InfoHub Logo

Kazarmada bir adamǵa sot bolyp jatyr edi, másele ıa ómir, ıa ólimge tirelgen. Bul adam Iýkonǵa Le Barj kóliniń tómen jaǵynan quıatyn Aq Balyq ózeniniń ný ormandy jaǵasyn mekendeıtin Imber deıtin úndis shal bolatyn. Onyń isi búkil Doýsondy, joq tek Doýsondy ǵana emes, jalpy Iýkon aımaǵynyń myń mıldik o jaq bu jaǵyn túgeldeı dúr silkindirgen. Anglosakster ózderi jaýlap alǵan jerlerde erteden-aq erekshe zań ornatqan ǵoı, jáne ol zań óte aıaýsyz, qatal-dy. Biraq dál osy sotta, Imberdiń isine kelgende, bul zań alǵash ret tym jeńil, tym raqymshyl kóringen. Eń bastysy, munda, — qarapaıym ǵana arıfmetıkalyq kózqaras turǵysynan kelgende, jasalǵan qylmys pen oǵan qoldanylatyn jaza arasynda eshqandaı úılesim joq eken. Myna qylmyskerge tek qana ólim jazasy kesiletinine, árıne, eshkim kúmán keltire almaıdy — basqadaı jaza tipti mıǵa da kirýge tıis emes — alaıda bul bir-aq adamnyń quny ǵoı, al Imberdiń moınynda qanshama jannyń, qanshama bozdaqtyń qany bar deseńshi!

Iá, bul adamnyń qoly bilegine deıin qanǵa batqan edi. Ol búkil ómirinde neshebir beıbaqtyń janyn jahannamǵa jibergenin ózgeni qoıyp, ózi de bilmeıtin shyǵar. Al osy aımaqtyń turǵyndary jol júrip kele jatyp, asýdyń ústinde temekilerin qushyrlana tarta otyryp, nemese keshkilik oshaq basynda qońyr áńgimeni qozdatyp qoıyp, bul shaldyń qaı jerde kimdi óltirgenin, qalaı óltirgenin, odan soń da qanshasyn kelmeske attandyrǵanyn jyr qylyp aıtyp, saýsaqtaryn sanaı berer edi. Ol qurbandardyń barlyǵy — eńbektegen baladan, eńkildegen shalǵa deıin túp-túgel aq adamdar-tuǵyn, olar keıde jalǵyzdan, keıde jubymen, endi birde top-tobymen óltirilgen. Jáne eshbir sebepsiz, saldarsyz, qolǵa ilikti — bitti, ajal qushqan bári de. Bunyń syry, basqany bylaı qoıyp, mundaǵy koróldik atty polısıaǵa da kúni keshege deıin belgisiz bop kelgen. Tipti Iýkonnan altyn tabylyp, domınıon úkimeti bul jerge óz gýbernatoryn jibergen kezde de "kezdeısoq joǵalǵandardyń" jumbaǵy jumbaq kúıinde qalyp edi.

Alaıda qyzyqtyń da, jumbaqtyń da zory sol — Doýsondaǵy osy sottyń aldyna Imber óz erkimen, óz aıaǵymen kelgen. Kóktemniń sońyna qaraı Iýkon óziniń muz qursaýynda qystyǵa gúrildep, demige óksip jatqan kezde, kári úndis muz ústindegi jalǵyz aıaq soqpaqpen ilbı basyp kele jatty da, kenet oń jaqqa shuǵyl burylyp, ózen jaǵasyndaǵy jaıpaqtaý jarqabaqqa tyrmysyp, ázer shyqqan. Budan ári qala edi, ortalyq kóshege aıaq iliktirisimen ol kózi jypylyqtap, ne isterin bilmeı turyp qaldy. Tóbeden túskendeı ǵaıyptan paıda bolǵan bul shalǵa kózi túskenderdiń bári onyń sińirine ǵana ilinip turǵanyn baıqap edi. Ol aıaǵyn sanap basyp jıýly jatqan dóńbekterge jetti de, shetki bireýine otyrdy. Sodan ol osy ornynan kúni boıy qozǵalǵan joq. Janynan ary-beri ótip jatqan aq adamdardyń legi de keshke deıin bir tolastamaǵan. Olardyń kópshiligi shaldyń janynan ótip ketken soń da, artqy jaqtaryna bir moıyn buryp qalýdy umytpaıdy, tegi taǵy bir durystap kórip alaıyqshy deıtindeı. Al shaldyń ózi olardyń keıbireýine: "ne, adam kórmep pe ediń!?" degendi kózimen bildirip, alara qarap qoıady. Osy oqıǵanyń kýási bolǵan ondaǵan adam keıin shaldyń sondaǵy túrine qaıran qalǵandaryn aıta otyryp. ózderinin kóregendigi men adam tanıtyndyqtaryn ómir boıy maqtan etip ótkeni bar-dy.

Degenmen sol kúngi naǵyz kóregen Qortyq Dıkkensen bolyp shyqqan. Qortyq Dıkkensen bul ólkege qaltasyn dollarǵa, kókiregin úmitke toltyryp kelgen adam edi, alaıda dollary jelge ushyp. úmiti qumǵa sińgen kezde, amal joq Shtatqa qaıtý úshin jolqarajat tabý kerek bolǵanda, "Holbrýn jáne Meıson" degen maklerlik keńsege esepshi bolyp ornalasqan-dy. Dál osy "Holbrýk jáne Meıson" keńsesiniń qarsy aldynda ózenmen aǵyp kelgen aǵash salyndylary úıýli jatýshy edi, Imberdiń otyrǵany — sol aǵashtardyń biri bolatyn. Dıkkensen ony tańǵy tamaǵyn ishýge shyǵar aldynda, terezeden kórip qalǵan, sosyn tamaǵyn iship kelip, terezeden taǵy qarasa, kári sıvash manaǵy ornynda áli otyr eken.

Sodan Dıkkensen terezeden syrtqa qaıta-qaıta qarap turǵan — keıin óziniń osy qyraǵylyǵy men kóregendigine ol da talaı jerde maqtanyp júrdi. Qortyq Dıkkensen romantıkaǵa beıimdeý adam edi, bir ornynda tastaı qatyp otyrǵan kári úndistiń sol qyran beınesinen ol ózderine naızaly myltyq kezep kele jatqan anglosaks basqynshylaryn qas qaqpaı qarsy alyp turǵan sıvash halqynyń qaharmandyq beınesin kórgendeı eken.

Saǵat artynan saǵat ótken, al Imber sol ornynda tastaı qatqan qalpynda tapjylmaı otyra bergen. Buny syrttaı álsin-álsin baqylap turǵan Dıkkensenniń esine baıaǵy bir oqıǵa túsip edi. Birde osy ortalyq kóshede bir ıtshana toqtap qalǵan-dy. Onyń ústindegi adam da dál osy shal sıaqty uzaq ýaqyt qozǵalyssyz, qımylsyz otyra bergeni bar. Janyna ary-beri ótip jatqan adamdardyń bári ony uıyqtap otyr dep oılasa kerek. Sosyn ábden qarańǵy túser aldynda bireý ony oıatpaq bolyp, túrtip qalǵanda... ol gúrs etip qarǵa qulap túsken ǵoı. Beıshara baıaǵyda ólip qalǵan da. Ony tabytqa syıǵyzý úshin denesin jurt áreń túzegen-di. Mynaý da sondaı birdeme bolmasyn degen oımen Dıkkensen keshkisin syrtqa betteı berip edi, aldynan oqys Emılı Trevıstiń shyǵa kelgeni. Emılı Trevıs jip-jińishke, áp-ádemi, kózge óte súıkimdi kórinetin jas áıel-tuǵyn. Mıllıoner taý-ken ınjeneriniń qyzy retinde ol qaı jerde júrse de meıli London, meıli Klondaıkte bolsyn — tym sándi kıinetin. Qortyq Dıkkensen qolyndaǵy sıgaryn tereze jaqtaýyna tastaı salyp, sılındr qalpaǵyn basynan joǵary bir kóterip qoıdy.

