan da óz aýyly týraly súısine áńgimelep, týǵan jerim — Qarlyǵash dep maqtanysh etetin. Aıtýynsha shynynda da onyń aýyly alyp Jońǵar taýynyń kókireginen uıa salǵan qarlyǵash sıaqty kórinedi eken.

Anash kelgende, Jomart bir jaqqa shyǵyp ketken bolatyn. Gúlsara qonaqpen ońasha qalǵan. Sonda ashylyp biraz sóılesken. Anash qyz kóńiliniń jabyrqaý ekenin baıqaǵan. Sonda ol ómirdiń qıyn joldaryna kúsh alyp shyǵýy úshin adam bir-biriniń túzelýine, jónge túsýine kómektesýi tıis degen-di. Ol kezde bul sózdiń astaryn Gúlsara túsinbegen. Sonda Anash shynymen Gúlsara Jomarttyń oı-túısigin túzetýge kómektese alady dep aıtqany ma edi. Taǵy da ol: árkim ezinin, jeter jerine — ómir maqsatyna umtylyp, ony kózden tasa etpeýi kerek dep aıtqan-dy...

— Anash saǵan hat jazyp tura ma? — dep surady óz oıynyń qalyń qabatyna shomǵan Gúlsara.

— Nemene sen? — Birese gúl, birese Anash dep? Sharaptan ishseńshi onan da. Kel, kúnge qyzdyrynaıyq.

Gúlsara kúnniń qatty shyjǵyryp turǵanyn endi ǵana ańdady. Jyly koftasyn sheship aldy.

— Eske salǵanyn, jaqsy boldy, áıtpese umytyp ketkendeı ekem, — dep jalǵastyrdy Jomart sózin. — Anash hat jazǵan edi, Asqar osy Almatyda, aýrýhanada kórinedi. Sálem aıt, ózim de kelip qaıtýǵa tyrysarmyn depti. Erteń Asqarǵa kirip shyǵý kerek. Ótken jetide jınalyp edim, tars esimnen shyǵyp ketipti. Aıtpaqshy. Anashtyń jazǵanyna qaraǵanda Záýresh te osynda eken. Sen bilesiń be ony? Esińde me, birde kóshede kezdesip edik qoı. Ol dárigerlerdiń keńesine kelgen bolatyn. Bizdiń aýyldyń qyzy ǵoı. Al Asqarǵa birge baraıyq.

Gúlsara Záýreshti Aqsardyń aıtýy boıynsha biletin. Záýresh — dáriger, Asqardyń súıgen qyzy, múmkin, endigi áıeli de shyǵar. Gúlsara Jomarttyń aýylynan kelgenderdiń kóbin tanıtyn. Asqar men Jomarttyń balalyq shaqtaǵy dosy — Báýkenmen de tanysqan. Ol qazir kolhoz predsedatel Úsheýi de jaqsy jigit, tek Jomart qana óz dostaryna uqsamaıdy. Gúlsaraǵa ásirese unaǵan Anash edi. Onyń boıynan bir sopylyq esip turatyn, onymen bultaqsyz ashyq sóılespeý múmkin emes edi. Báýken bolsa aýylsharýashylyq ınstıtýtynda syrttan oqıdy. Ol da ashyq, bir minezdi.

Záýresh alǵash kezdeskende-aq bir túrli kóringen buǵan. Gúlsara ony mýzeıge shaqyrdy. Záýresh úzilis kezinde kelgen. Ekeýi asqanadan birge tústenip, mýzeı tóńireginde parkte serýendep júrdi.

Gúlsaranyń Záýresh sózinen túıgeni. Záýresh te áldeqandaı bir aldaý toryna dýshar bola jazdapty. Biraq ol óziniń aq raıhanyn saqtap qalǵan. Qozǵaltpaǵan ony.

Gúlsara shlápany kóterip Jomartqa qaraǵan. Ol aıaǵyn taltaıta sozyp, kókiregin kúnniń ystyq shýaǵyna qaqtap, Oljas aqynnyń «Nurly túnderin» oqyp jatyr eken. Bótelkedegi sharap ortalanyp qapty. Onyń qasynda jýrnal ashýly jatyr, Gúlsara qolyna alyp, paraqtap kórdi. Onan soń ıyǵyn kúıdirmeý úshin shalqasynan aýdaryldy da, jýrnaldy laqtyryp tastap, betin shlápamen qaıta japty.

Ystyq tula boıyn býsantyp jiberdi. Munan ári eshteńe oılaǵysy kelmedi. Tolqyǵany basyldy. Júıkeleri de tynyshtaldy. Endi qalǵyıyn dedi.

Qyrat ústindegi osy bir kishkene shuńǵylǵa jel óte almaıdy eken. Keı sát Gúlsara kózin ashyp, kúńgirt kózildirik arqyly dál tóbedegi aq bultqa qaraıdy. «Aq raıhan, aq bult. Eger osyndaı bultty muhıt ústinde kerseń, onda dál sonyń astynda ultaraqtaı bolsa da, jer bar ekenine kúmándik etpe desedi jurt. Teńizshiler qashan da osyndaı bultty kórýge umtylady eken. Olar sol bult shyqqan tusqa qaraı júzetin kórinedi. Bul olardyń — muraty, olardyń Mekesi. Al men bolsam ózimniń, aq raıhanymdy aıalaı almadym», — qat-qat oılar aǵyp jatyr.

Aq bult shoqpyttap baryp seıilip ketti de, azdan soń qaıta paıda boldy. Gúlsaranyń kózi jasaýraı berdi. Bir sátke ol kóz jasyn eshkimge kórsetpeı, áıelder únsiz býlyǵyp jylap alǵysy keldi. Kún de járdem etip tur. Qyz júreginiń muńy men syryn túsingendeı, kóz jasyn damyl-damyl keptire beredi. Shepter bolsa, qyz ıyǵyn jybyrlatyp qytyqtaıdy.

Raqat tynyshtyq basqan. Jasyl qyrat ústin jalǵyzsyraǵan qyzyl-sary kóbelek aınalyp ushyp júr. Áýelde bult pen kóbelekten ózgege zer salmaı jatqan Gúlsaraǵa, endi birde qyrat ústindegi shuńǵyldyń shetine shyqsa, kúnge qol sozýǵa bolatyndaı kórindi. Alaqandy tosyp, kún shashyratqan altyn selden boıyna jutyp jańa kúsh jısa, sóıtip óziniń aq raıhanyn izdeýge shyqsa.

Gúlsara jylaǵanyn qoıyp, taǵy da kózin jumdy, maýjyraıyn dedi. Bireýdiń aqyryn julqyǵanynan oıandy. Kózin ashyp ap, tónip turǵan Jomarttyń júzin kórdi. Ábden mezi qylǵan sharaptyń ıisin burqyratyp, súıip jatyr eken. Kezinde ushqyn oınap:

— Qashanǵy búıtip jata beremiz, — deıdi.

— Qoıshy ári, — dep Gúlsara ony aqyryn ıterip tastady. Ornynan kóterilip, kózildirigin alyp, tez ǵana koftasyn kıdi. Túregeldi. Iýbkasyn qaǵyp, túzetip qoıdy da, aıaǵyn bosonojkasyna suqty.

— Jeter. Dem aldyq qoı. Ketelik.

— Ne bop qaldy? — dedi Jomart, shytynyp.

— Eshteńe de emes. Basym aýyryp ketti. Onyń ústine ýaqyt ta bop qaldy ǵoı. Sen óziń Asqarǵa da baryp shyǵý kerek dediń emes pe. Búgin baralyq. Úlgirýimiz kerek. Erteń erte qyzmet bar. Shet elden kelgen delegasıa mýzeıdi kórmek.

— Jarqynym-aý, áli erte ǵoı...

— Jeter dedim ǵoı men, boldy.

— Muny aıtyp turǵan sen sıaqty emessiń.

— Sondyqtan da senimdi estilýi tıis. Meniń úıge qaıtqym keldi. Jomart túsinbegendeı ıyǵyn qozǵap qoıdy da, kıine bastady.

— Seniń búgin kelmeýińe de bolatyn edi. Men seni zorlaǵan joqpyn ǵoı, — dep kúńk etti.

Gúlsara jaýap qatpady.

— Myna kákir-shúkirlerdi ne iste dep buıyrasyń? — Jomart ishilip bitpegen bótelkeni nusqady.

— Ol seniń isiń. Laqtyryp tastasań da, ózińmen birge páterińe ala júrseń de bolady. Kerek bop qalar.

