InfoHub Logo

1

Alysta qalǵan balalyq shaǵym... Oıymnan: jarǵaq sary tony qaýdyrlaǵan, tobyǵy taıǵan sol aıaǵyn súırete júgiretin, shilbıgen aryq aqsaq qara bala bir ketpeıdi. Kózimdi sál jumsam-aq: shýyldaǵan balalardyń eń sońynda sol aıaǵyn jer sypyrǵandaı kóldeneń súıretip, es qalmaı dalbaqtaı júgirip kele jatqan Aıandy kórgendeı bolam. Sondaıda onyń alqyna shyqqan álsiz, jińishke daýyspen: «Eı, toqtańdarshy, men senderge búgin keshegiden de qyzyq ertegi aıtamyn»,- degen jalynyshty únin estımin.

Áýelde biz, balalar, onyń ertegi aıtatynyn bilgemiz joq. Ol ájesi ekeýi bizdiń aýylǵa qyryq ekinshi jyldyń jazynda kóship kelgen. Mal degennen, tek buzaýly qońyr sıyry bar edi. Aıannyń ákesi maıdanǵa attanyp, týǵan anasy sodan eki aı buryn qaıtys bolypty. Bizdiń aýylda ájesiniń jamaǵaıyn tórkinderi bar eken, solardy saǵalap kelse kerek.

...Biz, balalar, kóshede ekige jarylyp ap, qaǵazǵa topyraq orap, burqyldata laqtyryp, atysyp oınap júrgenbiz. Ary ótip, beri ótken kempir-shal: «Jelkeń qıylǵyrlar-aı, soǵys azdaı, bul atysyp oınady degendi qaıdan shyǵardy osylar, basqa oıyn az ba-eı!..» -dep ursyp-ursyp qýyp tastaıdy. Biraq olar ketisimen qaıta jınalamyz. Qaıta atysamyz. Jelsiz tymyrsyq kúnde burqyldaǵan maı topyraq tumansha qalqyp, shańytyp turyp alady. Jýyq arada seıile qoımaıdy. Sonyń arasynda tunshyǵa júrip, kózimiz ǵana jyltyrap, bir-birimizge «ýralap» umtylamyz. Oıynnyń osyndaı bir qyzý shaǵynda bizdiń «ataman» - Sadyq kilt toqtaı qap:

— Áı, anaý kim-eı? - degen.

Bárimiz sol nusqaǵan jaqqa qaradyq. Anadaı jerde: sholaq jeń aq jeıde, tizeden joǵary qysqa qara shalbar kıgen, kekil shashy bar, muntazdaı taza bir bala tur eken. Biz qaraǵan kezde ol ózinshe áldeqandaı bop keıkıip, eki qolyn qaltasyna sap shirenip qoıdy.

Oıyndy tastaı sala bárimiz birdeı topyrlaı júgirip álginiń qasyna keldik. Adam kórmegendeı bir-birimizdi kımelep, qorshalaı, tura qaldyq. Ústimizdegi kıimniń kimdiki qara, kimdiki aq ekenin bilip bolmaıdy, battasqan shań-topyraq. Shetimizden ıt talaǵanda alym-julym, alqa-salqamyz. «Bul kim-eı? Qaıdan kelgen-eı» dep birimizdi birimiz túrtpekteı beremiz. Ózine bastan-aıaq shuqshıa qarap shyqtyq. Ol da synaǵandaı árqaısymyzdy bir-bir sholyp ótti. Bizdiń usqynsyz túrimizge kóńili tolmaǵan sıaqty sholaq tanaýyn tyrjıtyp qoıdy. Qońyrqaı júzi tership, mańdaıyndaǵy birkelki etip qıylǵan kekil shashyn úrlep turdy. Kekilimiz joq bizge onyń sol qylyǵynyń ózi keremetteı súıkimdi kórinip, qyzyǵa qaradyq.

— Kekilin qara-eı, óziniń, jaman áline qaramaı,- dep qaǵytyp ótti Esikbaı. Biz kúlkimiz kelmese de onyń sózine qoshamet bildirip syqylyqtaı kúldik. Jańa kelgen bala qyzarańdap teris aınalyp ketti.

— Á... Men bildim,- dedi Sadyq maqtana daýystap. Onan soń álgi balanyń aldyn oraı ótip: - Eı, bala, sender keshe kóship keldińder ǵoı,á? Qońyr sıyrlaryń bar ǵoı, á? - dedi.

— Iá dedi tomsyraıyp turǵan bala onyń sózine kúlimsirep,− Qońyr sıyrymyz bar.

— Atyń kim?

— Aıan.

Biz, bárimiz, tegis umytyp qalmaıyq degendeı: «Aıan, Aıan»... dep kúbirlese qaıtalap qoıdyq.

— Júr, joldas bolamyz,- dedi Sadyq onyń appaq bileginen qap-qara qolymen ustaı alyp. Aıan onyń qolyna qarady da qyzarańdap turyp, aqyryndap bilegin bosatty.

— Sender jaq sýyq eken. Sýǵa túspeı qalaı shydaısyńdar?- dedi.

— Túsemiz. Anaý arada tospa bar. Júr, túseıik. Sýy vo!..- dep Sadyq aýyldyń joǵarǵy jaǵyndaǵy shuńqyr-tospany jerge syıǵyzbaı maqtaı jóneldi.

Aıan bizge qosylyp solaı qaraı júrdi.

Aýylǵa jańa bir balanyń kelýi biz úshin naǵyz mereke bolatyn. Árqaısymyz onyń kózine túsip qalýǵa tyrysýshy edik. Sondyqtan birimizden-birimiz artyq kórinbek bop, áı kep maqtanatynbyz.

— Men sýdyń astynda alpysqa deıin sanap jata alamyn,- ... dep bósti Sadyq.

— Meniń de mynandaı aq kóılegim bar. Úlken sandyqta jatyr, apam kıgizbeıdi,- dedi kóp úndemeıtin Qosym tyrnaýyq ta.

Qosym tóbeleskende ylǵı baj etip kep betti tyrnaıtyn, sondyqtan tyrnaýyq deıtinbiz, ózinen kóp balalar qorqatyn. Oǵan tek Esikbaı ǵana tik kelýshi edi. Qazir de ol:

— Oı, ketshi ary, tyrnaýyq mysyq. Seniń úıińde altyn baryn da bilemiz,- dep entelep kele jatqan Qosymdy kókireginen ıterip jiberdi.

Esikbaı - sıdań boıly, qol-aıaǵy qara qaıystaı qatqan uzyn, júgirgende aldyna jan salmaıtyn, ózi tóbelesqor, sotqar bala edi. Keıde qaraptan-qarap kele jatyp árkimge bir urynatyn jaman ádeti bar. Áli jetkendi aıaqtan shalyp qap, bolmasa basynan toqaı alyp jylatyp jiberetin.

Qazir de ol Aıannyń aldynda qyr kórsetkisi kep:

— Tyrnaǵyń qaısy-eı, mysyq? - dep, Qosymdy aıaǵynan shalyp qaldy. Qosym jalp etip ushyp týsti de, terisi sydyrylǵan tizesin ustaǵan kúıi, kózi jasaýrap qaıta turdy. Biraz júrgennen keıin Esikbaı onyń basynan túıe toqaı ala bastady. Jylap jibergen Qosym tyrnamaq bop yzaqorlana umtylǵan, Esikbaı ony uzyn qolymen tumsyqtata salyp jiberdi. Qosymnyń murnynan qan dirdektep, baqyryp úıine ketti.

Sol kúni biz sýǵa túsip, kúnge qaqtalyp, keshke deıin tospa basynda oınadyq. Aıan burynnan tanys adamdaı etene bop ketti.

Ol óte aq kóńil, aqyldy bala eken. Adamdy ish tartyp turatyn jaıdary júzi, ne deseń de tez kóne ketetin jumsaq minezi bizdi birden úıirip áketti. Eń jaqsy qasıeti - eshkimmen tóbelesip, sózge kelmeıtindigi edi. Bir-eki ret keıbir shataqqumar balalar tıisip te kórgen ózine. Aıan úndemesten qabaǵyn túıip, ondaılardan syrt aınalyp ketip júrdi. Óziniń jaýap qaıyra almaǵanyna nalyǵandaı bop:

— Meniń kókem de joq, apam da joq, sondyqtan tóbelessem ájem ursady ǵoı,- dep qoıdy ol.

Alys-julys oıyn ústinde kúreskenimizde ol birazymyzdy jyǵyp ketti. Tek Esikbaıdan ǵana jyǵyldy.

Alǵashqy kúnnen bastap Aıanmen etene jaqyn dos bolýdy árkim-aq oılaı bastaǵan. Biraq ol eshkimge erekshe yqylas bildirgen joq. Birimizden-birimizdi bólip-jarǵan joq. Bárimizben de jaqsy joldas boldy.

Úsh-tórt kún ótken soń, ábden úırenisip alǵannan keıin urynarǵa qara tappaı júretin Esikbaı basqa balalarǵa isteıtin qylyǵyn Aıanǵa da istedi. Onymen tóbeleskisi kelip, ózinen-ózi jónsiz tıise bastady. Aıan oǵan jasqanshaqtaı qarap:

— Qoısaıshy endi,- dep kúńkildegen saıyn, Esikbaı yrjaqtap kep, qaıta-qaıta onyń basynan toqaı alyp, aıaǵynan shalyp, mazasyn ketirdi.

Yza bolǵan Aıan aqyrynda:

— Tóbelesesiń be? - degen. Esikbaı ony mazaqtaı túsip:

— Senimen be, qoıshy-eı! - dep kep, silekeıin Aıannyń betine jaǵa saldy. Munan ári shydaý múmkin emes edi.

— Men bul kósheniń ortasynda tóbelespeımin. Júr anaý saıǵa. El kórmeıtin jerge baryp tóbeleseıik,-dedi Aıan.

— Qoıshy-eı, mynaý dóı ǵoı-eı,- dep Esikbaı silekeıin Aıanǵa taǵy jaqty.- Júr, al Esikbaı kókeńniń judyryǵyn ıiskegiń kep tursa.

Ol endi Aıandy ıtermeleı túsip, saıǵa qaraı júrdi. Ekeýiniń tóbelesin kórý úshin sońdarynan biz de erdik. Saıǵa túsken soń Aıan jeıdesin sheship, shetki butanyń basyna ildi de, birden Esikbaımen alysa ketti. Esikbaıdyń boıy onan anaǵurlym bıik edi. Ekeýi shartpa-shurt beldesken kezde, ol Aıandy belinen qapsyra qysyp, qaıqaıtyp boıymen basty.