Olar on mınýttaı jaıbaraqat áńgimelesip turǵan, alaıda Emılı Trevıs bir mezet Dıkkensenniń ıyǵynan kóshe jaqqa kóz sala berip, kenet... qoryqqannan shyńǵyryp jibersin. Artynsha solaı qaraı jalt burylǵan Dıkkensen de úreıden ózin ázer ustap edi. Imber kósheni beri kesip ótip, bulardyń týra jelke tusyna taqap kelip, qyzǵa tesile qarap turǵan.

— Ne kerek saǵan?! — dedi Qortyq Dıkkensen batyldaý, biraq daýsy aqyrynyraq shyǵyp edi.

Imber muryn astynan mińgirleı júrip, Emılı Trevıstiń týra aldyna taqap keldi de, onyń basynan aıaǵyna deıin suqtana qaraı bastady. Qaraǵanda, tipti, qyzdyń birde-bir múshesi, birde-bir jeri syǵyraıǵan kóziniń suǵynan tys qalǵan joq. Ásirese onyń kóbirek úńilgen tusy — Emılıdiń qyzyl-qońyr shashy men alaýlap qyzara túsken alaqandaı beti boldy. Budan soń quddy júırikti synap júrgen atbegindeı bolyp, aldyndaǵy sulý músindi shyraınala jáne bir súzip shyqty. Kenet ol batyp bara jatqan kúnniń jumsaq sáýlesi qyzdyń qyzǵylttaý qulaǵynan qalaı ótip turǵanyn kórip, qyzyqtaı toqtap qaldy. Sosyn taǵy da onyń betine nazar salyp. ádemi kógildir kózge uzaq úńilgen. Úńilip turyp jáne biraz kúńkildep sóılep alǵan da, kús-kús alaqanyn qyzdyń ıyq tusynan sál tómen salyp, ekinshi qolymen shyntaqty búge túsip, aq bilekti joǵary kóterip edi. Osy qımyl ústinde onyń ájimdi júzinen álde bir jırenish pen tańyrqaý qatar bilingen de, artynsha qolyndaǵy aq bilekti jaıymen jibere salǵan. Sonan soń kómeıinen bir qumyqqan dybys shyǵaryp, qyzǵa tý syrtyn berip, Dıkkensenge birdeme aıtqan boldy.

Onyń ne degenin Dıkkensen túsinbeı, ıyǵyn qıqań etkizdi. Al Emılı buǵan kúlgen. Imber qabaǵyn túıip, birese qyzǵa, birese Dıkkensenge suraýly pishinmen qarap edi, ol ekeýi birdeı bas shaıqady da qoıdy. Imberdiń amaly ábden taýsylǵandaı bolyp, teris burylyp júre bergende, qyz bar daýsymen aıqaı salsyn.

— E-eı, Djımmı! Kelshi munda! Kelshi tezirek!

Djımmı kósheniń ekinshi betinen beri ótken. Bul ózi sereń-sereń etip júretin, uzyn boıdy, qolapaısyzdaý úndis jigiti edi. Basynda Eldorado korólderi kıetin ken jıekti qalpaǵy bar. Ol Imbermen ár sózin bólip-bólip ejiktep sóılese bastady. Djımmı sıth taıpasynan edi, sondyqtan ol eldiń shetkeri aımaqtarynda týratyn basqa aborıgenderdiń eń qarapaıym sózderin ǵana biletin.

— Bul adam Aq Balyq taıpasynan, — dedi ol Emılı Trevıske. — Men onyń tildi jaqsy bimeıd. Ol eń úlken aq adam bastyqty kórgisi keled.

— Gýbernatordy, — dep Dıkkensen jóndep qoıdy.

Djımmı Aq Balyq taıpasynyń adamymen jáne biraz ejiktesken soń... qaradaı abyrjyp, óńi bozaryp shyǵa kelsin.

— Men oılaıdy, oǵan kapıtan Aleksander kerek dep, — dedi Djımmı. — Ol aıtady, aq adam óltirdim dep. Kóp aq adam, aq áıel, aq bala. Bárin óltirdim dep. Endi ol da ólgisi keled.

— Esi durys emes shyǵar, — dedi Dıkkensen.

— Ol ne sóz? — dep surady Djımmı.

Dıkkensen suq saýsaǵyn samaıyna tirep, ary-beri burap kórsetip edi, Djımmı túsingen túr tanytyp:

Múmkin, múmkin, — dedi Imberge ári tańdanǵan, ári aıaǵan syńaıda kóz qadap.

Koróldik atty polısıanyń polısmeni kelip (Klondaıkte olar atsyz júretin), Imberdiń qaıtalap aıtqan sózine muqıat qulaq túrgen. Ol eki ıyǵyna eki kisi mingendeı iri deneli, jaýyryny qaqpaqtaı, judyryǵy toqpaqtaı jas jigit edi, Imber de bir kisideı bıikpin degenmen bul jerde ol polısmenniń ıyǵynan ǵana kelgen. Jigittiń kózi sýyq, surǵylt, jáne adamnyń óńmeninen óterdeı ótkir-tuǵyn; qoladan quıǵandaı ádemi músininen ata-babadan sarqylmaı kele jatqan bula kúshtiń ıisi seziledi. Ras, onyń kesek bitimdi er tulǵasyna ýyzdaı jastyǵy jáne keremet óń berip turǵandaı jas bala sekildi áp-sátte betine qany lyp etip shyǵyp, lyp etip qaıta qalatyny baıqalady?

Imber endi tek polısmenge ǵana kóz salǵan. Onyń ıek tusyndaǵy qylyshtan qalǵan tyrtyqty kórgende, úndistiń kózi birden ushqyn atyp shyǵa kelip edi. Sodan soń qý súıek qoldaryn polısmenniń myqynyna tıgizip, odan ári baltyryna qaraı jaılap jyljytyp kórdi. Shynashaq ushymen keń keýdeni bir-eki ret tyqyldatyp baıqaǵan soń, ıyqtaǵy bileý-bileý bulshyq etterdi sıpalaýǵa kirisken. Bul ýaqytta jandaryna biraz júrginshi de jınalyp qalǵan-dy — bári de uzyn sıraqty keń keýdeliler násilinen — biri altyn izdeýshi, biri taý turǵyny, endi biri osy ólkeni alǵash ashqandar edi. Imber olardyń birinen soń birine kóz júgirtip ótti de, sosyn Aq Balyq taıpasynyń tilinde birdeme dep qatty sóılep jibergen.

— Ne dep tur bul? — dedi Dıkkensen.

— Ol aıtady — bul adamdardyń bári polısmen sekildi, — Djımmı onyń sózin osylaısha aýdardy.

Qortyq Dıkkensen tapal boıly adam ǵoı, sondyqtan ol mynadaı sózdi mıss Trevıstiń kózinshe estigenine qorlanyp qalyp edi. Polısmen buny seze qoıdy da, jurt nazaryn basqaǵa aýdaryp jibergisi kelip:

— Baıqaımyn, shaldyń basynda "birdeme" bar sekildi. Men ony tezirek kapıtanǵa alyp baraıyn. Djımmı, sen aıt buǵan, meniń sońymnan júrsin.