— Seni búgin qandaı shybyn shaqty? — dedi Jomart, sómkesiniń ishin shepke qaǵyp, bosatyp.

Olar halyq toly jazyqqa túsip kele jatty. Voleıbol oınap júrgen jigitter men qyzdardyń tusynan óte bergen. Bireýi bularǵa daýryǵa daýystady.

— Bizdiń komandaǵa kelińder!

— Raqmet, biz asyǵys edik! — dedi Jomart, ádettegideı óziniń sestigine basyp. Qalta radıoqabyldaǵyshy bar jas jigittiń janynan da ótken. Mýzyka estilmeıdi. Kók shópke jaıǵasa otyrǵan jigit qabyldaǵyshyn shuqylap qapty. Ony aınala qorshap alǵan bir top jigit ázildeı qaǵytýda. Shetkerekte qyz ben jigit gúl terip júr.

— Neǵyp erte qaıttyńdar? Kún jeksenbi ǵoı, — degen, bular toqtatqan avtobýstyń shoferi. Ekeýi de úndegen joq.

Mashına, balqyǵan asfáltta dóńgelegi sýsyldaı alǵa, malaǵa qaraı zýlap keledi. Gúlsara buryshtaǵy jumsaq oryndyqqa tyǵyla otyrdy. Qazir ol keń dalanyń tósinen beri qaraı jaqyndaı túskendeı bop turǵan qala týraly oılady.

Qala taýdyń eteginde jatyr. Jan-jaqtan aǵylǵan dala joldary, sol qalanyń kóshelerinde túıisedi. Dala qalanyń irgesinen bastalady. Al qalanyń ózi kógildir taýlardyń eteginde tur. Joldar kóshe shetterinen jylan ıreleńdep shyǵyp, dalaǵa sińýde.

Astana basyn bıik taýdan alyp, jazyqqa jetkende tarqatyla aqqan úlken bulaq tárizdi edi.

Gúlsara munda shaǵyn jumysshy poselkesinen kelgen-di. Áýelde qala tirshiligi oǵan túsiniksiz kóringen. Qala jaıyn túsinbegendikten, bilmegendikten birtúrli qorqatyn da. Bir-eki jyl ótken soń qalaǵa úırenip aldy. Endi oǵan qaladaǵy ómir ásem de qyzyqty, jeńil de beıǵam kerindi. Ol astananyń úlken ómiriniń tek teatr zaldary men foıelerindegi, parkterindegi, restorandaryndaǵy bólimin ǵana bildi. Qalanyń aıalaǵanyń ǵana uqty. Biraq qalanyn, qatal bolatynyn bilgen joq. Qala — ózine, kimniń qushtarlyǵy shama-sharyqpen ǵana shektelse soǵan, kim usaq-túıek kúıtterdiń tasasynan onyń qaınap jatqan úlken ómirin kermese, soǵan qatal edi...

Qala degen qaı turǵydan bolsa da — ar-ujdan jaǵynan da, mahabbat jaǵynan da, oı-arman jaǵynan da... — qysqasy, barlyq jaǵynan da kirshiksiz tazalyq bolǵanyn unatady. Qyzyǵy - aı deseńshi, nege men osyny buryn oılamadym eken? — dep surady Gúlsara ezinen ózi.

Ótken kóktemniń basynda Gúlsara birinshi ret Moskvada boldy. Ol Moskvaǵa jazda barsam dep júretin. Ol oıyn taǵy da osy Jomartqa bola buzdy. Jomart tvorchestvolyq komandırovkada bolyp, dısertasıasyn ázirledi de, Gúlsarany kezekti demalysyn erte kóktemnen alýǵa májbúr etti. Qyz onyń yrqyna eriksiz kendi. Jazǵy demalys úshin dep jınap júrgen qarajatyn sol joly restorandar men kafelerge sarp etti. Kúndiz Jomart sabaǵyn syltaý etip jolamaıtyn. Gúlsaraǵa keshkisin ǵana keletin de, tún ortasynda jataǵyna qaıtyp ketetin.

Gúlsara jalǵyz ózi aralaı júrip, astanany Lenın taýynyń bıiginen qarap qyzyqtady. Bir-eki ret úlken teatrda bolyp konsert tyńdady. Arbatty boılap, Kreml aleıasymen júregi attaı týlap lúpildeı júrdi. Kezdeskenge deıin moskvalyqtar Gúlsaraǵa erekshe sıaqty bolatyn, al kezdesken kezde olardyń, almatylyqtardan esh ózgeshelikterin kere almady. Ras, moskvalyqtar qashan da asyp-sasyp, asyǵyp júredi eken, ony Gúlsara halyqtyń óte keptiginen bolar dep túıdi.

Moskvada júrgeninde Gúlsara kenet óz selosyn esine alǵan. Birtúrli saǵyna ańsaǵan.

Ol Moskvada on kúndeı júrip qaıtty. Alǵan áserleri tez umytyldy. Sonda bolǵan kúnderin esine túsirgisi kelgen kezde, oıyna ózimen kórshiles bólmede turǵan bir kishkentaı amerıkandyq qyz sap ete túsedi.

Gúlsara «Ýkraına» qonaq úıinde jatqan. Birde ol eshkimge baıqatpaı, jas balasha jyldam, lıftiń birinen ekinshisine aýysyp otyryp, joǵary-tómen syrǵanap júrgen. Sol kúni kóńili óte kóterińki edi. Jıyrma besinshi qabattan túsip kele jatyp, ol lıftershanyń janynda turǵan sary shashty, bop-boz, piste muryn kishkentaı qyzdy kórdi.

— Iá, Robbı, joǵary-tómen syrǵanaǵan unaı ma saǵan? — dep surady lıfter. Kishkentaı qyz úndegen joq. Kózin keń ashyp, meıirimdi áıelge tańdana qarap qaldy da, birkelki ásem tisterin kórsetip ezý tartty.

— Bul qyz amerıkan baletinen. Múldem sábı, ózi oıyn kórsetýge kelgen, — dedi sózsheń lıfter.

Gúlsara qyzdyń ózimen kórshiles bólmede turatynyn baıqady. Lıftten shyǵa - aq sábı júzi ózgerip sala berdi. Kúlkisi semip, tóńirekke qulyqsyz qarap, dál úlken adamsha buıyǵa qaldy. Shekesindegi qyzyl reńniń izi de qalmady. Óńindegi aqshyl sarylyq, kóz qarasyndaǵy úreıli elen, jas sábıge aıaýshylyq týǵyzyp turdy. Robbı kezekshiden kiltti únsiz alyp, kóńilsiz basyp óz bólmesiniń esigine qaraı júrdi.

Keshkilikte Gúlsara Robbıdy taǵy da kerdi. Bul joly sport saraıynda bolǵan amerıkan baletiniń konsertine Jomart ekeýi birge barǵanda kórdi.

Onyń Robbıǵa degen aıaýshylyǵy arta tústi. Gúlsaranyń qyzdy qolyna alyp, janyna otyrǵyzyp aımalap, kóńildendirgisi keldi. Ol Robbıdyń burandaly qýyrshaqqa usap, balet solıseriniń aıaǵynyń arasynda shyr kóbelek aınalyp júrgem kezinde muz aıdynyna dáti jetip qaraı almady.

— Qandaı tehnıka! Ǵajap! — dep súısine tańyrqady Jomart.

— Kishkentaı qyz aıanyshty, — dep Gúlsara shynyn aıtty.

— Qyzyq adamsyń. Kishkentaı qyz bolmasa munshalyqty áserli de bolmas edi. Bul ǵajap sábı! — dep Jomart daýryǵa sóıledi.

Gúlsara ony tyńdaǵan joq. Bir ýys gúldi demige shaldyqqan kishkentaı qyzdyń aıaǵyna qaraı laqtyryp jiberdi...

* * *

Dorogomılovskıı jaǵalaýynyń gúl alańynda kók shalǵyn jelkildep tur. Keshke qaraı, ásirese, tún ortasynda bul ara salqyn tartyp ketedi.

— Dál osy jerdegideı jel uıtqy búkil Moskvada bolmaıdy. Ylǵı soǵady da turady, — dep qıtyqty taksı shoferi qonaq úıiniń aldyna kep mashınasy toqtaǵanda, Gúlsara konsertten qaıtqan edi. K,yzdy shyǵarysyp salýǵa Jomartpen birge kelgen bir jas jigit:

— Bulardyń tehnıkasy keremetteı degen senin, sózińe qosylamyn, suńǵyla eseptilik jáne basqa da tolyp jatqannyń bári bar, alaıda osynyń bárin kórkemóner deýge bolmaıtyn sıaqty, — dedi. Bul jigit tarıhshy eken. Jomart sıaqty, ol da dısertasıasynyń taqyrybyn bekitý úshim Tashkentten kelipti.