Biraq qansha kúshengenimen jyǵýǵa shamasy kelmedi. Dereý bir qolymen Aıandy kekilinen shap ete qap, shalqasynan gúrs etkizdi. Jyǵyp ap Aıannyń bet-aýzyna bylshyldatyp soǵa bastady. Aıan tyrs etip ún shyǵarmastan, astynda jatyp qur qol-aıaǵyn erbeńdete beredi. Tek bir kezde Esikbaı:

— Oı-baı!..- dep baj ete tústi de, bir jaǵyna qaraı burańdap jyǵyla berdi. Aıan onyń qolyn burap jibergen eken. Endi Aıan kúsh aldy. Ol aýzy qan-qan bolyp atyp turyp, Esikbaıdy alqymynan búre túsip, jer súzdirip tuqyrta berdi. Ózderi apyr-topyr qylǵan qara topyraqqa Esikbaıdyń bet-aýzyn bir-eki ret kómip-kómip jibergen.

Oıbaı, boldy, boldy...- dep aıqaı saldy Esikbaı. Aıan onyń basynan attap turyp ketti.

Ushyp turǵan Esikbaı taǵy da tap bergen. Aıan ony beldesýge jibermeı eki qolynan ustaı aldy da, jata beris tastap yńq etkizdi. Biraq ústinen basyp soqqan joq. Qatty jyǵylǵan Esikbaı birazǵa deıin tura almaı yńqyldap jatty. Aıan bolsa bulaqqa baryp bet-aýzynyń qanyn jýyp, aq jeıdesin kıip túk bilmegen, túk kórmegendeı úıine qaıtty.

Osy tóbelesten keıin-aq Aıanǵa eshkim tıispeıtin boldy.

Kúzde oqý bastalyp, jeti menen on jastyń aralyǵyndaǵy óńsheń biróńkeı balalar birinshi klasqa bardyq. Bizdi Imanjanov degen shashy appaq qýdaı, qoly-basy tońǵan adamsha dirildeı qalshyldap, kózi qyp-qyzyl bop jasaýrap otyratyn qart kisi oqytty. Bul kisi -densaýlyǵynyń nasharlaýy sebepti qaladan kóship kelgen muǵalim eken. Bizge kún saıyn úıinen ákelgen qaǵazdy bir-bir paraqtan úlestirip berip, áripterdi úırete bastady.

Aıan ekeýmiz bir partaǵa otyrǵanbyz. Birinshi kúnnen-aq ol zerektigimen kózge tústi. Muǵalimniń taqtaǵa jazǵan áripterin aına-qatesiz qaǵazǵa túsirip, tez jattap alyp júrdi. Tipti kele-kele kúnine bir-eki áripten ǵana ótkenimizge keńili tolmaı:

— Barlyq áripterdi tezirek nege úıretpeıdi eken. Shirkin, aǵama hat jazar edim,- dep kúńkildeıtin.

Árıne, maıdandaǵy áke-aǵamyzǵa hat jazý bárimizdiń de kókeıimizdegi asyl arman edi. Sonymyzdy sezgendeı Imanjanov ta bizge tezirek hat tanytýǵa bar kúshin salyp baqty. Sóıtip, bas-aıaǵy birer aıdyń ishinde áripterdi tegis jattap, birli-jarym sózderdi qurap jaza alatyndaı halge jettik. Al Aıan bolsa kádimgideı: «Asa jannan artyq kóretin aǵa...» dep bastap, hat jazatyn boldy. Endigi onyń qýanyshynda shek joq edi. Kúnde sabaqtan keıin úıine kelisimen tór aldyna etbetinen túsip, sıaly qaryndashty tilimen jalap qoıyp, bet-aýzyn sıa-sıa ǵyp aǵasyna hatty ústi-ústine jazatyn da jatatyn. Kúnine eki-úsh hattan jazady. Keıde ájesiniń aıtqanyn jazsa, keıde óz betinshe jaza beretin.

Biz, basqa balalar áli de sóılem qurastyryp jaza almaıtynbyz. Sondyqtan Aıanǵa kep:

— Hat jazýdy úıretshi,- dep jata jabysatynbyz.

Aıan báldenbeıtin. Jymyń-jymyń etip kúletin de:

— Má, myna meniń hatymdy kóshirip jaz, tek meniń aǵamnyń ornyna óz aǵańnyń atyn jaz,-dep qoıatyn.

Sóıte-sóıte hat jazýdy bárimiz de úırendik. Endi bizdiń aýyldan kúnine maıdanǵa sózi de, mazmuny da, keıde, tipti kisi attary birdeı jıyrma-otyz hattan ketip jatatyn boldy.

Dál bizdiń hat tanýymyzdy kútip júrgendeı-aq eki aıdan keıin Imanjanov qatty naýqastanyp, tósek tartyp jatyp qaldy. Bir qol, bir aıaǵynan paralıch bolǵan. Basqa muǵalim kelmedi. Osylaısha bizdiń oqýymyz da keler jylǵa deıin toqtaǵan edi.

Birde Aıan óristen mal qaıyryp kele jatyp úıretemin dep, óziniń qasqa buzaýyna sekirip mingen. Semiz buzaý móńkip-móńkip jyǵyp ketti. Sol joly Aıannyń tobyǵy taıyp bir aıdaı úıinde aýyryp jatty. Osydan keıin-aq Aıannyń tobyǵy taıǵysh bolyp aldy. Qıt etip alyssa, ıá sekirse tobyǵy taıyp ketetin de, Aıan:

— Oıbaı, oıbaı, aıaǵym-aı... aıaǵym-aı...- dep janushyra baqyryp jata qalatyn.

Birte-birte ol alysyp-julysyp oınaıtyn oıyndarǵa aralaspaı, shettep, bar qyzyqqa tek anadaıdan syrttaı qyzyǵa qarap turatyn boldy.

Tobyǵy úshinshi ret taıǵanda, ol úıinde burynǵydan da uzaǵyraq jatty.

Bul kezde qys túsip qar jaýǵan. Biz bolsaq syrǵanaqtyń qyzyǵyna kiriskenbiz.

2

Bizdiń aýyl Eshkiólmes degen kishkene qońyr taýdyń dál eteginde edi. Uzynnan-uzaq bir kóshe bop joǵarydan tómen qaraı sozylyp jatatyn. Qysta osy jalǵyz kósheniń basynan-aıaǵyna deıin balalar shýyldasa topyrlaı júrip qardy taptap, syrǵanaq jasaıtynbyz. Qar qalyń túskenmen taýly jerdiń kúni óte jaıma-shýaq, jyly bolady. Taptalǵan qar kúni boıy jentektelip erip, keshke qaraı kók muz bop qatyp qalatyn. Dál sol kezde úı-úıden shanasy barlary shanasyn súıretip, kónkıi barlary aıaǵyna kónkıin baılap, bala ataýly tegis kóshege shyǵatyn. Qas pen kózdiń arasynda uzyn kóshe bastan-aıaq qybyrlaǵan balaǵa tolyp ketýshi edi. Ý-shý bop, bireýleri tómen qaraı oqsha zýlap shanasynyń tabanynan ot jarqyldap bara jatqanda, endi bir shubalǵan top shanalaryn súıretip joǵaryǵa órlep bara jatatyn...

Búgin de syrǵanaqtaǵy oıynnyń sondaı bir qyzǵan shaǵy edi. Kúnniń kózi qantalaǵandaı bop erekshe qyzaryp uıasyna qonýǵa taıanǵan. Siresken aq qardyń betinde bir sátke juqalań qyzǵylt kilegeı turdy. Kúni boıy Eshkiólmestiń kúngeıinde jaıylǵan mal eshkim qaıyrmasa da bir izben shubyryp aýylǵa qaıtqan. Kenet búkil aýyldy shýlyǵa shyqqan ashshy daýystar selt etkizdi. Tóbe quıqany shymyrlatyp joqtaý aıtqan daýystar. Aıannyń úıinen shyǵyp jatyr. Mundaıda balalar elikkish keledi ǵoı. Syrǵanaqty tastaı bere dál birdeńeden qur qalatyndaı bárimiz birdeı dúrlige dúrkiresip, Aıannyń úıine qaraı lap qoıdyq. Artymyz jetpeı jatyp, aldymyz ne bop qalǵanyn estip te úlgerdik. «Aıannyń ájesi ólip qapty»,- degen sybyrdy alqyna turyp súıinshi suraǵandaı birimizge-birimiz jetkizdik.

Jarǵaq sary ton kıgen Aıan, kúlimdep turatyn qara kózi sharasynan shyǵa jaýtańdap, óńi bop-boz esiginiń aldynda tur eken. Úıinde kórshi-qolań áıelder bir-birimen shýyldasa kórisip, azan-qazan bop jatqanmen ol kózine jas almapty. Biz ózara sóıleskenimiz bolmasa, oǵan ún qatqamyz joq. Aıan da bizdi únsiz qarsy aldy. Súıretken shanamyzǵa, kónkıimizge kóz saldy. Tońǵannan ba, tanaýyn jıi-jıi tartyp, dir-dir etedi.

Kún uıasyna enip bara jatyr. Aıan bolsa sol melshıgen kúıde jaltaq-jaltaq etip, aýyldyń ár tusynan «ájetaılap» daýys qoıyp kelip jatqan úlken adamdarǵa qaraıdy. Biraq olardyń biri de buǵan nazar aýdarar emes. Biz bolsaq, endi qaıter eken dep qyzyqtaǵandaı odan kóz aıyrmastan ortaǵa ap, qorshalaı turmyz. Ózara sybyrlasqan bop, oǵan da estirte: «Ájesi ólgenge nege jylamaıdy-eı?» - dep qoıamyz. Aıan estise de, estimegen adamsha miz baqpaıdy. Tek áldebir ýaqytta, bas joq, aıaq joq:

— Ertegi tyńdaısyńdar ma? - dedi. Onan soń bizdiń jaýabymyzdy kútpesten ózi bastap úıdiń buryshyn aınaldy.- Júrińder, úıdiń syrtyna otyraıyq.

Biz onyń sońynan erdik. Úıdiń syrt jaǵyna kep shanalarymyzdy qaz qatar tizdik te, ózimiz jaıǵasa otyryp, endi ne der eken degendeı Aıannyń aýzyna qaradyq. Ol so tunjyraǵan qalpynda bárimizdiń júzimizdi bir súzip ótti de:

— Kúlkilisin aıtaıyn ba? - dedi.

Biz ún-túnsiz bas ızestik. Aıan tonynyń omyraýyna tumsyǵyn tyǵyp sál kúrsinip qoıdy da, oıǵa shomǵan kúıde sybyrlaǵandaı daýyspen:

— Ertede bir jetim bala bopty... — dep ertegisin bastady.