Djımmı taǵy da oǵan taqaı túsken al Imber kúńkildeı sóılegeni bolmasa, ózine-ózi rıza keıipte edi.

Djımmı, odan surashy, jańa meniń qolymnan ustaǵanda. ol ne dedi jáne ne dep oılady?

Buny aıtqan Emılı Trevıs bolatyn. Djımmı suraqty dereý aýdaryp, artynsha mynadaı jaýap estidi.

— Ol aıtady, siz qorqaq emessiz.

Bul jaýapqa Emılı Trevıstiń rıza bolǵany bal-bul jaınaǵan júzinen bilinip turdy.

— Ol aıtady, — dedi taǵy Djımmı Emılıge. — Siz skýkým emessiz, óte álsizsiz, óte náziksiz, kishkentaı bala sekildisiz. Ol úshin sizdi japyraq-japyraq etip týrap tastaý op-ońaı. Ol qatty kúldi, qatty tańǵaldy, sizdeı kishkentaı áıel myna polısmen sekildi dáý, myqty adamdardy qalaı týa alady dep.

Emılı Trevıs kópshilikke týra qarap berýge erligi jetken. Biraq alma beti alaýlap shyǵa kelip edi. Qortyq Dıkkensenniń ósh de kóknar gúlindeı qyzaryp, ózi ne isterin bilmeı qıpaqtaı bergendi. Al jas polısmenniń órt bolyp janǵany sondaı, shashynyń túbine deıin tútindep ketkendeı bolǵan.

— Eı, sen, júr kánekı? — dedi ol birden, kópshilikti keń ıyǵymen yǵystyra túsip.

Imber Kazarmaǵa solaı tap bolǵan. Sol jerde búkil qylmysyn moınyna alyp, odan qaıtyp shyqqan da joq.

Imberdiń túrinen óte qajyp, sharshaǵandyǵy bilingen. Bir jaǵynan kárilik meńdetse, ekinshiden eshtemeden úmitsizdik te ony ábden toryqtyryp, tozdyryp bitirgen-di. Bunyń bári onyń myj-myj betinde taıǵa tańba basqandaı saırap tur edi. Beısharanyń kózderi kirtıip, eki ıini túsip, eńse kóterýden múlde qalǵandaı. Negizinen shashy býryl bolsa kerek, biraq únemi kún astynda júrgendikten bar túsinen aıyrylyp, qýrap, kúlgindenip ketken. Ózi mańaıynda bolyp jatqan abyr-sabyr, dabyr-dúbirdiń eshqaısysyna mán berip, eleń eter emes — dúnıe kúl bolmasa, bul bolsyn. maǵan endi báribir deıtin sekildi. Keń bólmeniń ishi altyn izdeýshiler men ańshylarǵa lyq tolǵan, olardyń bir-birimen sóılesken jaı sóziniń ózi shaldyń qulaǵynda taýdan tas domalatqandaı tasyr-tusyr estiledi.

Ol terezeniń aldynda otyr edi. Syrttaǵy kórinistiń bári onyń kazirgi qulazyǵan kóńil-kúıimen astasyp, úılesip jatqandaı. Aspandy tutastaı qorǵasyn bulttar torlap alǵan. Aýanyń dymdana tozańdanyp turǵany baıqalady.

Iýkonda ádettegideı kóktemgi tasqyn. Ózen muzdary erip, qalany sý basyp alypty. Tirliginde tynym degendi bilmeıtin adamdar, ánekı, ortalyq kóshede qaıyqpen syrǵyp júr. Ol qaıyqtardyń keıbiri kósheden kilt burylyp, Kazarma aldyndaǵy sý jaıylyp jatqan alańǵa túsedi; sosyn jaqynyraq jyljyp kelip, shal otyrǵan úı astyna kirip joq bolyp ketedi. Budan soń Imber qaıyq tumsyǵynyń qabyrǵa túbindegi bórenege tyq etip tıgenin, odan soń adamdardyń sýdy shylp-shylp keship kelip, úı terezesinen túskenin, sosyn taǵy... tómsende dabyrlasa sóılese júrip, ekinshi qabatqa basqyshpen kóterilip kele jatqanyn, bárin-bárin estip, bilip otyrdy.

Iá, adamdar qalpaǵyn sheship, sý shylqyǵan etikterimen edendi dúbirlete basyp, bólmege birinen soń biri kire berdi.

Bul adamdar shaldyń óz jazasyn alatynyna bir jaǵynan kóńilderi kónship, ekinshi jaǵynan oǵan jaýlyqpen qarap otyrǵan sátte, Imberdiń ózi olardyń ádet-ǵuryptary men tárbıe-tártipteri týraly, jaqsyly-jamandy, náýbetti-zulmatty, raqatty-qýanyshty ýaqyttyń qaı-qaısysynda da ózgermegen, jáne ózgermeıtin olardyń temirdeı berik zańy týraly tereń-tereń oıǵa batqan.

Áldebir adam ústeldi tyqyldatty; áńgime tyıyldy, tynyshtyq ornady. Imber ústeldi tyqyldatqan adamǵa qaraǵan. Ol qolynda quzyry bar bireý sekildi, alaıda Imber eń úlken bastyq, tipti ústeldi tyqyldatqan adamǵa da bastyq anaý árirekte otyrǵan keń mańdaıly adam ekenin sezdi. Oń jaqtaǵy ústelden jáne bir kisi ornynan turyp, aldyndaǵy birneshe paraq qaǵazdy qolyna alyp, ony daýystap oqı bastady. Bir betti bitirip, kelesi betke kóshken saıyn ol jótkirinip, suq saýsaǵynyń basyn jalap turdy. Bul adamnyń ne oqyp turǵanyn Imber túsingen joq, biraq basqalardyń túsinip, buǵan ashýlanyp otyrǵandaryn ol sezdi. Keıde olardyń qatty yzalanǵany sondaı, aralarynda bir adam birde buny, Imberdi, jaman bir sózben sybap jiberip edi, biraq tórde otyrǵan adam ústeldi tyqyldatyp, ony tártipke shaqyryp qoıdy.

Qolyna qaǵaz ustaǵan adam óte uzaq oqyǵan. Onyń birqalypty, bir saryndy yńyrsyǵan daýsy Imberdiń uıqysyn keltirip edi, al qaǵaz oqylyp bitken kezde ol qalyń uıqyǵa attanyp ta ketken. Bir ýaqytta atyn atap ıyǵynan bireý túrtkende, kózin ashyp alǵan ol qarsy aldynan óziniń týǵan jıenin, ıakı bir kezdegi apaıynyń ulyn kórdi — biraq tańdanǵan joq. Bul jigit taıpadan tym erterek ketip, aq adamdar ishine sińip ketken-di.

— Sen meni, árıne, tanymaı turǵan shyǵarsyń, — dedi jas úndis sálem ornyna.

— Hege tanymaımyn? — dedi Imber julyp alǵandaı. ─ Sen Haýkansyń, sen bizden baıaǵyda ketkensiń. Seniń shesheń ólgen.

— Ol kári áıel-tuǵyn, — dedi Haýkan.

Imber bul sózdi estigen joq, óıtkeni kirpigi ilinip ketip edi, Haýkan ony ıyǵynan julqylap qaıta oıatyp aldy.