— Al, anaý kishkentaı Robbı jaıynda qalaı oılaısyz? — dep surady Gúlsara.

— Ol kishkene qyzdyń sábılik qylyǵynan eshteńe qalmapty. Árıne, bizde de sırktegi konsertterde balalar shyǵyp júredi. Bir-aq olardyń adamgershilik jaǵy basym kórinip turady, — dedi jas jigit.

Jomart kúlip jiberdi.

— Ekeýiń de: sen de, sen de jóni túzý adam ekensińder de, — dedi ol, Gúlsara men ekeýin meńzep. — Bizdeginiń bári jaqsy da, olardaǵy bári jaman. Qandaı aıqyn oılar!

— Meniń aıtyp turǵanym «olar» men «bizder» týraly emes, kishkentaı qyz týraly ǵoı, — dedi yza bolǵan Gúlsara. — Baıǵus balany muz ústine laqtyryp-laqtyryp jibergeni qorqynyshty - aq eken. Baıqaýymsha, sen muny eshqashan da túsine almassyn,. Sábı bala burandaly qýyrshaqqa aınalǵan. Kezekshi áıeldiń aıtýyna qaraǵanda, konsertten soń Robbıdy ákesi restoranǵa aparyp, tún ortasyna deıin ózimen birge ustaıdy eken... Jáne sol ákesiniń — sol ataqty Baddı Lolandtyń jeke basynyn, tárbıesi qandaı deseńizshi?!

— Sen endi estip bárin bile qalasyn,. Baletke ǵana emes, restoranǵa da qarsy bop shyqtyń ba, — dep Jomart renish bildirdi. Oǵan joldas jigiti:

— Dostym - aı, senimen sóz talastyrý da qıyn - aý, — dedi.

— Renjimeńder. Bul tusta másele kishkentaı qyzda da emes jáne onyń ákesinde de emes, tipti bizde de emes. Másele ómirdiń túrlishe jaǵdaıynda. Máselen, qalaly jer adamnyń minez-qulqyn qalyptastyrady. Bizdiń, de Lolandtan esh aıyrmamyz joq.

— Jomart, sen qıas kettiń. Naǵyz kórkemóner qalada da, seloda da — barlyq jerde birdeı týady. Al Loland jaıyna kelsek, men senimen taǵy da kelise almaımyn...

Kire beriske taǵy da úsh «Volga» syrǵyp kep tura qaldy. Mashınadan amerıka baletiniń artıseri shyqty. Birin-biri qolpashtap, ıyqtan shapaqtap, dýhı men pomadanyń ushqyr ıisin burqyratyp foıege qaraı ótti. Amerıkandyqtarǵa bastan-aıaq shyn yqlasymen súıine qarap alǵan Jomart:

— Biz de qaıtaıyq. Tym kesh bop qaldy. Aýqatsyz qalarmyz, — dedi.

Baddı Loland kishkentaı qyzymen «Volgadan» jurttyń eń sońyn ala túsken. Kishkentaı qyz aıaǵyn tyrpyldata, baspaldaqtarmen júgirip shyǵyp, jap-jaryq foıege kirdi de:

— O, keı! O, keı! — dep daýystap, qyp-qyzyl ala bop boıanǵan bir áıeldiń sońynan júgirip ketti. Qonaq úıdiń kútýshileri ony súıinýden góri aıanysh bildirgen jymıyspen shyǵaryp saldy.

— Baıǵus bala - aı, óziniń sheshesi joq-aý, — deımin, — dedi Gúlsara, aqyryn ǵana.

Jomart jáne onyń joldasy, Gúlsara úsheýi on úshinshi qabatqa kóterilgen. Kafe jabyq bop shyqty. Olar qaıtadan tómenge túsip, restoranǵa kirdi. Amerıkan baletiniń kóptegen akterleri stol jaǵalaı otyryp ta qalypty. Mundaǵy qalyptan tys tynyshtyqty kıimderin aýystyryp kıip úlgirgen Robbı buzyp jiberdi. Ol zalǵa kóńildi daýystap júgirip kirdi. Jurttyń bári de onyń qylyǵyna ezý tartqan. Al Robbı kishkentaı qoldaryn sermep, máz bola kúlip, aralyqtardan júgirip ótti de, Gúlsaranyń baıqaýynsha, basqalardan meıirimdi kóringen bir akterdiń tizesine shyǵyp aldy.

Baddı Aoland ta kirgen. Robbıdi kórip, birdeńe dep zekip qaldy. Kishkentaı qyzdyń júzindegi kúlki izi pyshaq kesti joǵaldy. Turyp baryp bos oryndyqqa otyrdy. Bop-boz óńi, úshkildene qyrlanǵan murny, qaımyǵa baǵjańdaǵan kózqarasy, taǵy da dál áneý kúngi lıftide syrǵanaǵan kezdegideı, oǵan degen aıaýshylyq týǵyzdy...

... Mashına qalaǵa kirgen. Gúlsara taǵy da sondaǵy qonaq úıindegi Jomarttyń: «Qala adamnyń minez-qulqyn qalyptastyrady, olardy ne meıirimdi, ne zulym etip, bolmasa tákappar, menmen, ıakı úlken maqsatty adam etip shyǵarady», — degen sózin esine aldy. Sonda osy aıtqany durys pa? Apyr-aý, adamdy qala týǵyzbaıdy, qalany adam salady emes pe? Endeshe ol qalanyń qandaı bolatyny: jaqsy, ıa jamandyǵy, mashına mehanızmderin saq - suq etken jansyzdyǵy, bolmasa adam daıyn meıirimdi, tazalyq pen mápeleýdi unatatyn bolýy adamǵa baılanysty emes pe? Úlken qala Gúlsaraǵa kishkentaı Robbıǵa uqsaıtyndaı kórindi. Ol ózin salǵan adamdarǵa kiriptar edi...

Gúlsara Jomartqa qarady. Qyz óz oıyn daýystap aıtqysy kelgen. Óıtkeni Robbı Jomarttyń da esinde ǵoı. Biraq úndegen joq. Jomart onyń ózine qaraǵanyn baıqap qaldy. Buryla otyryp:

— Bilesiń be, Gúlsara, dala qyzǵaldaǵy týraly qatty aıtýymnyń sebebi, olar kóbine shuraısyz, eskirgen ańyzaq jerlerge ósedi. Onan soń olar ıesiz qalǵan eski zırattarǵa ósedi, múmkin, qara daqtary da sodan shyǵar.

Gúlsara oǵan tańyrqaı burylǵan. Jigit úninen óz qaısarlyǵyna ókingendeı syńaıdy tanydy. Jomart onyń aldynda keshirim ótingendeı. Mundaıy joq edi buryn.

Jomart oǵan juǵysa otyrdy. Qyzdyń qolynan ustady.

— Osy, adamda dos bolatyny da jaqsy-aý, — dedi ol, Gúlsaraǵa birtúrli jýasyǵan keskinmen qarap. — Eger sen bolmasań, men ne ister edim? Tipti ursysatyn da eshkim bolmas edi-aý, — dep jymıa kúldi taǵy.

Gúlsara oǵan únsiz qarap qaldy. Keıde ol óstip bala sıaqty bola qalady. Kúlkili - aq. Óz oılaryna ózi órekpıdi. Mundaı sátterde ol ezinen basqa dúnıede súıkimdi jan joqtaı kórinip, adamǵa sonsha meıirimdi, erke qylyqty bop ketedi...

— Otyrardyń ústinde de qara jıek qyzǵaldaq ósedi ǵoı, — dep qoıdy Jomart...

— Ne jaıly aıtyp otyrsyń, qaıdaǵy Otyrar? — dep surady Gúlsara. Qyz Jomarttyń dál búgin kóp nárseni qaıta oılaǵanyn bilgen joq-ty.

Qyrat ústinde kúnge qyzdyrynyp jatyp, ol ótken túnde quddy Býdda qudaıǵa uqsaǵan, tuıyq minezdi kosmonavtpen kezdeskenin esine alǵan. Kóńiline Shyǵystyń ertedegi bir qoljazbasynan oqyǵan óleń joldary da oraldy. Onda: ondaǵan qantógis soǵysta jeńip shyqqansha, alaqandaı jerdi qumnan tazartyp, jyrtyp, egin ek, degen oı aıtylatyn-dy...