Sol kúni onyń ertegisi túnniń jarymynda bir-aq aıaqtaldy. Áýelde tunjyraǵan kúımen jabyrqaý bastalsa da, kele-kele erteginiń kúlkili oqıǵasy kóbeıip, Aıan da baýyryn jazyp, bárimiz kóńildi kúlkige batyp qaryq bop qaldyq. Tipti Aıannyń ájesiniń ólgenin de umytyp ketippiz. Syqylyqtap kúlisip máz-meıram bop:

— Eı, taǵy da aıtshy.

— Taǵy da aıtshy...- dep jan-jaqtan shýlap qoıa berdik.

— Joq, erteń aıtaıyn, búginge osymen bitti,- dedi ol salmaqty únmen. Basyn kóterip aspanǵa qarady.- E, juldyzdyń nýy jıi eken, erteń de kún ashyq bolady,- dep qoıdy úlken kisishe.

Bárimiz japa-tarmaǵaı aspanǵa qaradyq. Shynynda da juldyzdar jaıshylyqtaǵydan áldeqaıda kóp edi. Battıyp-battıyp, balqyǵan qorǵasynsha sorǵalap aǵyp túserdeı bop jarqyraıdy.

Biz Aıannyń erteńgi kúnniń ashyq bolatynyn juldyzǵa qarap aıtqanyna ishteı súısine tańyrqasyp qoıdyq. Meniń qasymda otyrǵan Sadyq:

— Qalaı biledi-eı! - dep, tańyrqaýyn jasyra almady.

Endi birde meniń qulaǵyma sybyrlap:

— «Nýy» degen ne-eı? - dep surady.

— Bilmeımin,- dedim men de.

Biraq bul sózdiń maǵynasyn surap alýǵa batpadyq.

Ergeńine Aıannyń ájesi jerlendi. Jurt at qoıyp zırattan qaıtqanda, Aıan ájesiniń qabiriniń basynda eldiń eń sońynan shoshaıyp jalǵyz qaldy. Ol bul kúni de jylaǵan joq. Qarly topyraq aralasqan jas qabirge jaýtańdap biraz qarap turdy da, bir ýys topyraqty ilip ap: «Topyraǵyń jeńil bolsyn, áje!» dep shashyp jiberdi. Onan soń qyp-qyzyl bop tońǵan eki qolyn aýzymen kezek-kezek úrlep qoıyp, aýylǵa qaıtty.

Sol kúni Aıan ájesiniń týmalasy Bapaı degen shaldyń úıine kóshti.

Biz kóshede syrǵanaq tebýge kiriskenbiz. Dál osy kezde, azyn-aýlaq kórpe-jastyq tıelgen shanany Bapaı aıdap, Aıan ezi qońyr sıyryn buıdasynan jetelep kósheniń basyndaǵy shaldyń úıine kóship bara jatty. Qońyr sıyr úırengen qorasynan shyqqysy kelmeı tartynshaqtaı bastaǵan, biz bir top bala shýyldasa qaýmalap artynan aıdadyq. Qońyr sıyr kózi sharasynan shyǵa shatynap, tanaýyn pysyldatyp basyn shaıqap-shaıqap, Aıandy súzip jibererdeı bop alǵa qaraı oqtana júrdi. Biraq súzgen joq, júrip kele jatqan boıda Aıannyń qaýdyrlaǵan sary tonynyń eteginen ıiskedi de, tumsyǵyn sozyp, yńyrana móńiredi. Aıan aqsańdaǵan kúıde bizge buryla qarap:

— Janýar, bárin biledi...- dedi.

Aıannyń sıyryn Bapaı shaldyń úıine deıin aıdasyp barǵannan keıin biz syrǵanaqqa oralyp, oıynǵa qaıta kiristik. Sálden soń Aıan da syrǵanaq basyna keldi. Óziniń shanasy joq, sondyqtan eldiń shana tepkenin qyzyqtap qarap turdy. Birde meniń kók taqtaıly shanamdy nusqap:

— Meniń de shanam dál osyndaı edi, kóshkende ana jaqta qaldy,- dep qoıdy.

Men onyń jaýdyrap qarap turǵanyna shydaı almaı:

— Má, Aıan, sen bir jol teýip kel,- dep shanamdy berdim. Qýanǵanynan ol ezýin jıa almaı yrjıa kúlip kep shanaǵa otyrdy da:

— Al kim menimen jarysady! - dep aıqaılap eńiske qaraı zýlata jóneldi.

Menen keıin oǵan shanasyn Sadyq berdi, onan keıin Esikbaı berdi, qysqasy Aıan bárimizdiń shanamyzdy bir-bir retten teýip shyqty. Ol qyp-qyzyl bop qara terge túse entigip, alaburtyp, elden erekshe daýryǵa sóılep, saqyldap kúlýmen boldy.

Ymyrt sáýlesi ydyrap qarańǵylyq úıirile bastaǵan kezde, basynan tumaǵyn alyp jelpine toqtaǵan Aıan:

— Júrińder, búgin men keshegiden de qyzyq ertegi aıtamyn,- dedi.

Biz opyr-topyr bolyp shýyldasyp, Aıannyń bastaýymen Bapaı shaldyń úıiniń irgesine keldik. Aıandy ortaǵa alyp, endi jaıǵasyp otyra bergenimizde, esik ashylyp syrtqa Bapaıdyń kempiri shyqty da:

— Úıibaı betim-aı, bu dúbirlegen ne desem, mynalar eken ǵoı. Aýlaq júrińder ári, óı, óńsheń topyrlaǵan nemeler! Onysy nesi-aı, tap terezeniń túbine kep úımelegenderi! - dep qýyp jiberdi.

Endi qaıttik, degendeı kóshede ańtarylyp turǵanymyzda Sadyq:

— Men taptym qaı jerge otyrýǵa bolatynyn,- dedi. Bárimiz soǵan qaraı qaldyq.

— Anaý at qoranyń tóbesine shyǵaıyq ta, shópke belýardan kirip ap otyraıyq...

Biz sanymyzdy shapaqtap ýralap, aýyldyń shetindegi at qoraǵa qaraı júgirdik. Art jaǵy alasa tas qoranyń ústine tyrmysa-tyrmysa shyǵyp aldyq ta, sol kúni ǵana Qaraoıdan ákelingen kók jaýqazyn shópti úńgip-úńgip jiberip, otyra-otyra kettik. Qurǵaq shóptiń tanaýdy jarǵan hosh ıisi mas qylǵandaı tula boıdy shymyrlatady. Shetimizden pysqyrynyp, mundaı raqat dúnıe tapqanymyzǵa máz-meıram bop, birimizdi-birimiz ıterip qap shópke aýnatyp, syqylyqtaı kúlisip, jumsaq shópke tyǵyla túsemiz.

Bárimiz alqa-qotan jaıǵasqannan keıin ortamyzdaǵy Aıan tisiniń arasynan syzylta shyrt degizip túkirip qoıyp, kóterile túsip, astyna shóp jumarlap, basqamyzdan ornyn bıikteý ǵyp otyrdy. Onan soń qabaǵyn shytyp, oıǵa batqan kúıde tómendegi úńireıe qaraýytyp jatqan tereń quzǵa kóz jiberdi. Biz de eriksiz endi solaı qaraı jaltaqtadyq. Quz ishi qorqynyshty.

— Ertede bir jetim bala bopty...- dep Aıan ekinshi ertegisin bastady.

Sybyrlaı shyqqan daýsynda óz aıtqanyna qalaıda qaltqysyz sendiretindeı keremet bir kúsh bar. Biz tym-tyrys bop tyna qaldyq. Bir sátke dál astymyzdan - qoranyń ishinen jylqylardyń kútir-kútir shóp jep turǵany, pysqyrǵany, tarpyǵandary, qasynǵandary estildi. Biraq birtindep Aıannyń ertegisi qyzǵan saıyn, álgi dybystardyń bári qulaqtan shet qalyp, tóńirekti - búkil Eshkiólmes baýraıyn, tómendegi tereń quzdy ǵajaıyp bir tynyshtyq basty. Bul dúnıe - ertegi qıal dúnıesine, sıqyrly dúnıege aınalyp, biz ózimizdiń bar-joǵymyzdy da umytqandaı boldyq.

Sol kúnnen bastap kúnde keshkisin at qoranyń tóbesine jınalýdy ádetke aınaldyrdyq. Ekinshi kúni taǵy da álgi Sadyq bir páleni shyǵarǵan: úıinen alaqandaı gazet jyrtyndysy men temeki urlap alyp kepti, álgisin kádimgideı eshki sıraqtandyryp uzyn etip orady da, qaltasynyń túbinen ázer tapqan sirińkeniń jalǵyz shıimen tutatyp, sonysyn nasattana soryp qoıyp otyryp, ertegi tyńdady.

— Eı, ákeshi bir soraıyn,- dedi aqyry Sadyqtyń janynda otyrǵan Qosym shydaı almaı. Sadyq shylymyn oǵan bir sorǵyzdy. Qosym qomaǵaılana tútindi ishine tartamyn dep qaqalyp-jótelip tunshyǵyp qala jazdady. Biz, bárimiz, ony mazaqtap, ózin biraz jerge aparyp keý-keýlep aldyq.

— O, maýbas, tarta almasyń bar sural neǵylasyń-eı,- dep tabaladyq. Onan Esikbaı:

— Káne, Sadyq, men soraıynshy,- dedi.

Sadyq shylymyn oǵan da bir sorǵyzdy. Esikbaı qaqalǵan joq, tútindi aýzyn toltyra soryp aldy da, aqyryndap tanaýynan burq-burq etkizip shyǵara otyryp, «mine, qalaı tartý kerek» degendeı maqtanyp qoıdy. Onan keıin temekini men de surap bir sordym, menen keıin taǵy bireý. Aqyry Sadyqtyń uzyn temekisin barlyǵymyz bir-bir sorýmen-aq taýystyq.

Kelesi kúni qoranyń tóbesine jınalǵanymyzda kópshiligimiz úıden qaǵaz ben temeki urlap alyp shyqqan ekenbiz. Endi bir-bir shylym orap, temekini jarysa tartatyn boldyq. Temeki tartyp otyryp tyńdaǵanda Aıannyń ertegisi de áldeqaıda qyzyq sıaqty kórindi. Bir kúnderi keıbireýlerimizdiń úıimiz temeki urlap júrgenimizdi bilip qoıyp, endi analarymyz temekini qıyndaý jerlerge tyǵatyn boldy. Biraq biz buǵan da amal taýyp kettik.

— Osy anaý, maqaý Turdaǵul ylǵı, jylqynyń kepken tezegin shylym ǵyp tartyp júredi ǵoı,- desip, biz de endi, kúndizden qaltamyzǵa jylqynyń kepken tezegin jınap salyp júrdik. Sóıtip, Aıannyń ertegisin tyńdaǵan kezde, keıbirimiz ishine jylqy tezegi salynǵan eshki sıraq temekini burqyrata sorýshy edik.