— Myna adam jańa ne oqyǵanyn men saǵan aıtyp berem, — o aqymaq, bul adam seniń kapıtan Aleksanderge óziń aıtyp moıyndaǵan búkil qylmysyńdy oqydy. Osynyń bári ras pa, joq pa, sen sony oılanyp aıtýyń kerek. Saǵan sondaı buıryq berilip tur.

Haýkan mısıonerler úıinde turyp, olardan oqyp-jazýdy úırenip alǵan-dy. Qazir onyń qolynda ustap turǵany — álginde ústel basyndaǵy adam daýystap oqyǵan birneshe paraq juqa qaǵaz edi, onda Djımmıdiń kómegimen Imberdiń kapıtan Aleksanderge aıtyp bergen sózderi sol qalpynda, sol yrǵaǵymen túp-túgel jazylǵan bolatyn. Haýkan ony oqýdy bastady. Imber biraz tyńdap otyrdy da, kenet tańdanystan kózi baqyraıyp, túsi buzylyp:

— Bul meniń sózim, biraq ol seniń aýzyńnan shyǵyp tur, al seniń qulaǵyń ony estigen joq-ty.

Haýkan ekige jaryp taraǵan shashyn sıpaı turyp, ózine-ózi rıza keıipte:

— Joq, Imber, bul sózder qaǵazdan shyǵyp jatyr, — dedi jymıyp, — Meniń qulaǵym olardy estigen joq. Sózder qaǵazdan shyǵyp, meniń kózim arqyly basyma jetip, sosyn ony meniń erinderim saǵan jetkizedi. Mine olar qaıdan shyǵyp jatyr!

— Á, solaı ma?! Demek olar qaǵazdap shyǵyp jatyr eken ǵoı, — dep Imber qaǵaz betindegi qara tańbalarǵa úreılene bir qarap qoıǵan. Sosyn olardy syrtynan eptep sıpap ta kórdi.— Bul keremet sıqyrshylyq, al sen, Haýkan, naǵyz kózbaılaýshynyń ózisin.

— Túk te emes... Túk te emes, — dedi jas jigit jaı ǵana, biraq maqtanysh sezimi betinen biline qalǵan. Sosyn ol qolyna ilikken bir paraqty oılamaı-aq oqı jónelip edi.

"Sol jyly, kók muzdyń kóbesi sógilmeı jatyp, bir aqsaq shal kishkentaı balasymen paıda bolǵan. Múmkin ol nemeresi shyǵar. Men olardy da óltirdim. Shal shyńǵyryp, qatty aıqaılaǵan...

— Bul ras, — dedi Imber sózdi bólip, entikken daýyspen. — Ol kópke deıin shyńǵyryp, alasuryp jatty, jan bermek ońaı ma! Biraq sen buny qaıdan bilesiń, Haýkan? Álde saǵan aq adamdardyń bastyǵy aıtty ma? Men qalaı óltirgenimdi eshkim kórgen joq, tek bastyqqa ózim aıtqam ǵoı.

Haýkan ókinishpen bas shaıqaǵan.

— Aý, osynyń barlyǵy qaǵazǵa túsken dep men saǵan aıtpadym ba, aqymaq neme?

Imber qaǵazdaǵy qara sıamen órnektelgen belgilerge kóz júgirte turyp, ózinshe bir áńgimege kóshken-di.

— Ańshy appaq qarǵa qarap turyp, bylaı deıdi: mine myna jerdeı keshe qoıan júgirip ótken, sosyn munda, qalyń taldyń arasynda otyryp, tyń tyńdaǵan, artynsha bir nárseden qorqyp, tura júgirgen; al myna tusta keri burylyp, jyldam-jyldam sekirgen; onyń sońynan sileýsin tipten qatty sekirip júgirgen: munda, iz qarǵa tereń-tereń túsken jerde, sileýsin uzyn-uzyn sekirgen... sodan qoıanǵa ol myna tusta jetken de, umar-jumar bolǵan. Budan ári qoıannyń izi joq — jalǵyz sileýsindiki ǵana. Ańshy óstip qarǵa qarap qalaı sóılese, sen de qaǵazǵa qarap: Imber myna jerde mynany istegen, ana jerde anany istegen dep sóıleısiń ǵoı, a? Solaı ma, Haýkan?

— Iá, solaı! — dedi Haýkan. — Al sen endi sóıle dep buıyrǵansha, bos áńgimeni qoıa turyp, ár sózdi muqıat tyńdap al.

Haýkan osyny aıtty da, oqýǵa kiristi. Jáne uzaq oqydy. Bári de — Imberdiń kapıtanǵa aıtqan óz sózderi. Sonymen ne zamatta Haýkan oqyp bitkende, Imber oǵan:

— Bunyń bári meniń sózim, bári durys sóz, Haýkan, — dedi. — Biraq men óte qartaıǵan adammyn, kóp dúnıe basymnan shyǵyp ketken, al bastyqtar bilgisi keletin nárselerdiń birazy endi-endi ǵana esime túsip jatyr. Tyńda meni, Haýkan. Bir jyly Muz Taýdyń arǵy jaǵynan bir adam keldi, kóp temir qaqpandary bar, solarmen ol Aq Balyqtan qundyz aýlaı bastaǵan. Men ony óltirdim. Sosyn... altyn izdegen taǵy úsh adam Aq Balyqta júrdi. Men olardy da óltirip, máıitterin qunyǵa tastadym. Odan soń Faıv Fıngerzde jáne bir adamdy óltirdim. — Ol salmen júzip kele jatqan, qapshyq-qapshyq eti bar eken.

Imber áldeneni esine túsirip, oılanyp qalǵan ýaqytta, Haýkan onyń sózin toqtamaı aýdaryp turdy da, klerk jazyp otyrdy. Óstip Imberdiń sózi "bir jıren shashty, qylı kózdi adamdy alystan sadaqpen atyp túsirgenge" deıin kópshilik onyń sózin jaı ǵana tyńdap otyrǵan. Kenet zaldan jıren shashty bir erkek ornynan atyp turyp:

— O, qudaı atqyr! Qudaı atsyn seni! — dep yshqyna aıqaı saldy. — Oıpyrmaı, ol meniń aǵam Bıll ǵoı! Bıll!

Sonymen sot aıaqtalǵansha osy "qudaı atqyr" degen sóz bólmede jıi-jıi estilip turdy, — sotty júrgizip otyrǵan adamnyń eskertpesi de, basý aıtqan janyndaǵylardyń sózi de jıren shashtyǵa eshqandaı áser etken joq.

Imberdiń basy taǵy da keýdesine salbyraı túsip edi, budan ári kóziniń aldy tumandanyp, basy zenip, esh nárseni kórýden de, estýden de qalǵan — dálireginde, qartaıǵan saıyn baıaǵy jastyq shaǵyn jıi oılaı beretin barlyq kári adamdar sekildi ol da qazir sonaý artta qalǵan tátti kúnderiniń bir tuńǵıyǵyna tereń súńgip ketip edi.

Haýkan taǵy da ony qozǵaýǵa kirisken.

— Tur ornyńnan, o, Imber. Saǵan bastyq mynany aıtýdy buıyrady: Sen nege mundaı qylmys jasadyń? Ne úshin? Osynshama adamdy óltirýińe ne sebep? Al sosyn Zańdy óziń izdep kelýińde qandaı syr bar?