Jomart kóńilin taǵy da, túndegi kosmonavtpen kezdesken kezdegideı, sondaı-aq áziniń osydan qap jyl buryn qalyń qamysty jynystyń arasynan arab áripterimen shımaılanǵan úıdi (jaı ǵana mazar eken) taýyp alǵan shaqtaǵydaı erlik týraly qıal bıledi.

Ras, ol kezde Aqtumanyń shaq basqan kóshesinde asyr salyp júrip, Jomart arheologıa degen ǵylymnyń bar ekenin bilgen de joq edi. Troıany ashqan uly qıalshyl, ári fanatık Shlıman degenniń bolǵanyn, nemese Egıpettiń eki jaýlaýshysy: Napoleon men Shampolon ekenin de bilgen joq edi. Biri — faraondar eliniń bılep-tósteýshisi bolýdy arman etip, aqyry ómiriniń sońǵy kúnderin kishkentaı aralmen shektese; ekinshisi — dúnıe júzin ertedegi Egıpettiń mádenı qazynalarymen tanystyryp, arabtardyń ǵana emes-aý, jer ústindegi mádenıet ataýlyny qadirleıtinderdiń qurmetine bólengen.

Jer qoınynda qupıa syrlar kóp qoı. Al adam jerdiń sol qupıalaryn tegis bilmeı jatyp Marsqa umtylady. Máselen, qazaq dalasynda eskiden qalǵan qorǵandar joq. Bir kezde batyrdyń ıyǵynan ushyp túsip, Shyńǵysqannyń atynyń tuıaǵyna taptalǵan tep-tegis qalqan sıaqty... Al osy tóńkerýli qalqan ózinin, syrlaryn áli ashqan joq, astyna búgip jasyryp jatyr...

«Qalqan...» — «Alǵashqy soqqy!...» «Otyrar!» — dep basy dyńyldap tur. Bir kezdegi krıttyń ǵasyrlar qabatynan Mınostyń, patshalyǵyn qazyp, ashyp, sol arqyly «arqaýyn» tarqatqan, nege áli kúnge eshkim Otyrardy qazýǵa kirise almaı júr?

Al eger... Eger Otyrar týraly óship bara jatqan estelikti qozǵasa qaıter edi?!

Árıne, Otyrar — kosmos emes. Degenmende... Kosmonavtyn, skafandry da, arheologtyń qyl. qalamy da ǵylymǵa, ıaǵnı adamǵa qyzmet etedi. Álgi ertedegi qoljazbanyń avtory da osy jaıly jazyp otyr ǵoı, qantógis soǵysta jeńgenshe, alaqandaı jerdi aıdap, egin salǵan artyq dep otyr ǵoı. Otyrar — ol aýzy qulyptaýly syr, kóp-kóp ǵasyrdan jatqan syr, týǵan dalanyn, ótkendegi tarıhy. Jerdiń óship bara jatqan eskertkishi...

Vátkın Ulyqbektiń ulylyǵyn dáleldep shyqty. Onyń observatorıasyn qazyp aldy. Al Afrosıaba men Otyrardyń qupıalary áli de ashylǵan joq.

— Otyrardyń ústinde qara jıek qyzǵaldaq gúldep tur, — dep taǵy da qaıtalaǵan Jomart Gúlsaranyń qolyn qysty. — Biz ekeýmiz olardy terip ap, shashyp tastaıtyn bolamyz. Biz ekeýmiz áli talaı-talaı aıqasqa túsemiz, — dedi ol, qyzǵa qarap jymıyp. Onan soń alaqanyn ysqylap qoıyp, jolaýshylardyń eshqaısysy estimesteı aqyryn sybyrlap:

«Ne nýjdaıas v poshade glýpsov,

Ne pokorstvýıa mýdrym,

Slovo brodıt v stepı,

Chtoby nechaıanno vstretıt mená... —

dep «Nurly túnderden» úzindi oqydy. Ol ár sózin salmaqtap, asyqpaı oqydy.

«Buǵan taǵy da bir alasurǵan oı tústi, sondyqtan da kóńili hosh», — dep oılady Gúlsara.

BESİNSHİ TARAÝ

Men taǵy da kóshpeli. Taǵy da jolǵa shyqtym. Kún nury qıyrlaı quıylyp tur. Janymnan stúardessa ótip barady. Bul Jıenbaı baqtashynyń qyzy. Júris-turysy tik. Kóz qarasy órtep jibererdeı. Kúlkisi sáýletti. Jel qaǵyp, kúnge kúıgen dala sulýlyǵy oǵan anasynan muraǵa qalǵan.

Bul da Gúlsara sıaqty, tip-tik symbatty, óńiniń nurlyǵy, bet-álpeti, keskini dalada at ústinde júrgen shabandoz qyzdaı shyraıly da ótkir. Al Gúlsara júzi tospanyń janyndaǵy kóleńkede óskendeı bozǵyl edi.

Jıenbaıdyń ózi samolette ushyp kórgen emes. Ol bar ómirin aýylda etkizip keledi. Al qyzy bolsa, erteńgi asty Almatyda ishse, túski asty Moskvada ishedi, bolmasa kerisinshe. Alǵash bizdiń aeroportqa «Il-18» qonǵanda bul onjyldyqty bitirip kelgen edi. Sodan beri jas qyz kúnine áýe soqpaǵymen tórt myń shaqyrym sapar shegedi. Ol da joldyn, bir basy ǵana...

— Tómende Balqash qalyp barady, — dep habarlaıdy ol. Árıne, oǵan osy áýe soqpaǵynyń astyndaǵy árbir tóbeshik belgili.

Men tómenge qaraımyn. Qardaı appaq aqsha bulttar, jerge kóleńkesin túsirip, qalqyp barady. Kók jaǵal dala men sap-sary qum kórinedi. Dala da, qum da shólden tútigip jatyr. Kezergen erindeı saǵalaýlar kók aıdynǵa suǵynǵan. Simirip, kúsh alyp jatqan sıaqty.

Qansha simirse de shóli qanbaıtyn. Kók aıdyn júzi keń. Oǵan tolassyz aǵyp kep úlken ózender quıylýda. Úlken ózenderge kishkene ózender, kishkene ózenderge bulaqtar...

Asqar men Jomart týraly áńgimesin Anash osylaı bastaǵan-dy. Anash ekeýmiz úsh kún birge boldyq. Búgin eski dostardaı qoshtastyq.

Birqalypty motor gúrili. Jarty aıǵa uqsaǵan kúmis Balqash keıinde qalyp barady. Bizden tómende meniń ata qonysym Saryarqa birde kóterilip, birde basylyp, jóńkilip jatyr. Tebemiz ben tóńiregimiz tuńǵıyq kók. Bulttar ydyrap ketken. Jer boıaýly birqalypty. Endi bir sátte samolet aspannyń bıiktigi men dalanyń keńdigine tańyrqap, osy bir uly keńistikte oılanyp turyp qalǵandaı kórinedi.

Osyndaı mezi eterdeı bop, joldyń qysqarmaı qoıatyny maǵan baıaǵydan belgili. Ol jaı — tóńirektiń adamdy jalyqtyrar birkelkiliginen bolady.

Dalada kele jatqanda da, dál osy aspandaǵydaı, júrisiń enbeıdi. Aınalań keń jazyq, aspannyń birde kókpeńbek, birde túnerińki bolatyny sıaqty, jolyńda keıde jap-jasyl, keıde sap-sary, keıde sup-sur alqaptar kezdesip otyrady...

Japanda jalǵyz salt atty keledi delik. Birde jeldirtip, birde aıańmen júredi. Tóńirek tym-tyrys. Qýraǵan butalar, shertıgen sarshunaqtar, kókte júzgen qarshyǵa, al báriniń ústinde, lapyldaǵan otsha, tóne kúıdirip kún tur. Salt atty asyǵyp-aq keledi, biraq surqaı jazyqtan shyǵa alar emes.

At boldyraıyn deıdi. Ózi de sharshaıdy. Sáıgúlik basyn salbyratyp dalbaq jeliske aýady. Jolaýshy keń dalaǵa oıly júzben samarqaý kóz jiberedi. Dalanyn, jansyzdyǵy, uıqyly qalpy ony yǵyr ete bastaıdy. Ol kúnge qarap qoıyp, endi oısha sony asyqtyrady. Jolaýshy óz oıyna, bolmasa ızektegen at júrisine kóndige otyryp, bas-aıaǵy joq, bir ándi yńyrsı aıtady. Tóńirekte kóz tartar eshteńe joq.