Ǵajap ertegiler edi... Dúnıedegi jaqsylyq ataýlynyń bár-bári: erlik te, izgilik te, sulýlyq pen aqyldylyq ta, áıteýir adamǵa tán ne bir asyl qasıettiń barlyǵy sol Aıannyń ertegilerinde bolýshy edi. Aıan batyrlyq týraly ertegini aıtqanda, biz - alym-julym kıingen qara borbaı balalar bir sátke jadaý qalpymyzdy umytyp, shetimizden: kók semserdi jarq-jurq etkizip, at oınaqtatyp jaýǵa qarsy arystansha aqyra shabatyn naǵyz qas batyrdaı sezinýshi edik ózimizdi. Ómirimizde qos aýyz myltyqtan bizge eshteńeni kórmesek te jarq-jurq etken kók semser turǵanda zeńbirek, pýlemet degender aıtar sózge, kóńilge olqy túsip, oıynshyq sıaqty bop qalatyn. Óıtkeni Aıannyń ertegilerindegi batyrlar siltegen kók semserge qyzyǵyp ılanatynymyz sonsha, ony qarý bitkenniń qudaıy kóretinbiz.

— Ýh, shirkin, sondaı semserim bop men de soǵysqa barsam, fashıserdi týra baýsha qıar edim,- dep tistenetin Esikbaı.

— Al men bar ǵoı tek bastarynan ǵana shabar edim,- deıtin Sadyq arman etkendeı daýsyn soza sóılep, qushyrlanyp.- Kók semserdi jarq-jurq etkizip kele jatqanymda, aldymnan kókem shyǵa kelse... Oı, keremet bolar edi-aý, á?

Munan ári soǵysqa barýdy, fashıserdi qyrýdy, sóıtip áke-aǵalarymyzdy taýyp alýdy árqaısymyz ózimizshe sóz etip, tátti armanǵa shomatynbyz...

Ózi jetim bolǵan soń ba, kim bilsin, Aıannyń ertegileri kóbine jetim bala týraly bolýshy edi. Jetim balanyń taǵdyryna baılanysty úreıli ertegini bastaǵan kezde, aýyldyń shetindegi saı-salany, jyra-quzdy tegis: jalmaýyz kempirler, jeztyrnaqtar, jalǵyz kózdi dáýler, dıý-periler jaılap ketkendeı bolýshy edi.

Tóńirek tegis úreıge tolatyn. Quz jaqtan soqqan sýyq jeldiń yzyńy neshe túrli bop qubylyp estiletin. Birde syńsyp, birde ulyǵandaı ún keletin qulaqqa... Biz ár dybysty qalt jibermesten úrpıisip, bireý «a!» dese, «oıbaı», «attanǵa» birdeı salyp tym-tyraǵaı zytýǵa daıyn otyratynbyz.

Ǵajap ertegiler!.. Biz bir keshtiń ózinde uzyndyǵy eki qarys «temekiniń» eki-úsheýin taýysatynbyz. Aqyry qolymyz temeki oraýǵa ıkemge kelmeı, tisimiz-tisimizge tımeı saqyldap tońatynbyz. Biraq Aıannyń ertegisi taýsylmaı eshkim tyrp etpeýshi edi. Tanaýymyzdy qos-qosynan tartyp qoıyp, shóp qýysyna tyǵyla túsetinbiz.

Ertegi bitken kezde ǵana «ýh» dep erkin tynystap, qurystap qalǵan boıymyzdy jazyp, kerilip-sozylyp, jetim balanyń baqytqa kenelgenine shyp júrekten qýanatynbyz...

Keı kúni Aıan sırek tisterin kórsete otyryp, jymyń-jymyń kúlip qoıyp kóńildi, kúldirgi ertegilerdi bastaıtyn. Ondaıda biz qystyń saı-súıekten ótip dirdektetken yzǵarly sýyǵyn umytyp, ishekti túınegen kúlkiden qıqyldasyp-shıqyldasyp, kózimiz ben murnymyzdan soramyz birdeı aǵyp, árqaısymyz ár jaqqa ishimizdi basyp domalaıtynbyz da qalatynbyz. Ol kúni biz bu dúnıede soǵys degenniń bar ekenin, árqaısymyzdyń áke-aǵalarymyzdyń alysta - sonaý batysta jaýǵan oqtyń astynda júrgenin de esten shyǵaratynbyz.

— Aıan, taǵy da. Endi osylaı taǵy bir ertegi aıtshy,- dep tus-tustan jalynatynbyz oǵan.

Biraq Aıan bir túnde bir ertegiden artyq qalaı jalynsań da aıtpaıtyn. Ornynan turyp, ústin qaǵyp:

— Tún ortasy bop qaldy ǵoı, jeter endi,- deıtin salmaqtana sóılep,- sender qyzyqsyńdar, bir kúnniń ishinde eki ertegini oılap shyǵarý ońaı deısińder me?! - dep qoıatyn onan soń.

Biz ertegilerdiń bárin Aıannyń ózi kúndelikti oılap shyǵaratynyn bilsek te, oǵan pálendeı mán bermeýshi edik. Bar biletinimiz: Aıan kúnde neshe túrli ertegilerdi oılap kep, keshkilik bizge aıtyp berýi kerek, al biz uıyp otyryp tyńdaǵandy ǵana bilemiz. Ertegi oılap shyǵarý ońaı ma, qıyn ba, ol jaǵynda esh sharýamyz joq. Tipti ol jaǵyn sóz ete qalǵannyń ózinde de, «Aıan ǵoı kún saıyn bir jańa ertegi oılap shyǵarady, endeshe ertegi shyǵarý qıyn da emes shyǵar, tek basqamyz ertegini qalaı qurastyrýdyń ádisin bilmeıtin bolarmyz»,- dep túıetinbiz. Al ol nendeı ádis, ol jaǵyn qazbalap oılaı túsýge ne óremiz jetpeıtin de, ne moınymyz jar bermeıtin. Tań atqannan kún batqansha salp-sulp etip, kósheniń aıaǵynan basyna deıin shana súıretip syrǵanaq oınaýdy ǵana biletinbiz. Keshkisin tesik pımalarymyz ben syrma sharyqtarymyz zildeı bop, shylqyldap sý ótkenine qaramastan, at qoranyń tóbesine tartatynbyz...

Alǵashqy kúnderi kúndizgi oıyn kezinde Aıanǵa shanamyzdy kezekpe-kezek syrǵanaýǵa berip júrdik te, kele-kele shetimizden sarańsı bastadyq. Qyzyq oıynnyń ústinde shanańdy bir jolǵa bolsa da bireýge berip qoıyp, óziń syrttaı qarap turǵanǵa taǵatyń jetpeıtin. Sondyqtan endigi jerde Aıanǵa shana kúnine birer ret qana tıetin, onda da oıynnyń qyzýy báseńsigen shaqta baryp bireýmiz:

— Má, Aıan, bir ret teýip kel,- dep, ony músirkegennen amalsyz bergendeı bolýshy edik.

Aıan da endi burynǵysyndaı shanaǵa otyrǵanyna qýana daýryqpaıtyn. Qyzarańdaı kúlimsirep kep shanany qolyńnan ımenshektep alatyn da, bir syrǵanap kep qolyńa beretin. Onan soń sary tonynyń omyraýyna tumsyǵyn tyǵyp, sýyq sorǵan óńi kókpeńbek bop bozaryp, bizdiń oıynymyzǵa qarap shette únsiz sostıatyn da turatyn. Tek Bapaıdyń kempiri:

— Áı, Aıan, qaıdasyń?! Anaý sıyrdy baıla! Qaz-úırekti qama! Bıeni sýǵaryp, shóp sal! -degen kezde, bizge jaltaqtaı qarap úıge ketetin, edáýir ýaqyttan keıin qaıtyp oralatyn.

Onyń asyǵa kútetin shaǵy - kúnniń uıasyna qonýy. Kún uıasyna qondy degenshe-aq júzi jadyrap sala beredi.

— Al júrińder, men keshegiden de qyzyq ertegi aıtamyn,- dep eliktire jóneledi.

Keıde ertegi tyńdaýǵa ol kúndiz de shaqyratyn.

— Syrǵanaq degen nemene, tek kıim tozdyryp, sharshaý,- dep mensinbegendeı ernin shúıirip qoıatyn. Ondaı kezde oǵan «aǵataı, má, syrǵanashy»,- dep shanańdy aldyna kese-kóldeneń tosyp jalynsań, pysqyryp qaramaıtyndaı kórinetin. Sonan keıin-aq oıynnyń sáni ketýshi edi. «Shynynda da, eı, meniń sharyǵymnan sý ótip ketti, júrińder, at qoranyń tóbesine baraıyq»,- desip setineı bastaıtynbyz. Bizdiń bul túrimizdi kórip Aıan syrǵanaqty onan ármen jamandaıtyn. Onan bizdiń shanalarymyzǵa qarap qoıyp:

— Mynalar shana ma?! - deıtin murnyn tyjyraıtyp.- Shirkin, óziniń rýli bar, aldynda shamy bar yldıǵa da, órge de birdeı syrǵanaıtyn shana bolsa.

— Oı, qoıshy, ondaı shana bolýshy ma edi?

— Bolǵanda qandaı. Qobylandy batyrdyń Taıbýrylyndaı ushatyn attar bar ma? Bar. Endeshe yldı-órge birdeı syrǵanaıtyn rúldi shana da bar...

Munan ári Aıanmen sóz talastyra almaıtynbyz. Kim bilsin, múmkin sondaı shana bar da shyǵar.

Árkim-aq ishteı: «Shirkin, Aıan aıtqandaı yldı-órge birdeı syrǵanaıtyn rúldi shanam bolsa»,- dep qıaldaıtyn sıaqty edik sol bir sátte...

3

Qyzyq edi Aıannyń minezi. Birde, tún ortasynda, dál uıqyǵa jatardyń aldynda dalaǵa shyqqam. Kóshede syrǵanaqta bireý zýlatyp shana teýip barady eken. Jym-jyrt aıly túnde álgi bir ǵana shananyń ózi gúrildep, jer kóship kele jatqandaı dúbir shyǵarady. Shydaı almaı, júgirip syrǵanaqqa bardym - mine qyzyq, shana teýip júrgen - Aıan eken. Aı jaryǵynda anyq kórindi: júzi jaınań qaǵyp, eki ıininen alqyna dem alady. Tonynyń eki etegi dalpyldap shanany kósheniń basyna qaraı súırete júgirdi. Meni kórip buryldy da:

— Júr, oınaısyń ba! - dep daýystaı sóıledi.