Imber sozalańdap ornynan áreń turdy da, dirildegen baıaý daýyspen aqyryn, asyqpaı sóıleı bastady. Biraq birer mınýt ótpeı jatyp, Haýkan ony toqtatqan da:

— Bul shal múlde jyndanǵan, — dedi aǵylshyn tilinde, keń mańdaıly adamǵa burylyp. — Quddy kishkentaı bala sekildi, aýzyna kelgenin shatyp-butady.

— Biz onyń shatyp-butqanyn da estýimiz kerek — dedi keń mańdaıly adam. — Sen onyń bir sózin qaldyrmaı, bir sózin ózgertpeı, aıaǵyna deıin aýdar. Túsindiń be?

Haýkan túsingen. Onyń úlken bastyqpen ne týraly sóıleskenin Imber de sezbeı qalǵan joq. Budan soń ol óziniń ósıetke bergisiz uzaq sozyp — bolashaq urpaq úshin esimin mármár tasqa máńgilik etip jazyp qoıýǵa ábden laıyq qyzyl tándi patrıot adamnyń basynan keshkenderi men istegen isterin — aqyryndap aıta bastap edi. Álgindegi qybyr-jybyrdyń bári sap tyıyldy, bólmedegiler quddy jadylap tastaǵandaı bir mezet tastaı qatyp qalǵan, al ústel basyndaǵy keń mańdaıly adam qolymen jaǵyn taıana otyryp, ár sózge zeıin sala tyńdaǵan saıyn eshkim buryn mán bermegen nebir sumdyq jaılardyń qatpar-qatpar tereńine shalmen birge ózi de shym batyp bara jatqanyn sezdi. Al Imber sóıleı berdi. Keń bólmeniń ishinde qyryldaı shyqqan onyń daýsynan basqa eshbir bógde dybys joq. Tek áredik-áredikte Haýkan sóılep, aýdarma jasaıdy. Sosyn keıde bir buryshtan "Oı, sumdyq-aı!" degen jıren bastyń sózi estilip qalady.

— Men — Aq Balyq taıpasynan — Imber degen adammyn, — dep aýdarǵan shaldyń sózin Haýkan; osy sózden ózine tanys yrǵaq pen áýendi estigen sátte-aq onyń kókireginde áldebir qımas sezim oıanyp shyǵa kelgen de, boıyna órkenıet pen mısıonerlik tárbıeden sińgen dúnıesi bir sát hosh aıtysyp júre bergen. — Meniń ákemniń aty Otsbaok edi. Ol sapypqyran jaýynger bolǵan. Meniń kishkentaı bala kezimde, kúnniń ystyq qyzýy jerimizdi jylytyp, júregimizdi keremet qýanyshqa bóleıtin. Ol ýaqytta bizdiń adamdar buryn kórmegen, bilmegen nársege dal uryp, jandaryn bosqa qınamaıtyn da. Eshkim bótenniń daýsyn estigen joq. Ata-babanyń salt-dástúri olardyń da salt-dástúri boldy. Jigitterimiz qyzdarǵa súısine qarady, al qyzdarymyz olardy qýanta bildi. Analarymyzdyń omyraýy sútti, qursaǵy qutty boldy. Taıpamyz ósti, óıtkeni, ol kezde erkekterimiz erkek edi. Olar keńshilik, molshylyq kúnderi de, tarshylyq, asharshylyq ýaqytynda da sol erkek qalpynda qaldy.

Ol jyldary, qazirgige qaraǵanda, sýda balyq, ormanda ań qaptap júrýshi edi. Itterimiz de qasqyr tekti bolatyn. Olardyń qalyń terisinen eshbir sýyq eshbir boran óte almaıtyn. Al biz, ózimiz de sol ıtter sıaqty edik, biz de eshqashan, eshqandaı boran-shashyn, sýyqtan qoryqqan emespiz. Al keıde jerimizge pellı taıpasynyń adamdary basyp kirgende, biz olardy óltiretinbiz, olar bizdi óltiretin. Óıtkeni olar da, bizde — erkekter edik; bárinen buryn biz — Aq Balyq taıpasynan bolatynbyz; bizdiń ákelerimiz ben ákelerimizdiń ákeleri pellı taıpasymen soǵysa júrip, eki taıpa arasyndaǵy jer shekarasyn ádil belgilep alǵan-dy.

Iá, ol ýaqytta men aıtyp turǵandaı, ıtterimiz óte myqty bolatyn, biz, ózimiz de óte kúshti bolatynbyz. Biraq bir kúni bizdiń jerge birinshi aq adam keldi. Ol adam mine, myna qusap tórt aıaqtap, eńbektep jetken. Onyń aryqtyǵy sondaı, eti súıegine jabysqan, súıegi terisinen shyqqan. Mundaı adamdy biz eshqashan kórmegenbiz, bul ózi qaı jerden, qaı taıpadan dep, basymyz qatqan! Ol álsiz edi, ıá, óte-óte álsiz edi, biz oǵan tórimizden oryn berdik, tátti tamaqtarymyzdy aýzyna tostyq, jyly kıimderimizdi ústine ildik, jumsaq tósek-ornymyzdy astyna tósedik.

Onymen birge bir ıt te erip kelgen, jalǵyz óziniń úlkendigi bizdiń úsh ıtteı edi: ol da óte álsirep qalǵan. Júnderi qysqa bolǵandyqtan sýyq tez ótetin edi oǵan. Muz bop qatyp qalǵan quıryǵynyń jartysy synyp qalypty. Biz osy qyzyq ıtti de tamaqtandyryp, jylyttyq, boıyna, ózegine nár berdik. Ony talap tastamas úshin óz ıtterimizdi mańaıyna jýytpadyq ta.

Buǵynyń jas eti men lasostyń qaqtalǵan eti álgi aq adam men ıtke dárý boldy, olar tez et aldy, tez kúsh jınady. Sosyn ábden tolyp, semirip alǵan soń batyldana da bastady. Adam qatty sóılep, shaldar men jastarǵa kúlip, qyzdarymyzdyń betine tike qaraıtyndy shyǵardy. Al onyń ıti bizdiń ıttermen tóbelesetin boldy, júni qansha qysqa da jumsaq bolǵanmen ol birde bizdiń úsh ıtti birdeı talap tastaǵan.

Biz ol adamnan qandaı taıpadan kelgenin suraǵanymyzda, ol: "Meniń baýyrlarym óte kóp!" dep, bir túrli jaman kúlkimen kúlgen. Al sosyn múlde tyńaıyp, kóp kúsh jınap alǵan kezde, janyna kósemniń qyzy Nodany aldy da, bizdi tastap kete berdi. Budan keıin bizdiń bir qanshyq ıtimiz kúshik tapqan. Mundaı basy úlken, azýly, biraq qysqa júndi, ári dármensiz kúshikti biz buryn-sońdy kórmegenbiz. Meniń ákem Otsbaok saıypqyran kúshti jaýynger adam edi, áli esimde, álgi kúshikti kórgende onyń qabaǵy túnerip, júzi kúreńitip shyǵa kelgen. Sosyn qolyna tasty bylaı kóterip alǵan da, kúshikti bar kúshimen perip kep jiberip edi, ol birden sespeı qatty. Al arada eki jyl ótkende, Noda sol jaqta tapqan balasyn kóterip, taıpaǵa qaıta oraldy.