Mine, keńistikte, alysta saǵym paıda bolady. Nelikten ekenin kim bilsin, daladaǵy saǵym kóbine shyǵystyq úlgimen kórinedi: pálma aǵashtary, shynar, kıparıster, kók teńizge tónip turǵan sáýletti saraılar, mınaretter, órnekti jaǵalaýlar bolyp keledi. Olar jolaýshyny alystan arbap, asyqtyra túsedi, saǵymdy eshkimniń qýyp jetpeıtinin bilse -daǵy, jolaýshy asyǵa túsedi. Ol saǵymdar óte ǵajap ásem bolady, biraq jetkizbeıdi. Sen jaqyndaı túsken saıyn, saǵym alystaı beredi. Joldyń taýsylmas kezin, anyq jetedi — eziń bir oryndy taptap qana turǵandaı kórinesiń.

Súreńsizdik adamdy jalyqtyrady. Uıqy basady. Ertede kóshpeli dala súreńsizdiginen qutylý úshin, únemi qonys aýdaryp, keship otyrǵan. Al ondaı turmys adamdy qajytatyn edi.

Ushy-qıyry joq keń dalada kóńilge tunǵan aýyr muńdy seıilter, súreńsiz ómirdi beıneleıtin sozylmaly muńdy ánder týǵan. Tolǵaý - ánder. Dala adamdy uzaq oıǵa ıkemdeıdi, múmkin, sondyqtan da bolar, sahara adamdarynyń ómir týraly oılary kep jaıda salıqaly, saldarly bop keledi. Múmkin, aqyndardyń, fılosoftardyń... dalada kep bolatyny sonan shyǵar...

Basqasyn qaıdam, meniń bir ǵana biletinim — sahara adamdary sózge sarań keledi. Olar jumys pen oıdan bosamaıdy. Sonyń ózi olardyń ýaqyt utýyna, súreńsizdikten qutylýyna járdem etedi. Qysqasy, ár adam ózin dalaǵa táýeldi etpeıdi. Tabıǵatqa táýeldi bolǵysy kelmeıdi. Qul bop moıyn syný adamǵa jat qasıet. Adam kúresti ańsaıdy ámanda.

Mal bir qonystyń shebin jep bitse, adam ony ekinshi qonysqa keshiredi, odan úshinshige... Sóıtip dala saǵym arbaıdy ony. Shańǵa batyp, kúnge kúıip, jol shekken adam kúıregen qala jaıynda yńyrsyp án salady, etken joryqtaǵy shapqynshylarǵa qarǵys aıtyp, ózi jańa joryq — dalaǵa joryqqa attanýdy armandaıdy. Ol óziniń qalalary men kanaldaryn qalpyna keltirýdi arman etedi. Ol óz ólkesiniń taý mem tasty qoparǵan Farhadtaı órshil, tákáppar batyrlaryn ánge qosady. Sondyqtan da onyń ánderi men oılary darqan daladaı keń de mereıli edi...

Kókte de dál sol daladaǵydaı. Adam degen, meıli kosmosta bolsa da, ýaqyt týraly, ózi týraly, ótken ómir týraly, jer ústindegideı, oılanbaı tura almaıdy.

Samolet ushyp keledi. Kóleńkesi tómende tóbeler men jazyqtardyń ústinde syrǵyp keledi. Sol tómen — jer. Onda astyq ósedi. Tyn, jerler bar. Ol jerler, múmkin, jıyrma ǵasyrdyń ishinde, múmkin, qyryq jyl ishinde tuńǵysh ret jyrtylǵan shyǵar. Men samolet kóleńkesiniń egin-jaı ústinen qalyqtap kele jatqanyn kórip otyrmyn. Samolettiń jyldamdyǵyn endi sezgendeı. Men jer men kosmostyń aralyǵynda ushyp kele jatqanymdy esime alam. Tómende «Vostok» ushqan dala jatyr, tóbemde sol «Vostoktyń» orbıtasy. Samolet motorynyń birqalypty gúrili men aspan tynyshtyǵy oıǵa bóleıdi.

Men Anashpen kezdeskenimdi, Asqar men Jomarttyń ózara sózin áli umytar emespin.

... Kesh biz Asqarǵa bardyq. Táýir bop qapty. Tek júzindegi sarǵysh pen sál táltirekteı júrgeni ǵana tósek tartyp uzaq jatqanyn bildiredi. Dáriger endi bir jetiden keıin shyǵaratynyn aıtty.

— Eshqaıda burylmastan balalardy qarsy alýǵa baramyn. Olar osy jaqqa kelmek bop júrgen kórinedi. Bizdiń mektepti bitirýshi jıyrma bes balanyń beseýi osynda joǵary oqý oryndaryna túsýge kelmek. Bular bizdiń jańa orta mektebimizdi tuńǵysh bitirýshiler, — dep qyzyna sóıledi Asqar. Aýrýhana halatyn sheshkenshe asyq. Mezi etse kerek. Óziniń týǵan aýyly — Aqtumaǵa, jolda keshikken salt atty, asyǵady.

Záýresh bizben birge bolǵan joq. Erteńgisin men ony oıda joqta aeroport kasasynyń, aldynda kezdestirdim.

— Asqar táýir! — dedi ol. — Meni tez aýylǵa shaqyrtypty... Al siz, taǵy da jolaýshylap barasyz ba? Týǵan jerińizge bir soǵyp ketseńiz etti...

Men kúldim.

— Sizdiń kúlkińizdiń mánine túsinbedim.

— Kúlkimen ońaı qutylýǵa bolady. Aıtar jaýabyń bolmaı qalǵanda, kúlki — sóz ornyn almastyrady, — dep jaýap qattym men. Shynynda da meniń aıtarym joq edi. Záýreshti kórip, men taǵy da: tulymy jelkildegen kishkentaı oınaqy qyzdy kergen jerde qyp-qyzyl bop, ne isterin bilmeıtin aýyl balasyna aınalǵan edim, ol kishkentaı qyz osy Záýresh edi. Men qashan da ony ózime qaratýǵa tyrysatynmyn. Tikenekti aǵashqa maımylsha órmeleımin dep jeıdemdi órim-órim ǵyp, qoly-basymdy tiken jyryp qan-qan ǵyp, bolmasa kósheniń shańyn aspanǵa kóterip, jaıdaq atpen quıǵyta shaýyp ótip, ıa shekten shyqqan buzyqty aıaǵynan shalyp qap, Záýreshtiń kózine túsýge tyrysatynmyn. Sondaıda maǵan ezý tartyp bir qarasa, sonyń ózi jetkilikti bolýshy edi. Stýdent kezimde men sonyń bólmesine syltaý etip kirip, ózimniń mýzyka men poezıaǵa degen súıispenshiligimdi bildirýim úshin qaltamdaǵy eń sońǵy tıynyma plasınka men óleń kitabyn satyp alatynmyn. Biraq ezý tartqany, so bala kezindegi, esh qamsyz, tek kózinde sabyrlylyq, oılylyq turatyn... Eger sóıleı bilsem, men oǵan talaı jaıdy aqtarar edim ǵoı.

— Múmkin, Aqtuma men Qarlyǵashqa qaraı baratyn joldy umytqan bolarsyń. Árıne, Aqtuma Afrıka emes te, Qarlyǵash Parıj emes qoı, — dedi Záýresh, ázil-shyny aralas. Men balalyq shaqtan jadyma myqtap ornaǵan keskinge esh únsiz qaraı berdim. Bir kezdegi up-usaq sekpildiń izi de qalmapty. Qımylyndaǵy alqyn - julqyndyq ta joǵalypty. Jýan burymyn jelkesine túıip qoıypty. Qysqasy, bul turǵan — maǵan bala kúnimnen tanys Záýresh edi, biraq jat edi. Meniń aldymda basqa Záýresh turdy. Jas áıelderge tán qataldyq, sabyrlylyq jáne bıazylyq sonaý bir kezdegi tulymdy kishkene qyzdan eshteńe qaldyrmapty onyń boıyna.

Ol ekeýmiz bir-birimizdi «siz» desip sypaıy qoshtastyq. Záýresh aýylǵa ushyp ketti. Asqardy úıde kútip almaq bop ketti...

.. Iá, sóıtip, keshe biz Asqarmen birge boldyq. Ol óziniń shákirtteri týraly aıryqsha bir maqtanyshpen súısine otyryp áńgimeledi.