— Qoıshy, tún jarymynda esi durys adam oınaı ma?

— Oınaǵanda qandaı. Túý, sen óziń mynadaı aıly, jaryq túnde shanamen syrǵanaýdyń qandaı keremet ekenin bilmeıdi ekensiń ǵoı. Aıly túnde shanaǵa sıqyrly qanat bitedi...-dedi de Aıan júgire jóneldi. Sálden keıin kósheniń basyna shyǵyp ap taǵy da jer kóshkendeı ǵyp búkil aýyldy jańǵyryqtyra gúrildetip shanamen tómen qaraı juldyzdaı aqty. Dál men turǵan tusta kishkentaı tómpeshik bar bolatyn, zýlap kelgen shana álgi tómpeshikke jetkende esik pen tórdeı jerge bir-aq yrǵydy da, tabanynan ot jarq etip óte shyqty. Aıan qolyn kóterip:

— Ýr-ra! - dep aıqaılady.

Maǵan shynynda da ol teýip júrgen shanaǵa sıqyrly qanat bitkendeı kórindi. Júgirip úıge keldim de qarańǵy aýyz bólmeden bos turǵan shelek, legendi dańǵyr-duńǵyr etkizip shanamdy izdeı bastadym.

— Úıbaı, ury ıt kirip ketti me! - dep úıden apam shyqqan. Meniń shanama jarmasqanymdy kórip.- Senbisiń?! Neni qıratyp júrsiń?! - dedi tańyrqap.

— Apa, shana tebem.

Apam shoshyp ketti.

— Táıt ári, osy jeti túnde shanasy ne-eı, mynanyń. Birdeńe kóriner mynaǵan, elden erekshe,- dep ursyp berdi.

— Iá-á... áne, Aıan syrǵanap júr ǵoı.

— Aıan... O, jelkeń qıylsyn seniń. Aıan deıdi ǵoı. Aıan deıdi... Tasta ári!..- Apam shanany ári túkpir buryshqa qaraı ıterip tastap, meni jelkemnen bir túıdi.- Jat tósegińe! Erteń de kún bar.

Men súmireıip kep, ter aldyna atammen qatarlastyra salynǵan tósegime jattym. Kópke deıin uıyqtaı almadym. Kósheniń basynan aıaǵyna deıin zyrqyraǵan shananyń dúbiri dál bizdiń úıdiń irgesinde júrgendeı, jerdi solqyldatyp estilip turdy. Sol kúni qanatty shanamen yldı, órge birdeı zýlata syrǵanap júrgen Aıan túsime de kirdi.

Sóıtip, Aıan bir qýlyq taýyp aldy. Endi ol kúnde keshkisin bizge sol kúni oılap shyǵarǵan jańa ertegisin tezdetip aıtyp bitiredi de, bireýmizdiń shanamyzdy surap ap, túnniń bir ýaǵyna deıin syrǵanaqta japadan-jalǵyz oınaıdy.

Bir kúni kún bulttanyp, ońynan baıaý ǵana yzǵyryq jel soǵyp turdy. Qarańǵylyq erte túsken. Biz de daǵdy boıynsha, aýyl úıleri sham jaǵa bastaǵan kezde at qoranyń tóbesine jınala qaldyq. Aıan bul kúni óte-móte kóńildi edi. Bárimiz japa-tarmaǵaı eshki sıraq shylymdy oraýǵa kiriskenbiz.

— Áı, men senderge bir qyzyq aıtaıyn ba,- dedi ol súıinshi turǵandaı qýanyshty únmen.-Men búgin tań aldynda túsimde aǵamdy kórdim. Ras aıtam. Túnde jatarda aǵamnyń paltosyn basyma jastap, kópke deıin ıisin ıiskep jatqam. Aǵamnyń ıisi sińip qapty. Bir túrli jýsannyń ıisi sıaqty jaqsy ıis. Men búıtip jaǵasyna murynymdy tyǵyp aldym da uzaq-uzaq ıiskedim... Ájem ylǵı: «aǵańdy anaý Jýsandytóbeniń ústinde, mal qaıyram dep júrgende, aıdalada tapqanmyn» deıtin... Meniń aǵamda jýsannyń ıisi sodan qalǵan... Sóıtip jatyp uıyqtap edim, túsime kirdi...

— Men de ylǵı kókemniń paltosyn jamylyp jatamyn. Meniń kókemniń paltosynan da jýsannyń ıisi shyǵyp turady - dedi bir bala.

Sóıtkenshe bolǵan joq, tus-tustan jamyraı dýyldap soǵysta júrgen ákelerimizdiń, aǵalarymyzdyń úıde qalǵan kıimderin eske alyp, olardan shyǵatyn ıisti sóz etip kettik. Jáne bir qyzyǵy - kópshiligimiz ol ıisti jýsannyń - dál ózimizdiń aýyldyń irgesindegi jýsannyń ıisindeı destik. Onan bir kezde Aıan:

— Menen de jýsannyń ıisi shyǵyp turady, aǵama tartqanmyn. Mine, ıiskep kórińdershi,-dep óz omyraýyna tumsyǵyn tyqty. Biz dereý kezektesip onyń omyraýyn ıiskeýge kiristik. Ózi aıtqannan ba, álde shynymen solaı ma, áıteýir, Aıannyń omyraýynan burqyrap jýsannyń ıisi shyǵyp turǵandaı kórindi bizge.

— Ras-eı, jýsannyń ıisi shyǵady.

— Qandaı súıkimdi-eı, jýsannyń ıisi...- destik bir aýyzdan. Onan soń árqaısymyz óz omyraýymyzǵa tumsyǵymyzdy tyǵyp, ózimizdiń ıisimizdi ózimiz ıiskep, jańalyq ashqandaı:

— Áı, menen de jýsannyń ıisi shyǵady-eı.

— Menen de... Mine, ıiskep kórshi... týra jazdygúngi Jýsandytóbeniń ıisindeı...- desip jan-jaqtan shýlap kettik.

Sálden keıin basqa sózdiń bári tyıylyp, Aıan ertegi bastaýǵa kiriser sátte Esikbaı turyp:

— Búgin túnde Aıanǵa shanasyn kezek boıynsha Qosym berýi kerek,- dedi.

— Iá, saǵan, meniń shanam synyp tur,- dedi Qosym.

— Áı, osy álginde ǵana synǵan eshteńesi joq edi ǵoı.

— Synyp tur... Túnde tebýge jaramaıdy. Kerek bolsa óziń ber shanańdy.

— Men berip júrmin, ylǵı beremin, al sen nege bermeısiń?

— Bermeımin so...- dep kúńkildedi Qosym.- Synyp tur.

— Jaraıdy, qoıyńdarshy,- dep sózge Aıan aralasqan. Biraq, osy kezde Esikbaı Qosymnyń bas kıimin julyp ap, laqtyryp jiberdi.

— Ket, tyrnaýyq mysyq, áıtpese kóresiń,- dep kijindi.

— Jaraıdy, qoıshy-eı, Esikbaı,- degen Aıan taǵy da basý aıtyp.

— Ne qoıatyny bar. Ketsin. Káne ket,- dep Esikbaı melshıip otyrǵan Qosymdy teýip qaldy.

Qosym jer-kókti basyna kótere azan-qazan qyp baqyryp úıine ketti. Esikbaıdy sybap boqtap:

— Qazir Turjan aǵama aıtam, bálem...- dep bara jatty.

Bul kúni Aıan jalǵyz kózdi dáý týraly ertegisin bastady. Bul onyń burynǵy ertegilerinen de áldeqaıda qyzyqty edi. Túnergen aspam, at qoranyń irgesinen ári qaraı úńireıip jatqan qorqynyshty tereń quz, bár-bári kúnniń erekshe bir nury quıylyp jarqyraǵandaı bop, basqa bir dúnıege - ertedegi kúlkige toly qyzyq dúnıege aınaldy.

«... — Biraz jer júrgennen keıin jetim balanyń qotyr taıyna til bitipti,- deıdi Aıan.-Qotyr taı turyp oǵan: «Mynaý alda turǵan asqar taýdan kúndiz qus ushyp óte almaıdy, qanaty kúnge kúıip qalady. Tek túnde ǵana ushyp ótedi. Sondyqtan biz de túndi kútýimiz kerek. Túnde maǵan da qanat bitedi. Sen tek jyǵylyp qalmaı, kózińdi tars jumyp, meniń jalymnan myqtap ustap otyr. Men: «kózińdi ash!» degende bir-aq ash. Sonda, myna asqar taýdyń arǵy jaǵynda, munan góri alasa, shoshaıǵan qońyr taý turady. Ol jalǵyz kózdi dáýdiń mekeni»,- deıdi. Jetim bala qotyr taıdyń aıtqanyn túgel oryndaıdy. Túnde qotyr taıǵa qanat bitip, asqar taýdan ushyp ótedi... Bir kezde qotyr taı: «Endi kózińdi ash!» -degende, jetim bala kózin ashsa, dál aldynda aqyryn teńsele qozǵalyp shoshaıǵan qońyr taý tur eken...»

Osy tusta Aıan kózi sharasynan shyǵyp, bizdi jańa ǵana kórgendeı bárimizge bir-bir qarap ótti. Jalǵyz kózdi dáý estip qoımasyn degendeı daýsyn báseńdetip sybyrlaı sóıleıdi. Biz bolsaq shóp qýysyna tyǵyla túsip, tóńirekke jaltaqtaı beremiz. Tún qarańǵylyǵynda shoshaq bórikke usap qaraýytyp turǵan Eshkiólmes shoqysy endi birde jalǵyz kózdi áýlıe meken etken úńgir taýǵa uqsap ketti. Dál qazirgi sátte sol úńgirtaýdyń ishinde jalǵyz kózdi dáý qorqyrap uıqyda jatqan sekildi. Onyń qorqyraı alǵan deminen shoshaq taý túndigin jel shaıqaǵan kıiz úıdeı kóterilip-basylyp jelpildep, birde ary-beri teńselip, qozǵalyp turǵan sıaqty kórindi. Demimizdi ishimizge tartyp, qarańǵyda teńselgendeı bop turǵan Eshkiólmes shoqysyna kóz tigip qaraı berýge dátimiz shydamaı Aıanǵa qaraımyz. Qarańǵyda bozaryp kóringen júdeý óńi sol ezi aıtyp otyrǵan qıaldaǵy dúnıeni kórip otyrǵandaı dirildeı shytynyp, kózi jalt-jult etedi...

İzǵyryq jel onan saıyn sýytyp, qar ushqyndaı bastady. Tutasqan qap-qara aspan tunshyqtyra salardaı bop aýyl ústin tumshalap tur. It úrdi. Týra jalǵyz kózdi dáýdiń ıti qusap ulyp úrdi. «Apyr-aı, jalǵyz kózdi dáý oıanyp keter me eken»,- dep záre-qutymyz qalmaıdy...