Bul báriniń basy ǵana eken. Sosyn qysqa júndi ıtin jetelep ekinshi aq adam keldi. Ol ózi ketip, ıtin tastap ketti. Biraq jaı ketpeı. bizdiń alty ıtti qosa alyp jóneldi. Ol úshin meniń týǵan naǵashym Ký-So-Tıge bergeni — alty ret birden jyldam-jyldam atylatyn tapansha. Ký-So-Tı sol tapanshasyna maqtanyp, bizdiń sadaq pen jebelerdi balanyń oıynshyǵy dep kúletin edi. Birde ol álgi keremet tapanshasymen aıýǵa barǵan. Ol ýaqytta mundaı qarýmen aıýdyń janyna jýýǵa bolmaıtynyn biz bildik pe? Bilgemiz joq. Ký-So-Tı de bilmegen, ol aıýdyń týra qarsy aldyna kelip, tarsyldatyp atqylaı bastaıdy, sóıtip alty ret atady, al aıý bir-eki ret ókirip alady da, Ký-So-Tıdi bassalyp ustap, aldyńǵy eki aıaǵymen qysyp-qysyp jiberedi. Ký-So-Tıdiń basy jumyrtqadaı jarylyp, mıy shashyrap jerge túsedi. Ol alǵyr ańshy edi, endi onyń úıine qarap, bala-shaǵasyn asyraıtyn da adam joq. Biz bárimiz qaıǵyra otyryp: "Aq adamǵa ne jaqsy bolsa — bizge sol jaman!" dedik. Bul endi ras nárse. Aq adamdar kóp, aq adamdar tolyq, al biz solar úshin azbyz, aryqpyz.

Birazdan keıin úshinshi aq adam keldi, onyń kóp-kóp, ár túrli dámdi tamaqtary boldy, basqa da jaqsy zattaryna ol aıyrbas retinde bizdiń eń tańdaýly jıyrma ıtimizdi aldy. Sondaı-aq saıdyń tasyndaı on jigitimizdi ár túrli syılyq pen ýádege aldandyryp, ózimen birge ala ketti. Olardyń qaıda ketkenin eshkim bilmeıdi de. Bireýlerdiń aıtýynsha, bizdiń ol bozdaqtarymyz adam aıaǵy baspaǵan Muzdy Taýdyń basynda kóz jumypty. Al endi bireýler olardy Aq Meńireýdiń ishinde óldi desedi. Kim ne dese de, Aq Balyq taıpasynyń adamdary ol jigitter men ıtterdi eshqashan qaıta kórgen joq.

Budan soń da aq adamdar ústi-ústine kele berdi, syılyqtar ákeledi — sosyn ózderimen birge jastarymyzdy alyp ketedi. Keıde olar qaıtyp oralatyn, biz olardyń pellı taıpasynan da áride, alys-alys jerlerde, kórgen azaby men beıneti jóninde nebir qyzyq áńgimeler estıtinbiz. Al keıde olar múlde kelmeı de qalatyn. Biz sonda jastarymyzǵa: "Eger aq adamdar eshtemeden qoryqpaıtyn bolsa, bul — olardyń kóptiginen, al biz, Aq Balyq taıpasynyń adamdary — azbyz, sondyqtan bizdiń jastarymyz bizden endi ketpeýi kerek", — degenbiz. Biraq jigitterimiz báribir kete berdi, sosyn, tipti qyzdarymyz da kete bastady. Budan ári bizdiń ashý-yzamyz keńirdegimizge tirelip edi.

Ras, biz de unnan jasalǵan taǵamdar men tuzdalǵan shoshqa etin jedik, shaıdy óte jaqsy kórdik; eger shaı ishpeı qalǵan kúnderimiz bolsa, biz ár nársege ashýlanyp, bir-birimizben ursysyp ta qalatynbyz. Sóıtip aq adamdar ákelip satatyn kóp zattardy biz ylǵı da ańsap júretin jaǵdaıǵa jettik. Satý — satyp alý! Biz endi tek qana osyny oıladyq. Birde, qystyń bir kúni atyp alǵan búkil qustarymyzdy júrmeıtin saǵat, ótpeıtin ara, patronsyz tapanshaǵa aıyrbastap jibergenimizdi keıin bildik. Al sosyn asharshylyq boldy, bizdiń erteńge saqtaǵan etimiz joq edi, sodan qyryq shaqty adamymyz kóktemge jete almaı kóz jumdy.

"Endi biz álsiredik, — dedik biz. — Pellı taıpasy jerimizge kiredi de, basyp alady". Alaıda bále bizge ǵana emes, pellı taıpasyna da jetken eken, olar bizdi qoıyp, óz bastarymen ózderi álek bop jatqan kórinedi.

Meniń ákem Otsbaok — saıypqyran jaýynger — ol ýaqytta biraz qartaıyp qalǵan-dy. Biraq aqyl-oıy ornynda bolatyn. Ol kósemge bylaı degen: "Kórdiń be, bizdiń ıtterdiń tuqymy qalaı azyp ketkenin! Bir shymshym qoıý júni joq, baıaǵy kúshten aıyrylǵan, ne bulardy durystap shanaǵa shege almaısyń ne aıyzyń qanyp ańǵa salyp jarymaısyń. Shym etken aıaz bolsa, búrseńdep shyǵa keledi. Kel, bulardyń tóbetterin túgel óltireıik te, tek qasqyr tekti qanshyqtaryn ǵana alyp qalaıyq; al olardy qasqyrlarmen shaǵylysý úshin túnde ormanǵa qoıa bereıik. Sonda sýyqqa tózimdi, qalyn júndi ıtterge taǵy da ne bolamyz.

Obaly neshik, bul sózdi kósem qoldap, kóp ótpeı-aq Aq Balyq taıpasy osy ólkede keremet ıtterimen dańqy shyǵyp edi. Iá, ıtterimen, adamymen emes. Bizdiń eń tańdaýly uldarymyz ben qyzdarymyz aq adamdarǵa ilesip, kún ótken saıyn áldebir jaqqa, alys-alys qıyrlarǵa ketip jatty, ketip jatty. Ol jaqta aýrý-syrqaýǵa ushyraǵan nemese aq adamdarmen kelise almaǵan keıbir qyzdarymyzdyń Noda sıaqty qaıta oralǵany da bar. Biraq kópshiligi sol ketkennen mol ketken. Al eger uldarymyz qaıta oralsa, olardan bizge paıda shamaly edi: alysta júrip olar jaman sózder, oǵash qylyqtar úırengen, ishetinderi — jyndysý, oınaıtyndary — karta, aq adamdar qaı ýaqytta shaqyrsa, sol ýaqytta ketip qalýǵa daıyn turady. Olar úlkenge degen qurmetti múlde umytqan, eshkimge bas ıip, tájim etip turmaıdy, reti kelse bizdiń eski-salt dástúrimizdi mazaq etkisi keledi, kósemderge de, shamandarǵa da betteri bylsh etpeı kúle qaraıdy.

Men jańa aıttym: bizder — Aq Balyq taıpasynyń adamdary — álsiz, osal bola bastadyq dep. Qymbat baǵaly jáne jyly terilerdi biz temekige, vıskıge, qaǵaz talshyqtardan jasalǵan juqa kıimderge berdik. Sosyn sýyqta qalsh-qalsh etip otyratyn boldyq. Bizge jótel jaýdaı tıdi, onymen áıelder de, erkekter de aýyrdy, olar túni boıy kúrk-kúrk etip. qara terge túsip shyǵar edi, al ańshylar ormanǵa jetpeı jatyp appaq qardyń ústinde qyp-qyzyl qan qusady. Birde ananyń, birde mynanyń ókpesinen qan ketedi; osydan adamdar ólip te jatty. Áıelder balany az týdy, al týǵan balalar aýrýshań, áljýaz boldy. Aq adamdar bizge basqa da belgisiz aýrýlar ákelgen. Olar jóninde biz eshqashan eshteme estimegen edik. Bul arýlardy maǵan sheshek, qyzylsha dep túsimdirgen — olar bizdiń taıpa adamdaryn baýdaı túsirgen kezi de kóp.