— Sársen fızmatqa tússem dep jazypty, al Jabaı hımfakty qalaıdy eken, — dedi ol áńgimesin jalǵastyra túsip. — Ekeýiniń de túsetinine senemin. Qandaı konkýrs bolsa da ete alady. Kókireginde oty bar balalar...

— Shákirtterińniń arasynda tarıhpen áýestenetinderi bar ma edi? Tarıh fakúltetine, nemese Moskvanyń tarıh - arheologıa ınstıtýtyna da keıbireýlerin túsirý kerek, — dep qoıdy sóz arasynda Jomart.

— Aqtuma men Qarlyǵash úshin bir arheolog ta jetpeı me, — deıdi Asqar, Jomartqa qýaqy kúlkimen jymıa qarap. — Bizge endigi jerde hımıkterdiń kep bolǵany kerek. Siz qalaı oılaısyz, Anash, men durys aıtyp turmyn ba?

— Zootehnıkter men agronomdardyń kóp bolǵany durys, — dep jaýap qatty Anash. — Jomart, siz aýyl jaqqa kelseńiz etti. Biraz bolyp, elmen sóılesip, bizdiń aıranymyzdyń dámin tatyp, taý aýasyn jutyp qaıtsańyz etti. Onda da qoparyp - aqtaratyn jaılar bar. Tek Gúlsarany da ala kelýińiz tıis. Ol áli bizdiń aýyldy kergen joq qoı...

— Jomart úshin qazir Otyrardan ózge tirlik joq. Sony aıta-aıta, meniń qulaǵymnyń quryshyn da qandyrdy ábden. Ekspedısıa jınaǵysy keledi. Tilek bildirýshilerdi izdep júr, — dedi áldenege tolqyǵandaı bop turǵan Gúlsara, áńgimege asyǵa aralasyp. Qolynda, Asqarǵa ákelgen bolý kerek, bir ýys alqyzyl raıhan gúli bar edi. Sony Asqarǵa tapsyrýdyń retin so kúıi taba almaı-aq qoıdy. Asqar kezdesken jerde - aq birden Anashqa burylyp, Aqtuma jaıym surastyryp ketken. Onan keıin baq ishine kirip, barlyǵymyz da kúmis terektiń túbinde syldyraı aǵyp jatqan bulaqtyń janyndaǵy oryndyqqa kep otyrǵanbyz.

— Shynynda da entýzıastar kerek. Qysqasy, toqmeıilsigen qıpyqtar emes, fanatıkter qajet. Uzaqty kúnge aptaǵan ystyqqa moıymaı otyryp, Otyrardy basqan myńdaǵan jyldardyń shańyn kishkene kúrekpen, shetkamen tazartýǵa qabileti bar eriktiler bolsa deımin. Onsyz bolmaıdy. Óıtkeni bul arheologıa ǵoı. Toqmeıilsigenderge óz syryn esh ýaqyt ashpaıtyn ǵylym. Shirkin, eger seniń shákirtterińniń arasynan eń bolmasa sondaı bir bala shyqsa... — dedi qyzynǵan Jomart. Ol joldastarynyń ózine kúle qaraǵan mysqyldy keskinderine kóńil de bólgen joq. Óziniń oı - maqsatyn, josparlaryn tezirek ortaǵa salǵysy kelgen.

— Toqta, toqta, — dedi Asqar ony bólip. — Retimen aıtsańshy. Otyraryn, ne, áýeli? Bizdiń aramyzǵa deıin Farabı degen atpen ómir súrgen Otyrar ma? Sonda sen sol Otyrardy arshýǵa shynymen bekindiń be?

— Dál solaı.

— Onyń qajeti qansha?

— Sóz be eken sol da... Túbinde, áıteýir, bul isti qolǵa alý kerek qoı.

— Onda, nege mindetti túrde Otyrardy qolǵa alý kerek, al Jent, Syǵanaq, bolmasa Tarazdy nege qolǵa almasqa... Osylardyń birde biri kúni búginge deıin ǵylym úshin ashylmaı otyr ǵoı. Taraz degen uly Qarahan memleketiniń astanasy bolǵan...

— Otyrar — bul qara shańyraq, bul jeke ózi dúıim el bolǵan qala, mádenıeti kúshti damyǵan uly qala. Bul qala bizdiń jerimizdiń etkendegi mádenıetiniń shyqqan shyńy jáne osharyla qulaǵany, — dep Jomart aıqasa tústi.

— Men seni bala kezińnen bilemin ǵoı, — dedi ony taǵy da bólgen Asqar. — Bul ekeýmizdiń baıaǵydan bergi talasymyz. Men ýnıversıtette júrgende-aq senin, bilgirligińe, ushqyrlyǵyńa qyzyǵatynmyn. Biraq sen esh ýaqytta bir isti shegine shyǵarǵan emessiń. Seniń jeke basyńnyń isi qashan da basqa isterdiń bárin yǵystyryp tastaıtyn. Sondyqtan, týra aıtqanym úshin keshir, meniń Otyrar seniń tek kezekti qyzyǵýshylyǵyńnyń biri ǵana sıaqty. Biraz ýaqyt ótkennen keıin sen úshin Otyrar men Tarazdyń esh aıyrmashylyǵy bolmaı qalady. Sen tipti olardy jaıyna - aq qaldyrasyń, — dedi Asqar, sabyrly únmen. — Jáne osynyń bári saǵan nemenege kerek, taǵy da bir: «Hıýa mınaretteriniń teńdesýleri» degen sıaqty taqyrypta dısertasıa jazý úshin be? Onan da Anashtyń aıtqanyn tyńdasańshy.

— Sóz be eken sol da... — dedi ashýyn ázer ustaǵan Jomart. — Osynsha uzaq ýaqyttan keıin saǵynysyp kóriskendegi bizdiń áńgimemiz dál osyndaı bolar-aý dep men eshqashan oılaǵan emes edim...

— Basqasha sóılese almaımyn, — dedi qyzyp ketken Asqar. — Ýnıversıtetti qashan bitirip edik? Neshe jyl ótti sonan beri? Ne bitirdiń sen? Aıtshy, ne? Dısertasıa qorǵadyń, aı saıyn kez kelgenniń qoly jetpeıtin aılyq alyp turasyń... Bólme sózimdi. Dısertasıanyń jańalyq ashatynyna men qosylamyn. Biraq kez kelgen dısertasıa jańalyq asha almaıdy. Máselen, «Hıýa mınaretteriniń teńdesýleri» kimge kerek, seniń sol kitabyńnan jurt ne tálim alady?

— Bul naǵyz turpaıylyq. Seniń tarapynan kórgensizdik. Qurylysty yńǵaıly, berik jáne ádemi etip salý úshin ata-babalarymyzdyń ótkendegi qurylys tájirıbesin bilýimiz qajet, — dep, Jomart ta berilmedi. — Eń aqyrynda etken zamannyń, mádenıetin bilýge tıispiz. Ózimizdiń uly kóshpelilerdiń ǵana emes, sondaı-aq úlken mádenıetti eldiń de urpaǵy ekenimizdi uǵynýymyz kerek.

Ómir — muhıt, ýaqyt — tolqyn dep bir kezde Abaı d.i aıtqan. Mine, sol jaǵany jýyp-shaıyp, tazartyp, shópti aıyryqsha kógertetin tolqyn sıaqty, bizder de — adamzattyń ár urpaǵy — shamamyzdyń kelgeninshe jer ústindegi órkendi mádenıettiń tarıhyn túrli qyńyr paıymdaýlardan tazartyp, aqıqattap otyrýymyz kerek. Komýnızm — adamzat qoǵamy mádenıetiniń en, joǵarǵy satysy ekenin sen menen kem bilmeısiń ǵoı. Al sol komýnızm tarıh sabaqtarynyń negizinde ornatylady. Ótken ómirdiń tereńin bilý — bolashaq bıikterge kóterilý degen sóz. Tek ótken joldy, bastan keshirgen oqıǵalardy saralap taldaý ǵana, keıbir jaılardy aldyn-ala teriske shyǵarýǵa, bolmasa qoldaýǵa múmkindik týǵyzady. Jaqsylyq pen jamandyqty anyqtaýǵa naqtyly sebep bolady.

— Osynyń bárin sen qarapaıym tilmen túsindirip bere almaısyń ba? Qarapaıymdyq ózińniń uranyń edi, — dedi Asqar, sabyrly únmen. Endi ol Jomart sózin oıly keskinmen zeıin qoıa tyńdaǵan.