Óstip ertegi qyzyǵyna berilip otyrǵanymyzda, shettegi bir bala:

— Oıbaı, órt! - dedi.

Shóptiń art jaǵyn ala, yzǵyryq jeldiń ótinde laýyldap ot janyp jatyr. Bul at qoranyń tóbesi kúzde ǵana sabanmen jabylǵan.

Janyp jatqan sol saban eken. Shette otyrǵan balalardyń biri shylymyn sóndirmeı laqtyryp tastap, saban sodan tutansa kerek. Jel ótinde lezde lapyldap kóterilip ketti. Ne isterimizdi bilmeı sasqalaqtap, qoradan sekirip-sekirip túsip, tym-tyraqaı qasha jóneldik. Balalardyń eń sońyn ala sekirip túsken Aıan:

— Oıbaı, aıa-ǵym!..- dep jan daýsy shyǵa aıqaılap jiberdi de shońqań etip jata ketti. Biraq bizdiń oǵan qaraılaıtyndaı shamamyz joq.

Aýyl jaqtan: «Attan! Attan!» - dep jer-kókti basyna kótere aıqaılap, sholaq qol brıgadır Turjan da jetti. Armıa qatarynan jaqynda ǵana qaıtqan, sol qolyn bileginen oq julyp ketken, biraq ózi asa, qatygez, meıirimsiz adam edi. Kelgen kúni-aq: «Qan kórip, qanym buzylyp keldi...» - dep, úıine jınalǵan qatyn-qalash, kempir-shaldyń záresin alǵan. Brıgadır bop taǵaıyndalǵannan keıin, jumsaǵanda tilin qaıyrǵan talaı áıelder men jasóspirim balalardy, álimjettik etip sabaǵan. Qazir sol Turjan júgirip jetken boıda, qoranyń artynda tórt búktelip shyrqyrap jatqan Aıandy dáý taban kerzi etigimen teýip kep jiberdi. Aıan qalpaqsha qalqyp baryp anadaı jerge túsken. Turjan endi ony qolyndaǵy qamshymen týlaqty sabaǵandaı kómip-kómip aldy da, taǵy da tepti-aı kep. Bas demeı, kóz demeı bylshyldatyp tebe berdi. Áýelde qulyndaǵy daýsy shyǵyp shyrqyrap: «Aǵataılap» shyńǵyrǵan Aıannyń birazdan keıin úni óshti. Kerzi etiktiń astynda jansyz zattaı ılektenip jata berdi.

Aýyldaǵy jurt dúrkireı jınalyp kep, órtti sóndirdi. Áldekim kelip, bylq-sylq etip jatqan Aıandy kóterip aldy. Qart adamnyń daýsy:

— Ittiń balasy, páshıske bergen qolyńnyń qunyn osy qarshadaı jetim baladan alaıyn dep pe eń. Oı, esiriki..- dep aqyrdy Turjanǵa.

Biz, basqa balalar, osynyń bárin alystan buta-butanyń arasynan syǵalap qırap turdyq. Dir-dir etip shetimizden jylap jiberýge shaq edik. El ketken soń jasyrynyp, buǵyp-buǵyp úıdi-úıimizge taradyq.

Úıge kelsem, tósekter salýly, biraq eshkim jatpapty. Atam eki kózi qantalap, terisine syımaı tyrsyldap ashýly otyr, apam kózin syǵymdap jylap otyr. Ne boldy eken dep shoshyp, bosarada turyp qaldym.

— Óı, aýzyńdy uraıyn, jaman neme! - dedi atam jekirip.- Turjannyń tepkisin Aıanmen birge kórseń etti... Jany tátti shirik, kórinbe kózime!..

Men ún-túnsiz jer shuqylap bosaǵada turdym-turdym da, munan ózge eshteńe aıtylmaǵan soń, aıaǵymdy, syrt kıimimdi sheship, tórge óttim. Tamaq surap ishýge bata almaı, sybdyrsyz sheshinip, tósegime jattym.

— Sorly jetimniń kórgen kúni sol da...- dedi bir kez anam aýyr kúrsinip.- Qorǵary joq bolǵan soń basynǵany ǵoı.

— E-e, bul Órjannyń balasy kisi óltirer. Ittiń sury jaman, surynan shoshımyn...- dep qoıdy atam.

Tańerteń oıana ketsem apam jańa saýyp ákelgen sútin qursaýly bankige quıyp otyr eken. Meniń oıanǵanymdy kórip:

— Tura ǵoı. Myna jarty kúreshkedeı sútti peshke qoıaıyn, pisken soń alyp ish. Al myna sútti álgi Aıanǵa aparyp bereıin. Baıǵus bala, kókpeńbek tulyptaı bop qozǵala almaı jatqan kórinedi,- dedi.

Kıinip, jarty kúreshke ystyq sútti apyl-ǵupyl ishe sap, Bapaı shaldyń úıine men de jettim. Aıan esik jaqtaǵy temir peshtiń túbine tóselgen qurym kıizdiń ústinde, kir-kir juqa quraq kórpe jamylyp jatyr eken. Bir jambastaǵan kúıde qozǵala alar emes. Qamshy men tepki tıgen denesi kókpeńbek bop kúlkildep isip ketipti. Bet-aýzy da isińki. Kózi kishireıe jyltyrap, jaýtańdap jatyr. Dombyǵa kezergen ernin jalap qoıady. Men onyń janyma kep otyrdym. Ol da únsiz, men de únsizbin, bir-birimizge jaltaqtap qaraı beremiz. Endi birde apam men jún tútip otyrǵan Bapaıdyń kempiriniń sózine qulaq tostym.

— Baıǵus balanyń aıaǵyn saldyrdyńdar ma? - dep suraıdy apam.

— Joǵa. Álgi shal erteden beri zyr júgirip synyq salatyn adam taba almady.

— Asylbek synyqshy bar emes pe?

— Jolaýshy ketipti ǵoı.- Sál únsiz otyrǵan soń Bapaıdyń kempiri Aıandy kinálaı sóıledi.-Júgermek-aı deseńshi, ózine de obal joq. Tún jarymynsyz bir qaıtpaıdy ǵoı, elden erekshe osyny alyp bara jatqan neniń oıyny ekenin bilmeımin, oıynyń osylǵyrdyń... Ibaı-aý...- dep munan arǵy sózin sybyrǵa aınaldyryp jiberedi.- Osy úıdiń kórpesin osy shiritip... Esi kirip qalsa da...

Bapaıdyń kempiri qansha sybyrlaı aıtsa da sońǵy sózderi bizge anyq estildi. Qyp-qyzyl bop ketken Aıan tistene shytynyp, basyn buryp áketti. İrgege qarap jatty.

— Úıbaı, belim-aı, kóp otyryp qappyn ǵoı, úıge keteıin,- dep meniń apam ornynan turdy.- Aıan táýir bolǵansha, kúndelikti bir kúreshke sútti bizden alyp turyńdar.

Bapaıdyń kempiri apammen ilese syrtqa shyqty.

— Qosymdy soǵý kerek,- dedim men ońasha qalǵan soń. Aıan teris qarap jatqan kúıde:

— Endigári ólsem de temeki tartpaspyn,- dedi.

— Turjan jaman adam, qany buzylǵan.

Bul sózime Aıan jaýap bergen joq. Álden ýaqytta basyn kóterińkirep maǵan:

— Anaý paltony ápershi,- dedi tórde ilýli turǵan qara paltony nusqap. Men osy úıdegi jalǵyz oryndyqqa shyǵyp paltony alyp onyń aldyna ákeldim. Aıan basyn jastyqtan ázer dep kóterip, eki qoly dirildep paltonyń jaǵasyna tumsyǵyn tyǵyp jiberip qushyrlana ıiskep-ıiskep aldy da:

— Tez ilip qoı, áıtpese ursady,- dedi.

Onan soń shalqasynan túsip kózi bajyraıyp, kirpik qaqpastan úıdiń tóbesine tesireıe qarap uzaq jatty. Qalyń oıda jatqan sıaqty. Óńi surlanyp, dirildeı dem alady. Ap-aryq, shyrpynyń jińishkeligindeı qolymen dombyqqan isikterin sıpady. Bir kezde ǵana:

— Aǵam keledi ǵoı jaqynda áli. Sonda kórsetedi Turjanǵa,- dedi.

On shaqty kúnnen keıin Aıan tósekten turyp júre bastady. Tobyǵy taıǵan aıaǵyn jer sypyrǵandaı kóldeneńinen súıretip soltaqtap basatyn boldy. Men oǵan:

— Asylbek shal keldi ǵoı, aıaǵyńdy salǵyzbaısyń ba? - degem.

— Aýyrady ǵoı endi,- dedi ol jabyrqaǵan keskinmen,- Oı, sen bilmeısiń ǵoı, tobyǵyńdy qaıta salǵyzǵanda qalaı aýyratynyn. Sumdyq... aýyrady...

Endi ol kúnde keshke qaraı syrǵanaqtyń basyna kep oıyn tarqaǵansha qalqıyp turady da qoıady. Oıynǵa aralaspaıdy. Bir-eki ret men de, Sadyq ta shanamyzdy bergenbiz, basyn shaıqap teppeı qoıdy:

— Aıaǵym aýyrady,- dedi.

4

Keı kúni oıynnan keıin men keshki tamaqty iship ap, Bapaıdyń úıine baratynmyn. Men kelgende Aıan ylǵı temir peshtiń aýzynda ot jaǵyp otyrady. Ol kezde - soǵys jyldarynda bizdiń aýyl otynǵa saban jaǵatyn... Malataspen bastyrǵan astyqtyń sabany organ qamys sıaqty iri bolady, arasynda shala bastyrylǵan, keıde tipti murty setinemegen masaqtar jıi kezdesýshi edi. Otqa janǵanda saban dúr-dúr etip laýyldap, al masaqtar bytyrlap ketetin. Aıan ot jaǵyp otyryp, bildirtpeı ǵana sol masaqtardy jınaıdy. Laýyldap jatqan sabannyń arasy bytyr-bytyr ete qalǵanda, Aıan qolyn otqa tyǵyp jiberip, shala pisip qalǵan kúıelesh masaqty lyp degizip sýyryp alatyn.