Bárinen de tańdanarlyǵy: aq adamdar bizge ajal ákelgen, olardyń barlyq ádet-ǵurypy bizdi ajalǵa jetelegen, olardyń tanaýynan shyqqan tynystyń ózi ajal shaqyrǵan, sóıte tura olardyń ózi ajaldyń ne ekenin bilmeıdi. Olarda ne joq, vıskı de, temeki de. qysqa júndi ıt te bar. Olarda sheshek, qyzylsha, jótel, qan túkirý sekildi barlyq aýrý da bar; olardyń táni aq, názik, olar jaýynnan da, daýyldan da qorqady; olarda jyndy tapansha da bar — alty ret qatarymen atady. Biraq, ózderiniń barlyq aýrýlaryna qaramastan, olar tolǵan ústine tola túsedi, gúldegen ústine gúldeı beredi, olar ózderiniń aýyr qoldaryn búkil álemniń ústine salyp, barlyq halyqtardy ezip-jansha túsedi. Al olardyń áıelderi sonshama názik, sonshama osal kóringenmen, shyn máninde olar temirdeı berik te — óıtkeni kesek te kúshti erkekterdi týǵan solar ǵoı. Budan shyǵatyny — aq adamdar úshin náziktik te, álsizdik te, aýrý da úlken kúsh pen alyp qýatqa aınalyp shyǵa keledi. Sonda ne, aq adamdar qudaı ma, álde jyn-peri me? Men bilmeımin. Iá, men Aq Balyq taıpasynyń kári Imberi, jalpy ne biledi deısinder?! Meniń biletinim bireý ǵana: bul aq adam degenderdi — jıhangezder men saıypqyran jaýyngerlerdi — túsiný múmkin emes.

Men jańa sózimde ormanda ań-qustar azaıǵan ústine azaıa tústi dedim ǵoı. Bul — myltyqtyń kinási. Ras, jaqsy myltyq alystan tıgizedi, biraq ań-qus joq bolsa, myltyqtyń ne keregi bar? Meniń bala kezimde, Aq Balyq taıpasynyń jerinde, attap basqan saıyn qos-qostan bulan aldyńnan shyǵýshy edi, al jyl saıyn qanshama qońyr buǵy kelmedi munda! Onyń esebine kim jetken! Endi she? Ańshy on kún boıy adaqtap shyqsa da ormannan bir bulan nemese bir buǵy taba ma? Joq! Men taǵy da aıtamyn; myltyq qansha jaqsy bolǵanmen atatyn eshteme joq bolsa, onyń keregi ne!

Mine, men — Imber, Aq Balyq taıpasynyń qalaı quryp bara jatqanyn kóre otyryp pellı men ólkeniń basqa taıpalary da ońyp turǵan joq, kóp oılandym. Ormanda ań-qus qalaı quryp bara jatsa, olar da solaı quryp baratyn edi. Men taǵy oılandym.

Men shamandarmen, aqyldy aqsaqaldarmen keńestim Qatty oılanýyma adamdardyń ý-shýy kedergi bolmas úshin men ormannyń tereń túkpirine kettim, al asqazanym meni albyratyp, salbyratyp, uıqymdy keltirmes úshin et jeýdi qoıdym. Sóıtip men uıqy-kúlkiniń bárin umytyp, ormanda uzaq-uzaq otyrdym, — men oılaǵan qıyn máseleni sheshetin bir ǵajaıyp belgini meniń kózderim saryla kútti, al meniń sybyr etkendi estıtin saq qulaqtarym ǵaıyptan túser sózdi qaǵyp alýǵa tyrysty. Qap-qara túnderde, jel óksip, sý jylap jatatyn ózen jaǵasyna jalǵyz ózim kelip, sol jerde, aǵashtar arasynda, men baıaǵy danagóı qarttar men ólgen shamandardyń arýaǵyn góı-góılep kóp shaqyratynmyn. Eger olar kele qalsa, aqyl suraǵym kelgen.

Aqyr sońynda men ózim kútken elesterdi kórdim de. Olar — qysqa júndi jaman ıtter edi. Men túsindim ne isteý kerektigin. Meniń ákem — saıypqyran jaýynger — Otsbaoktyń dana sheshimi arqasynda bizdiń ıtter óziniń qasqyr tekti tuqymyn taza saqtap qalyp edi. Olardyń terisi qalyń, júni uzyn, kúshi myǵym boldy. Shanaǵa shegýge olardan artyq ıtter joq-ty. Sonymen men taıpa turaǵyna keldim de, óz sózimdi aıttym jaýyngerlerge: "Aq adamdar — taıpa, óte úlken taıpa, — dedim men. — Olardyń jerinde ań-qus qalmaǵan, sondyqtan olar bizdiń jerimizge kelgen qybyr etken qaranyń bárin atýǵa, alýǵa. Olar bizdi álsiz etti, biz sodan quryp baramyz. Olar óte ashkóz adamdar. Sol sebepti de bizdiń jerde ań-qus quryp bitti, al eger biz ómir súrgimiz kelse, olar bizge ne istese, biz de olarǵa sony isteýimiz kerek".

Men olardyń qanyn qyzdyraıyn, kúreske shaqyraıyn degen oımen basqa da kóp sózder aıttym. Al Aq Balyqtyń adamdary meni tyńdap bolǵan soń, bireýi olaı dedi, bireýi bylaı dedi, keıbireýleri tipti aqymaqtyń sózin sóıledi, biraq birde-bir jaýyngerden erlik pen erkektik sóz estigem joq. Óıtkeni bizdiń jigitterimiz sý sıaqty suıyq, qorqaq. Biraq sózdi únsiz tyńdap otyrǵan aqsaqaldardyń kózinen men jarq-jurq etken ot kórdim. Sosyn keshkisin, taıpa túgel uıyqtaǵan kezde, men olardy túgel qupıa túrde ormanǵa jınap alyp, taǵy da tamyrlaryn basyp baıqadym. Durys! Biz kelisimge keldik, alqaqotan otyryp, baıaǵy baqytty kúnderdi, ıt basyna irkit tógilgen molshylyqty, jerimizde jyrtylyp aıyrylǵan ań-qusymyzdy eske túsirdik. Biz bir-birimizdi aǵa-baýyr destik, óz qupıamyzdy óle-ólgenshe syrtqa shyǵarmaýǵa ýádelestik, sosyn... eń bastysy, syrttan kelgen zulym taıpa adamdaryn qasıetti jerimizden qalaıda tazalap shyǵýǵa ant beristik. Bunyń bári aqymaqshylyq ekenin, árıne, biz qazir ǵana bilip otyrmyz, al ol ýaqytta, bizder, Aq Balyqtyń aqsaqaldary qaıdan bileıik?

Basqalarǵa jol kórsetip, olardy rýhtandyrý úshin birinshi qurbandy ózim jasadym. Iýkon jaǵasynda tyǵylyp jatyp, aq adamdar mingen qaıyqty kúttim. Birazdan soń bireýi kórindi. Onda eki adam otyr eken, men ornymnan turyp, qolymdy kótergen kezde, olar shuǵyl burylyp, jaǵaǵa bettegen. Sosyn qaıyqtyń tumsyq jaǵynda otyrǵan bireýi buǵan ne kerek degendeı basyn kótergeni sol — meniń shirene tartqan sadaǵymnyń oǵy onyń týra keńirdegine girsh ete qaldy — maǵan ne kerek ekenin ol sonda ǵana túsingen. Al kórmeı otyryp, qaıyqty júrgizip kele jatqan ekinshi adam ıyqtaǵy myltyǵyna qolyn sozǵansha men sholaq naızamdy keýdesine qadap ta úlgerdim. Janymda taǵy eki naızam qalǵan.