Asqar ózgermepti dep oılady Jomart. Asqar onymen óte qarapaıym tilmen sóılesip, Jomarttan ár kez sol qarapaıymdyqty talap etetin. Bala kezderinen solaı edi. Joq, endi oǵan Otyrar týrasyndaǵy oıynyń jáı jańalyq ashýǵa, ıa erlikke umtylys ekenin, bul sóziniń kosmonavtpen kezdeskennen keıin týǵanyn aıta almaıdy.

— Otyrarǵa joryqqa sen joryq úshin dep jınalyp júrgen joqsyn, ǵoı. Otyrar bolmady dep eshkim teriske shyǵaryp júrgen joq, al ekspedısıany tek taǵy da bir ret: «Otyrar bolǵan» dep aıtý úshin ǵana jınaý, beri aıtqannyń ózinde jeńiltektik. Qandaı da bolsyn ashylǵan jańalyqtyń, oı-armannyń iske qatysty, mándi negizi bolýǵa tıis. Ásirese bizdiń ýaqytymyzda, adam balasy árbir ashylǵan jańalyqty qalt jibermeı qadaǵalap otyrǵan shaqta, — dep qoıdy Asqar.

— Shynymdy aıtsam, men keremet bir jańalyq ashamyn dep oılap ta júrgem joq. Meniń maqsatym — sol qalanyń kúıreý tarıhyna jurt nazaryn aýdarý, — dep jaýap qatty Jomart oıly qalypta. — Sol qala týraly senip bara jatqan estelikti jandandyrý. Sen muǵalimsiń ǵoı, baıyrǵy shyndyqtardy qaıtalaý — sabaq negizi ekenin óziń de bilesiń.

Otyrar — etken ómir. Ol Shyńǵysqannyń eń alǵashqy, en, qatal, ári qorqynyshty, topas soqqysyn qabyldady. O l Iaksarttan bastap, sonaý Andalýzıaǵa deıingi aralyqtaǵy barlyq jer men halyqty qorǵaýshy qalqandaı bop turdy, zulymdyqtyń órtti quıynynyn, qarsy aldyndaǵy jaqsylyq ataýlynyń jaýyngeri turdy. Ol ot qushyp qulady da, qaıtyp turmady. Kanaldardy qum kemip, kitaptar órteldi, Otyrardyń sáýletti saraılary men kók - jasyl alqaptary aıaqtyń astynda qaldy. «Shyǵystyń Arıstoteli» atanǵan qypshaq Mýhammed ál Farabı ómir súrgen, bilim alǵan, kitap qoımasyna tamsanǵan uly qala, ert daýyly men ózen bop aqqan qanǵa batyp, birjola kúıredi... Eki ǵasyr ótken soń Otyrar kúl-qoqys arasynan kóterilýge áreket etken. Alaıda basqynshy jaý ony taǵy da taptap tastady. Otyrarda Aqsaq Temirdiń sońǵy saǵaty ótken. Bul týraly Shoqan jazǵan-dy.

Osynyn, bári ótken ómir. Al búginde she. Anaý asýlardyń arǵy jaǵyndaǵy, ózderin bilimdar sanaıtyn jurt: — dep Jomart kógildir taýlar jaqty qolymen nusqap qoıdy, — zertteýshiler Shyńǵysqannyń tarıhtaǵy progresti rolin kórmeı otyr dep baıbalam salyp jazýda. Olardyń aıtýynsha Shyńǵysqan: Shyǵys pen Batystyń mádenı baılanysyn nyǵaıtqan, Evropa men Azıa halyqtarynyń ekonomıkalyq jáne mádenı qarym-qatynastaryna kedergi bolmasyn dep qorǵandar men bastıondardy typ-tıpyl etip, qalalar men máýeli baqtardy taptap tastaǵan.

— Sonda sen alysta turatyn adamdarmen talasqa túspeksiń be? Al olar seni estir me eken? — Asqar ornynan turyp, terektiń kúmis japyraǵyn úzip ap, ýmashtaı bastady.

— Qazir jer apshysynyń tarylǵany sonsha, biz úıde otyryp-aq Angoladaǵy balanyn, jylaǵanyn, Saıgondaǵy atylǵan myltyq únin, Hırosıma aýrýhanalaryndaǵy óler sáttegi kúńirenisti bárin estımiz, — dep jaýap berdi Jomart.

— ... Jáne kógildir taýlardyń ar jaǵynan shyqqan atalas týystarymyzdyń nalyǵanyn da estımiz, — dep sóz qystyrdy Anash. Bul talas ony tolqytqan edi.

Jas qaraqat aǵashyna súıenip Gúlsara turdy. Oryndyq, ústindegi gúlin umytyp, ol Jomart óńinen osy kezge deıin ózi ańǵarmaǵan jańa keıip tapqandaı qadala qarap, onyń sózin tańyrqaı tyńdap qalǵan...

— Iá, bul jaqsylyq pen jamandyq jaıyndaǵy taýsylmas daý ǵoı. Ol daý ǵasyrlar boıy aıtylyp keledi. Bizdiń ákelerimiz aıtqan, biz de aıtyp otyrmyz, seniń shákirtterin, de buǵan ázir bolýy kerek, — dedi Jomart. — Adamnyń isi men áreketi ýaqytpen shekteledi. Men tarıhshymyn, sondyqtan da bul daýdan shetkeri tura almaımyn. Hırosıma tragedıasy sıaqty, Otyrar alapaty da jer ústindegi aýyr tragedıalardyń biri bolǵan. Otyrar alapaty Shyńǵysqan jasaqshylarynyń Orta Azıa men orys jerine shapqynshylyq jasaýyna sebep bolǵan. 1218 jyly Otyrar qulady, 1220 jyly — Jend, onan keıin — Syǵanaq. Jendtiń óz ýaqytyndaǵy ulylyǵy men qýattylyǵyn, sol kezde Aral teńiziniń Jend dep atalýy - aq bildiredi. Osy qalalar qulaǵannan keıin Shyńǵysqan ordasy sol kezge deıin «qańlylar» (kanaldar eli) atanǵan bizdiń dalamyzdan esh kedergisiz alǵa jyljyǵan. Sonyń izinshe, bizdiń jerimizdi jońǵarlyqtar men ırandyq Názir shahtyń attarynyń tuıaǵy aıǵyzdady... El esinde tek qańly degen sóz ben Otyrar, Jend degen qala attary qaldy, jáne Otyrar qabyrǵasynda basqynshy jaýmen babalary jan qıa aıqasqan Naıman, Qypshaq rýlary qaldy.

Akademık Sergeı Pavlovıch Tolstov «Horezmniń topyraq shejiresin» qalaı oqyǵysy kelgen bolsa, Otyrardyń topyraq tarıhyn meniń de solaı oqyǵym keledi. — Jomart ornynan turyp, mańdaıyna túsken qara shashyn keıin serpip tastap, óz áńgimesin túregep turǵan «úıinde jalǵastyrdy. Ol dál qazir múldem ózgergen halde edi, bıiktep ketkendeı edi. Onyń boıynda adam kelbetin ózgertip, kúsh bitiretin, sulý etetin óz oıynyń, ádildigine degen nyq senim týǵan. Kóziniń qarashyǵyna deıin úlkeıip ketkendeı. Biraq ol eshteńeni de kórip turǵan joq edi. Uzyn, qara shashyn artyna qaraı silkip tastap, alysqa kóz jibere turyp, óz kóńiliniń túkpirine túıgen jańa jaılardy bizdiń aıaǵymyzǵa býda-býda ǵyp tastap turdy. Bul mınýtta ol eshkimge uqsamastaı qaısar edi.

— Aıtpaqshy, Tolstov jýyrda ǵana Oksa men Iaksarta jaǵalaýlarynda júrgizgen ózinin, arheologıalyq zertteýleriniń nátıjelerin jarıalady. Jáne, Bertoldyń izinshe on úshinshi ǵasyrǵa deıin Batys Evropa, Evrazıa kontınentindegi eń artta qalǵan shet bolǵanyn dáleldeıdi. Toǵyzynshy ǵasyrdan on ekinshi ǵasyrdyń sońyna deıin dúnıege ǵylym men aqyndyq oıdyń: Muhamed ál Faraýı, Ábý Áli ıbn Sına, Muhamed ıbn Musa ál Horezm, Ábý Raıhan ál Bırýnı, Omar haııam, Rýdakı, Fırdoýsı... tárizdi alyptaryn bergen Orta Azıa halyqtarynyń mádenıeti Batys Evropadan álde qaıda bıikte edi.