Men esikti ashqanda-aq Aıan júzi jaınap qýanyp ketýshi edi. Bylaı shyq dep, daýystap aıtýǵa kempir-shaldan bata almaı olar jaqqa jaýtańdap qarap qoıyp, temir peshtiń túbindegi óz orny - qara qurym kıiz tóselgen qýysty meńzeıtin. Men qýysqa kirip ap, olar keshki shaılaryn iship bolǵansha Aıandy kútip otyram. Bapaıdyń kempiri shaly ekeýine ǵana maıǵa bóktirip talqan shylaıdy da, «seniń tisiń bar ǵoı» dep Aıannyń aldyna bir ýys qýyrǵan bıdaı tógedi." Mine, Aıannyń keshki qoregi osy. Ol ún-túnsiz qytyrlatyp otyryp aldyndaǵy bir ýys bıdaı bitkenshe shaı ishedi de, onan soń shynysyn tóńkerip qýysqa keledi. Kele birden sybyrlaı sóılep:

— Ertegi tyńdaısyń ba? - dep alady da, meniń bas ızeýimdi kútpesten-aq: - Baıaǵyda bir jetim bala bopty...- dep bastaı jóneledi.

Bir táýiri Bapaı da, onyń kempiri de bizdiń sózimizge qulaq salmaıtyn, Maıǵa shylaǵan talqandy kósite asap, ystyq shaıǵa boıy býsanǵan qart, qoltyǵyndaǵy jastyǵyn myjǵylaı túsip, raqattana kekirip qoıatyn da:

— Enelerińdi uraıyn, osy ekeýiniń-aq sybyr-kúbiri bitpeıdi eken, á. Qyz alyp qashqaly aqyldasyp júrgennen saýsyńdar ma-eı?! - dep ázildeıdi. Kempiri bolsa qabaǵyn kirjıtip:

— I-ı, jaman ıt úregesh keledi - dep, myna bizdiń ul myljyń kórinedi ǵoı,- deıdi.

Ekeýi de osymen tynady. Jatarynda kempir: «maıy taýsylady»,- dep ózi syǵyraıyp turǵan jetilik shamnyń biltesin onan ármen syǵyraıtyp basyp tastaıdy. Munan keıin bizdiń bar-joǵymyzdy esterine de almastan ekeýi eki jaqtan tátti qorylǵa basatyn.

Olar uıyqtasymen-aq Aıan álginde yshqyryna tyqqan kúıelesh masaqtardy alyp, úgip-úgip aýzyna quıatyn.

— Jep kórshi, tátti,- dep bir-eki masaqty maǵan da ustatyn. Úgip-úgip shala pisken dándi men de aýzyma quıamyn, biraq shıki dámi bilinip turǵandyqtan juta almaı, shaınap-shaınap túkirip tastaıtynmyn.

Keıde men úıden nan alyp keletinmin. Aıan nandy kórgende, kózi otsha janyp, eki urtyna kezek buralaı tyǵyp, qaqalyp qala jazdaıtyn. «Taǵy da bar ma? Taǵy da?..» - dep meniń qaltamnyń túbindegi qoqymǵa deıin qaǵyp, degbiri qalmaýshy edi.

Bir kúni balalar ekige bólinip qar atqylasyp oınamaq boldyq. Ortamyzdan eki ataman saılap, qalǵandarymyz eki-ekiden juptasyp, álgi eki atamannyń qaraýyna teń bóline bastadyq. Bul oıynǵa Aıannyń da qatysqysy kelgen. Biraq eki atamannyń ekeýi de ony óz toptaryna alýdan bas tartty.

— Oı, qoı, sen júgire almaısyń shoıtańdap,- dedi olar. Aıan úshin munan aýyr jaza joq edi. Ol kózi jasaýrap, aqsaq aıaǵyn súıretken kúıde eki ıini salbyrap kete bardy. Men shydaı almaı onyń sońynan júgirdim.

Aıan jylap keledi eken. Ekeýimiz qatarlasyp únsiz júre berdik. Dál Asylbek shaldyń úıiniń tusyna jetkende, kóz jasyn alaqanymen qatty ýqalap súrtti de, álgi úıge buryldy. Men de erdim. Asylbek shal mal qorasynyń ishin tazalap júr eken.

— Iá, nege keldińder, balalar? - dedi anadaıdan daýystap.

— Ata, aıaǵymdy salyp bershi,- dedi Aıan.

Asylbek taıap kep onyń aıaǵyna qarady.

— Salyp beriń qalaı-eı. Myna aıaǵyń qısyq bop bitip, jazylyp ketkenge uqsaıdy ǵoı. Endi ony qaıta ornyna salý ońaı emes. Aýyrǵanyna shydar ma ekensiń.

— Shydaımyn, ata, salyp berińizshi...

Aıannyń daýsy dirildep jalynyshty shyqty. Endi sál bolsa eńirep jylap jiberýge shaq tur.

— Apyr-aı, á, jaraıdy, salyp bereıin, qaraǵym. Úıge kire ber. Áı, kempir, myna jıen balaǵa tamaq bershi, áldenip alsyn!

Biz úıge kirdik. Asylbektiń kempiri bizdi tórge otyrǵyzyp baýyrsaq pen aıran ákep berdi. Sálden keıin jýynyp-shaıynyp Asylbektiń ózi de kirdi. Syrt kıimin sheshinip, kempirine kórpe salǵyzyp, álginiń ústine Aıandy jatqyzdy.

Onan soń qoıdyń quıryq maıymen Aıannyń tobyǵy taıǵan aıaǵyn sylaýǵa kiristi. Uzaq sylady. Ózi de tynymsyz sóılep, Aıannan da ár nárseni bir surap únemi sóıletýmen boldy. Bir kez Aıan.

— Oıbaı! - dep baj ete túsken, Asylbek:

— Shyda, balam, shyda...- dep, onyń bulqynǵanyna qaramastan tyrp etkizbedi. Aıan qulyndaǵy daýsy shyǵyp, oıbaılap jatty da, Asylbek onyń aıaǵyn ýqalap, sylaı berdi. Onan soń kempiri ákelgen shúberekpen ádemilep tańyp tastady da:

— Al boldy, tobyǵyńdy endi shyǵaryp alma...- dedi.

Biraq, amal ne, Aıan munan keıin de tobyǵyn taıdyryp aldy.

Ol - kóktem kezinde edi. Kóktem shyǵa kolhoz jumysyna biz de aralasqanbyz. Ortasyna sym temir salyp órtegen bir-bir doıyr qamshyny qolymyzǵa alyp, ógiz jekken soqanyń basyna mindik. Jesir áıelder men boı jetken qyzdar soqanyń artyn ustaıdy. Araılanyp tań bilingennen bastap ymyrt qarańǵysyna deıin jer jyrtamyz. Jer quıqasy maıǵa bókkendeı týyrylyp jatady. Soqa tisi sál tereńdese bókpe topyraq qalyńdap, ógizder myqshıyp turyp qalady. Ala qystaı shóp tartý, tuqym tartýmen tıtyqtap shyqqan aryq ógizderdiń aýzynan silekeı shubyryp, aıaqtaryn shalys basyp kún uzyn soqa tartýǵa dármenderi zorǵa jetedi. Onda da arqasyn qaıystyrǵan qamshynyń kúshimen jetedi. Ógiz bitkenniń saýyry qyzyl ala qan, arqasy shoqpyt-shoqpyt jaýyr bolatyn. Erteden keshke deıin ógiz ústinde julynyp «sop, sobeleı» bergennen tamaǵymyz jyrtyla aýyryp, doıyr qamshy qarymyzdy taldyryp, biz de ábden tıtyqtaıtynbyz. Tańdaıymyz keýip, qańyryǵymyz tútep, qarnymyz ashyp, qamshy silteýge álimiz quryp, bas aınalyp, kóz qaraýytyp, qalǵyp-múlgı bastaǵan kezimizde soqa ustaǵan áıel baıaý únmen:

— Áı, ul, aıdasańshy ógizińdi,- deıdi. Boıyńdaǵy bar kúshińdi jıyp, qamshyny qulashtaı silteısiń. Aryq ógizder arqalaryn qur qaıqańdatyp qyrjyńdaǵany bolmasa, júrisine júris qosa qoımaıdy. Aqyrynda ózińniń qolyń aýyryp syrqyrap ketedi. Sondaıda ógizden domalap túsip jer tepkilep jylaǵyń keledi. Seniń sol múshkil halińdi sezgendeı soqa artyndaǵy áıel ózi kep qolyńdaǵy qamshyny ala sap, ógizderdi shyqpyrtyp-shyqpyrtyp jiberedi de:

— Jyǵylyp qalma,- dep qoıady. Shama-sharqyńnyń sol ekenin uǵady ǵoı, jaqsy uǵady. Álden ýaqytta áıelderdiń biri qaljyraı shyqqan zarly únmen syzyltyp qana:

Kókshe bir taýdyń bıigi-aı.

Alystaǵy baýyrdan hat alýdyń qıyn-aı,- dep án salady. Án emes-aý, júrektegi aýyr sherdiń lyqsyp shyqqan bir kúrsinisi sıaqty. Ánge ekinshi soqadaǵy áıel, onan úshinshi soqadaǵy boıjetken qyz qosylady. Úsheýi de zarlatady-aý kep. Úsheýiniń kezinen de jas parlaıdy. Biz ógiz ústindegi balalar kózimizge mólt-mólt etip jas úıirilip, tamaǵymyzǵa óksik tyǵylyp, bas kótere almaımyz. Áıelderge qosylyp jylaýǵa «erkektik» namysymyz jibermeıdi. Óıtkeni alǵash soqaǵa shyqqan kúni Aıan:

— Jylaýdy árkim biledi. Myqty bolsań naǵyz erkektershe qıynshylyqta jylamaı baq,-degen. Sondyqtan «jasyq ekenimizdi» bildirmeýge tyrysamyz.

Keshkisin jerden qazylǵan barakqa kelemiz. İshi up-uzyn qap-qarańǵy, úńgir sıaqty. Astyna saban tóselgen. Jalǵyz maı shamnyń óleýsiregen jaryǵynda, ne iship, ne jegenimizdi ajyramastan, talqannan jasalǵan atala kóje sıaqty birdeńeni qalǵyp-múlgip otyryp ishemiz. Onan soń kıimizben otyrǵan ornymyzda qatar-qatar sulaı ketemiz. Óne boıyń saldyrap qozǵala almaısyń. Qansha uıyqtaǵanyń belgisiz áldebir ýaqytta Turjannyń:

— Áı, jetpegirler, turyńdar! - dep aqyrǵanyn estısiń. Qozǵalýǵa shamań joq, óne boıyń ezilip kózińdi asha almaısyń. Sol kezde Turjan árqaısymyzdy áke-shesheden túk qaldyrmaı sabap, sıraǵymyzdan dyryldata súırep, baraktyń aýzynan syrtqa qaraı atyp jiberedi... Taǵy da arqasy pyshaqtyń qyryndaı, ózi jaýyr ógizdiń ústine jarbıa jabysasyń. Taǵy da jaq jappastan, «sop, sobelep», qaryń úzilerdeı bop tynymsyz qamshylaý... Túske jaqyn ózegiń talyp, áliń ketip, qalǵı bastaısyń. Keıde ógizdiń ústinen domalap túskenińdi de bilmeısiń. Býsanyp jatqan qara parǵa burq ete qalasyń. Kózińdi ýqalap atyp turyp, soqa ustaǵan áıeldiń kómegimen ógizdiń arqasyna qaıta jarbıasyń. Osylaısha kúnine árqaısymyz ógizden eki-úsh retten domalaýshy edik...