"Bul birinshi qadam, — dedim men janyma kelgen aqsaqaldarǵa. — Birazdan keıin barlyq taıpanyń barlyq aqsaqaldaryn biriktiretin bolamyz, al sonan soń keýdelerinde áli de ottary bar jigitterimizdi jınaımyz, mine, sonda is jyldamyraq júredi".

Biz bas ızesip, maquldastyq ta, ólgen ekeýdi sýǵa tastadyq Al olardyń qaıyǵyn ol óte jaqsy qaıyq edi — biz órtep jiberdik. Onymen qosa ishindegi bar zatty da otqa tastadyq. Buǵan deıin ol zattardy kórip alǵanbyz, bylǵary qapshyqtyń ishinde bolatyn. Biz ony pyshaqpen tilip qarasaq — ishinde kóp-kóp qaǵaz eken — betterinde qaz-qatar tizilgen belgiler bar, tegi olar, Haýkan, myna sen qolyńa ustap turǵan nárseler bolsa kerek. Ol ýaqytta olardyń ne belgiler ekenin biz qaıdan bileıik; al qazir men bir nárseniń ıisin sezem ǵoı, olar anaý sen aıtqan adamnyń sózi, Haýkan...

Qaıyqtaǵy eki adamnyń ólimi týraly bul áńgimeni Haýkan aýdaryp bitpeı jatyp, bólme ishi gý-gý sózge tolyp ketip edi.

— Bul toqsan birinshi jyly joǵalyp ketken pochta ǵoı, — dedi bir daýys. — Ony Pıter Djeıms pen Dılenı alyp kele jatqan: Ol ekeýin sońǵy ret Le-Barj kóliniń jaǵasynan Mettúz kórgen eken.

Klerk árbir sózdi qulshyna jazyp otyrdy, bul — Teristik tarıhyna taǵy bir taraýdyń qosylǵany edi.

— Meniń endi kóp aıtar sózim qalǵan joq, — dedi Imber aqyryndaı sóılep. — Bizdiń ne istegenimizdiń bári qaǵazda jazylǵan. Biz, kári adamdarmyz, biz ne istep júrgenimizdi túsingen joqpyz. Qupıamyzdy ashpaı, óltirgen ústine óltire berdik; biz jáne qalaı óltirýdi de jaqsy bildik, óıtkeni bizge, kári adamdarǵa ómir ne nárseni asyqpaı, biraq tez isteýdi úıretken edi. Birde bizge aq adamdar kelgen de, betimizge yzalana qarap-qarap alyp, alty birdeı jigitimizdiń qolyna temir kıgizip, ózderimen alyp ketken. Sonda biz burynǵydan da aqyldy, burynǵydan da kóp óltirý kerek ekendigin túsingenbiz. Sosyn biz, aqsaqaldar, birimizden keıin birimiz ózenniń basy men aıaǵyn qýalap, belgisiz ólkelerge attandyq. Mundaı isterge asa batyldyq kerek edi. Biz kári bolsaq ta, qoryqpadyq, al shyn máninde, alys ta bóten ólkeler aldyndaǵy qorqynysh biz sıaqty káriler úshin úlken qorqynyshty.

Biz solaı — úlken qýlyqpen, asyqpaı óltire berdik. Biz Chılkýttyń bıik asýynda da, Atyraýdyń taram-taram boıynda da, taýdyń tereń qoınaýlary men teńizdiń jaqpar tasty jaǵasynda da, qysqasy, aq adamdar qaı jerge qos tigip, qaı jerde súrleý jol salsa — sol jerlerdiń bárinde olardy qaǵyp tastap otyrdyq. Iá, aq adamdar kóp óldi, biraq biz odan paıda kórmedik. Olar taýdan asyp kele berdi, kele berdi. Kelgen saıyn jerimizde olar kóbeıe tústi, al bizder, aqsaqaldar, ýaqyt óte kele azaıa bastadyq. Áli esimde, Buǵyly taýdyń asýynda bir aq adam qos tikken. Ózi tym alasa, kishkentaı ǵana jan eken. Soǵan bizdiń úsh shal jabyla ketedi uıyqtap jatqanda. Erteńinde men qos ishine kirgende, myna jaıdy kórgenmin: úsh shal úsh jerde sulap jatyr, al aq adamnyń áli de kirpigi qımyldaıdy. Tipti, ol ólip bara jatyp ta meni boqtap, qarǵap ketýge shamasy jetken.

Ras, biz azaıyp bara jattyq: búgin bir aqsaqal óledi, erteń ekinshisi. Keıde, arada talaı ýaqyt ótkende, bizdiń taıpanyń bir adamy ólgeni týraly habar jetedi, al keıde jetpeı de qalady. Al basqa taıpanyń shaldary álsiz ári qorqaq edi jáne bizge kómekteskisi de kelmegen. Sonymen búgin bir aqsaqal ólse, erteń ekinshisi — sóıte, sóıte... qazir tiri júrgen jalǵyz men ǵana. Iá, men — Imber — Aq Balyq taıpasynan. Meniń ákem — Otsbaok — saıypqyran jaýynger bolǵan. Endi qazir Aq Balyq taıpasy joq. Men ol taıpadan qalǵan jalǵyz aqsaqalmyn. Al bizdiń jigittermiz ben jas áıelderimizdiń biri — Pellı taıpasyna, biri — Lococ taıpasyna, biraq kópshiligi — aq adamdarǵa ketken. Men óte qartaıdym, óte qajydym, men zańmen bosqa kúreskenimdi endi ǵana bildim, sen durys aıttyń, Haýkan, men munda Zańdy izdep kelgen adammyn.

— Sen shyn máninde esýassyń, O, Imber, — dedi Haýkan.

Bul sózdi Imber endi estigen joq, ol kóne bir kórinisterdiń qoınyna jaılap sińe bergen-di. Keń mańdaıly sot ta óziniń áldebir eles-kórinisterimen bógde bir dúnıege attanǵan: onyń kóz aldynan — búkil tula boıy qurysh qursanyp, temir oranǵan, basqa halyqtardyń bárine Zań ornatyp, taǵdyryn sheship otyrǵan óz násili barsha ulylyǵymen, saltanatpen óte bastaǵan. Ol sol óz násiliniń qara ormandar men tuńǵıyq teńizder ústin qyzyljalqyn jaryqqa bóktirgen tań shapaqty tarıhyna kóz jibergen. Ol jáne osy shapaqtyń talma tús kezinde qalaı qan tústi jalynǵa aınalyp, al keshke qaraı kóleńkelerdiń yǵymen qalaı qyzylbarqyn qumdarǵa sińip ketetinin elestetken... Osynyń bárinde onyń kóz aldynda qudiretti de quzyretti, raqymsyz da qaıyrymsyz, ıilmes te búgilmes Zań degen Ulyq turǵan-dy. Bul Ulyq — onyń atymen is qylyp, onyń buıryǵymen ólip te ketetin adam degen beısharadan, tipti myna kári úndiske keshirimmen qaraǵysy kelgen keń mańdaıly sottan da áldeqaıda myqty edi.

---