Biraq orta ǵasyrda Shyńǵysqan ordasynyń Jońǵar men Aqsaq Temir basqynshylyǵynan aman qalǵan Batys Evropa shyrqap alǵa shyqqan. Al ony Shyńǵysqan soqqysynan aman saqtap qalǵan, ony qalqan bop qorǵap qalǵan orys jeri edi!

Shyńǵysqan «progresiniń» arqasynda Orta Azıa birneshe ǵasyrǵa keıin shegindi. Bul týraly Marks ta aıtqan edi. Shapqynshylyq saldarynyń aıyryqsha aýyr da qaterli bolýynyń sebebi, júzdegen urpaqtar eńbeginiń jemisi — búkil sý júıeleri ornatylǵan-dy. Ol kezdegi óndiris kúshi dárejesiniń tómendigi sonsha, sý júıelerin qalpyna keltirý máselesin bir myń jyldyń ishinde sóz etýdiń de reti joq edi. Bir jyldyń ishinde Buqtarma teńizindeı teńiz jasap, bolmasa Ertis sýyn keri buratyn búgingi kúngideı kúsh joq-ty. Ol kezde bir qyrǵyn soǵystyń ózi-aq, búkil bir eldi júzdegen jyldar boıyna qańyratyp, mádenıet ataýlynyń bárinen jurdaı qylatyn. Onyń ústine ol kezdegi soǵystar taýsylmaıtyn da. Sondyqtan da bizdiń esh tabıǵı shekaralyqtary joq, qanǵa boıalǵan mıdaı jazyq taqyr dalamyz, soǵys ataýlynyń ǵalamat keń alańyna aınalǵan...

— Qazirgi kezdiń soǵystary onan da qorqynyshty, — den Gúlsara Jomartty qostap qoıdy. Ol óziniń renishterin umytqan edi.

— Másele sonda ǵoı. Eger quldyq, feodaldyq dáýirlerdiń soǵystary sonshama qalalardyń, gúldengen óńirlerdiń, kanaldardyń túbine jetken bolsa, shaǵyn repetısıasy ǵana Hırosıma men Nagasakıdegideı bolǵan endigi soǵys adamzatty qandaı halge dýshar etpek. Tipti jańa soǵystyń, keıingi keremetteı úreıli zardabyn adamnyń aqyl-oıy tolyq elestete de almaıdy ǵoı, — dep ilip áketti Jomart. — Jaqsylyq pen jamandyqtyń negizgi túıini, mine, qaıda jatyr.

Árıne, eger bir ǵana adam soǵys degen — progres dese, oǵan jurttyń bári senedi degen sóz bolmasa kerek. Bir túıe kerýen bolmas demeı me halqymyz, alaıda bir aqsaq túıe búkil kerýendi joldan qaldyrmaı ma? Ony emdeý kerek. Jaraqatyn irińdetip almaı, aqylǵa sap, baıypty emdeýge týra keledi. Al kerýen bolsa alǵa qaraı, kúnge bet alyp, kún sáýlesin tosyp, adamǵa berýi tıis. Sol sáýle adam qolynda jarqyrap janyp, jamandyqtyń kóleńkesin qýady. Taǵy bir myqtap este ustaıtyn nárse: birde-bir daýyl, jer ústinde bolsyn, kosmosta bolsyn, kún sáýlesin sóndire almaıtyn bolýy kerek.

* * *

— Qydyrys merzimińiz bitti. Palataǵa kiretin ýaqytyńyz boldy. Sálden keıin dáriger qaraı bastaıdy, — dedi kezekshi sestra Asqarǵa. — Sizderdiń de úıge qaıtatyn ýaqyttaryńyz boldy, joldastar. Naýqas sharshady... — Sestra áldenege tolqýly edi. Jandarynan kezekshi dáriger júgirip ótti. Onan soń aq halat kıgen taǵy birneshe adam ótti. Áldeqaıdan jylaǵan daýys estildi. Baqtyń túkpirinen búkshıgen shal kerindi. Aýrýhananyń qalyń halaty tobyǵyna deıin solańdap tur. Ol jerge qaraǵan kúıde typyrlaı basyp, asyǵyp keledi.

— Aqsaqal, ne bop qaldy? — dep surady Asqar odan.

— Á, bu senbisiń, qaraǵym? Onsha-munsha, eshteńe emes. Biz — adam degen jan dármende tal qarmaımyz, al ajal de¬gen jalmaýyz kempir etegimizden túpsiz tuńǵıyqqa tartady emes pe. Álgi kórshi palattaǵy áıel qaıtys boldy. Áne, anaý shettegi. Solaı, shyraǵym, — dedi qart dirildegen únmen. Kúrsinip qoıdy da, bizdi umytqandaı, óz jónine júrip ketti.

— Rak. Ol áıel qaterli isik — rakpen aýyrǵan. Men ol kisini keshe ǵana osy baqtyń ishinde kórip edim. Qara aǵashtyń japyraq jarǵanyn kórýge asyǵyp, búrlerin óz qolymen ashyp edi, — dedi Asqar.

Bos zembil kótergen eki sanıtar ótti. Gúlsara qaraqat butaqtarynyń astynan eńkeıip shyǵyp, gúlin aqyryn ǵana sol zembilge qoıdy.

— Bul gúl so kisige...

Sanıtarlar lám-mım demesten uzap ketti.

* * *

— Bir adamnyń úlesine qanshama jamandyq tıedi eken? — dedi qaqpadan shyqqan kezimizde Gúlsara.

— Bizdiń árqaısymyzǵa tıer úles qandaı bolsa, sondaı shyǵar, — dedi qalyń oıdan áli de aryla almaı kele jatqan Anash. — Jáne jamandyqtyń qaı belgisimen bolsa da kúres júrgiziledi. Máselen, Záýresh aýrýlarmen kúresedi, Asqar — óz shákirtteri úshin, Jomart — Otyrar týraly shyndyq úshin. Qysqasy, bizdiń bárimiz de birimiz úshin de, birimiz úshin bárimiz kúresemiz. Jaqsylyq pen kún nury úshin kúresemiz, — dedi, sońǵy mınýttardyń úreıli áserlerin seıiltpek bolǵan Anash, oıly únmen. — Bizdiń bárimiz de ózimizdiń aıaq tirer núktemizdi, osy talastaǵy óz ornymyzdy izdeımiz...

Biz kóshege shyqtyq. Kún eńkeıip, onyń solǵyn tartqan sáýlesi úıler men aǵashtar arasynan jaryp etip, bizben jaryn aqqan bulaq sýyna shomylyp turdy. Kenet úlken úıdiń ashyq terezesinen Bethovennyń alyp sazy shyqty. Jáne osy bir júrekti tebirenter sazdan tóńirek tegis saltanatty kúıge bólendi. Kún sáýlesi óz qýatyn taǵy da boıyna jıyp, aǵysyn baıaýlatyp, qorǵasyn túske engen bulaq tánine sarjaǵal sadaq oǵynsha qadaldy. Kún sáýlesiniń osy bir shanshýy men jer jarǵan Bethoven sazynan bulaq aqyryn ǵana diril qaǵyp turǵan tárizdi...

* * *

Men ol mýzykany qazir de estip otyrmyn. Birqalypty motor gúriliniń arasynan, keńistikti kesip ótip, túpsiz kók aspandy únge toltyryp, sol saz samolettiń dóńgelek ılúmınatorynan maǵan jetip tur. Osy bir ómir men kúrestiń áýeni menimen birge ushyp keledi. Júrekti qater men qýanyshqa bólep, tebirentedi...

Men tómende qalyp jatqan erlerdi: tóbeshikterdi, eski qorǵandardy jáne qalalardy kórip kelemin.

Qorǵandar esime Otyrar týraly tarıhty salsa, qala — Asqardyń mektebi men Anashtyń áńgimelerin túsiredi. Baq arasyndaǵy áńgimelerimizdi umyta alatyn emespin...

Osy joldardy, balalyq shaqtaǵy dostarymmen kezdesken sátti, kógildir taýlar men tas bulaqtar, gúlder jaıly áńgimelerdi eske ala otyryp, san qubylǵan kúı sazynyń yrǵaǵymen jazyp otyrmyn.

Men ózimniń qurby-dostarym jaıly jazyp otyrmyn. Olardyń ishinen qaharman keıipker izdemeı-aq qoıyńyz. Olar alǵashqy erlikterin ǵana istep júr. Olar jaqsylyq úshin ǵana eńbek etedi... Olar kúresedi, izdenedi, ómir súredi...

Orysshadan aýdarǵan SAIYN MURATBEKOV

---