Aıannyń tobyǵy osyndaı bir ógizden domalap túsken kezinde taǵy taıdy. Ol qara parǵa burq etken kúıde... Aıaǵym-aı!» - dep baj etti de búktelip jatyp qaldy. Júgirip-júgirip janyna bardyq. Ol jylamaýǵa tyrysyp tistenip, kózin jumyp, kókpeńbek bop sazaryp jatty. Aıaǵyndaǵy kónnen tigilgen shoqaıyn sheshpek bop edik, qınala yńyrsyp, onan «aǵataılap» bebeý qaqty. Kóterip baraqqa alyp bardyq. Aýylǵa aparýǵa kólik bolmady.

Sol túni denesi qyzyp, tań atqansha sandyraqtap sóılep shyqty. Erteńgisin biz jumysqa keterde ǵana kózin ashty. Men basqalardan jyrylyp bir sátke onyń janynda qaldym. Ózimshe aqyl aıtpaq edim oǵan. Sózdi neden bastarymdy bilmeı qıpaqtap otyrǵanymda, ol ózi bastady.

— Oı, keshe aıaǵym qatty aýyrdy,- dedi dirildegen únmen.- Týra ólgim-aq kep edi, taǵy aǵamdy oılap qana toqtadym...

Onan soń biraz únsiz jatty, túımesi aǵytylǵan kúrtesiniń omyraýyna tumsyǵyn tyqty.

— Qarashy, jýsannyń ıisi...- dep qoıdy.- Endi aıaǵymdy aǵam kelgende bir-aq salǵyzam. Aǵam qalaǵa aparyp, endigári shyqpastaı etip salǵyzady, áli...

Ol tátti oıǵa shomǵan kúıde, aǵasy kelgen soń ne istep, ne qoıatynyn tegis tizbelep aıtyp shyqty. Onyń sózine qarap men aǵasynyń jýyqtaǵy kúnderdiń birinde qaıtatynyna tıtteı de shák keltirgem joq.

— Saǵyndym aǵamdy,- dedi aqyry kúrsinip.

Men jumysyma kettim. Kúpi boıy ógiz ústindegi jalǵyz tileýim: «Shirkin-aı, Aıannyń aǵasy tezirek qaıtsa eken»- deý boldy.

Aıan barakta tórt kún jatyp qaldy. Tek besinshi kúni keshkisin ǵana tuqym tartqan arbamen aýylǵa jiberdik. Osydan keıin Aıan tobyǵyn qaıtyp ornyna saldyrǵan joq. Sol aıaǵyn kóldeneńinen súırete basyp júretin boldy...

Qý soǵystyń besikten belimiz shyqpaı jatqanda-aq bizdiń júregimizge salǵan jarasy qanshama edi. Sol jaranyń tyrtyǵy ómir boıy ýdaı syzdap, janǵa batyp óter-aý. Esh ýaqyt umytylmas. Asyr salar balǵyn shaǵymyzda taǵdyr bizdiń qabyrǵamyzǵa da bar zilin saldy ǵoı. Sonda da bolsa basqamyzdan góri Aıanǵa qatty batyp edi. Taǵdyr oǵan degende eshteńesin aıamady.

Úlkender «jaý shegindi» desip, kún saıyn bir qýanyshty habar aıtyp júrdi. Munyń ózi biz úshin «erteń soǵys bitedi» degenmen birdeı edi. Áskerden birtindep er-azamattar qaıta bastady. Bári jaraly bop qaıtqandar: biri qolynan, biri aıaǵynan, biri qabyrǵasynan, biri kózinen aıyrylǵandar.

Biraq, sóıtip, jarymjan bop qaıtsa da olardyń árqaısysynyń kelýi aýyl úshin mereke edi. Solardyń birde-biri Turjanǵa uqsap: «Qan kórip qaıttym, qanym buzyldy»,- dep esirgen joq.

...Qaraly qaǵazdar da kelip jatty.

Jaz ortasy. Ańyzaq jel uıtqı soqqan ystyq kúnniń birinde bizdiń aýylǵa taǵy bir qaraly qaǵaz keldi. Bul jolǵy qaraly qaǵaz eshkimniń úıinen zarly joqtaý aıtatyn daýys shyǵarǵan joq. Bul jolǵy qaraly qaǵaz, kóshede oınap júrgen balalardyń eń sońynda, beli bos shtanynyń aýyn bir qolymen kótere ustap, sol aıaǵyn kódeneńinen súırete soltaqtaı júgirgen kúıde: «Eı, toqtańdarshy, men senderge keshegiden de qyzyq ertegi aıtamyn»,- dep jalyna daýystaı júgirgen Aıanǵa kelgen edi. Ol únsiz qabyldady. Qaraly qaǵazdy uzaq otyryp eki-úsh ret ejiktep oqydy da, tórt búktep yshqyr qaltasyna tyqty. Onan soń oınap júrgen balalardyń janyna kep, ádetinshe alys-julysty syrttaı qarap qyzyqtap turdy. Tek balalar úıdi-úıine taraǵan kezde, ol aýyldyń shetindegi at qoraǵa baryp kirdi. Sońynan men de bardym.

Sary sý irkilgen at qoranyń ishi tunshyǵardaı qapas, tymyrsyq edi. Tastaı qarańǵy. Tóbesine uıa salǵan torǵaılardyń, olardyń shyryldaǵan qyzyl shaqa balapandarynyń úni qulaqty tundyrady. Qujynaǵan shybyndardyń yzyńy bir basqa. Qarańǵylyqqa kózim úırengenshe esik aldynda turdym da, onan soń qabyrǵany jaǵalap túkpirge qaraı júre bastadym. Aıaq asty sazdanyp basqan saıyn shurq-shurq etedi. Túkpirge de jettim. Aıan qarańǵy buryshta bir ýys bop búrisip, eki alaqanymen betin basyp solqyldap jylap otyr eken. Uzaq jylady. Onan soń kezin súrtti de qoradan shyqty. Syrtqa shyqqan soń kórdim, kózi qyp-qyzyl bop ketipti. Maǵan qarady da óz-ózinen jymıyp kúldi.

— Kún ystyq, á,- dedi.

Osydan keıin bir jeti ótken soń, erteńgisin on shaqty qozy-laqty taýǵa qaraı órgizip jiberip, qaıtar jolda Bapaıdyń esiginiń aldynda turǵan arbaǵa kezim tústi. Birsypyra balalar osy arada eken. Aıan jolǵa júretin adamdaı bar-joǵyn kıinip apty. Men taıap kelgende shetteý turǵan Esikbaı sybyrlap qana:

— Aıan balalar úıine ketkeli jatyr,- dedi.

Osy kezde úılerinen arba aıdaýshy jigit jáne Bapaı men kempiri shyqty. Bapaı arba aıdaýshyǵa Aıandy stansıaǵa deıin amanat qyp tapsyrǵanyn qaıta-qaıta aıta beredi. Al kempiri kep Aıannyń betinen súıdi, kózine jas aldy.

— Qaraǵym, jolyń bolsyn,- dedi jylamsyrap.- Jaqsydan qalǵan tuıaq eń, qaıda júrseń de aman bol. Adam bolsań taýyp kelersiń áli...

Bapaı da kep Aıannyń betinen súıdi.

— Aman-esen baryp ornalasqan soń hat jaz,- dep qoıdy.

— Alatyn adam bolmaı tur, myna qońyr sıyrdy dereý satyp aqshasyn qaltańa salyp berer em. Keıin qolym tıse, bazarǵa aıdap baryp satyp, aqshasyn salyp jiberem ǵoı...

— E, qoıshy ári, sen de osy, ne bolsa sony aıtpaı. Satqany ıesi. Erteń er jetip kele qalǵanda mal kerek emes pe Aıanǵa...- dep kıip ketti osy tusta kempiri.- Qaraǵym, bu aljyǵan atańnyń sózin tyńdama. Áli óziń keıin úlken jigit bop kelgenińde qońyr sıyryńdy ósimimen qolyńa tapsyramyn...

Aıan balalardyń bárimen qol alysyp qoshtasty.

— Men áli bárińe de hat jazyp turamyn,- dedi kúlimsirep. Esikbaı arbanyń artyna jabysyp ap, ony talaı jerge deıin shyǵaryp saldy. Arbadan túsip qap, qara joldyń ústinde seksıip uzaq turdy. Qaıta kelgeninde óte kóńilsiz edi. Sadyq oınaıyq dep edi, ol:

— Meniń basym aýyryp tur,- dep úıine ketti.

Sol sátte bárimizdiń de oıynǵa esh zaýqymyz joq, kóńilsiz edik. Kóz ushynda buldyrap arba ketip barady. Qara joldyń shańyn burqyldatyp barady. Aıan bas kıimin alyp bizge bulǵap qoıady...

Biz, balalar, Aıandy kep ýaqytqa deıin eske alyp, sóz qylýshy edik. Keıde keshkilik bir jerge jınalyp ap, ala qystaı Aıan aıtqan ertegilerdiń este qalǵandaryn qaıtalaı aıtyp ta júrdik. Aıannyń ertegileriniń kóńilimizge uıalaǵany sonsha, keıin er jetken kezderimizde ózimizden kishi balalardy tamsandyra otyryp aıtatynbyz. Tipti kúni búginge deıin, sonan beri talaı ondaǵan jyldar ótse de, keı kúni túnde dalaǵa shyǵa qalsam, qarańǵyda bórikshe shoshaıǵan Eshkiólmes shoqysy - astynda jalǵyz kózdi dáý uıyqtap jatqandaı, sonyń qorqyraǵan deminen teńselip turǵandaı kórinedi. Sol dáýmen alysatyn jetim bala qaıda eken deımin, sol sát. Jazǵa salym Jýsandytóbe jaqtan qońyr salqyn samal esedi. Ashqyltym ıis ańqıdy. Jýsannyń ıisi. Sondaıda esime taǵy da Aıan túsedi.

Shynynda da bul kúnde Aıan qaıda eken? Tiri me eken? Ondaı bala tiri bolýy tıis. Ondaı bala aldyna nendeı murat qoısa da jetedi. Al tiri bolsa Jýsandytóbege bir oralmaýy qalaı?! Jýsannyń ıisin saǵynbaýy múmkin emes qoı.

---