InfoHub Logo

I

Sýyq qystyń orta kezi. Kún túske taqap qalǵan. Aspanda bult joq, ashyq. Jaryǵy kóz taıdyratyn nurly kún búgin jazǵy túrine túskendeı bolyp ózgeshe jarqyrap tursa da, yzǵarly qar, sýyq aýa qyzýyn joǵaltyp, jaryǵyna jansyzdyqtyń tabyn basyp turǵandaı.

Jer qarly. Úsh-tórt kúnnen beri qaraı aıyqpaǵan shyńyltyr aıaz búgin de syqyrlap bilinip tur. Kúnshyǵystan soqqan baıaý jel sýyqtyń kórigindeı bolyp, yzǵardy kóbeıte tústi. Keıde súıkep ótken salqyny betti shymyrlatyp, deneni tońazytady.

Turǵyn halqynyń kóbi qazaq bolǵan Sibirdiń kishileý qalasy qystyń aq kıimin dalamen birge jamylyp, jabaıy tabıǵattyń jaıly kúıin kúılegendeı.

Bar úıdiń tóbesin kúpsek qar appaq bolyp basyp alǵan. Keıbir kishkene úılerdi, kóp qoımalardy qalyń qar jal sekildenip basypty. Kósheniń qary júrginshilerdiń tabanymen taptalyp ysqaıaqtanǵan. Basqan saıyn shynylanyp syqyrlap, keıde shatynaǵandaı bolyp shytyrlaıdy.

Bul qala Sibirdegi úlken ózenderdiń biriniń sol jaǵasynda ornapty. Retpen salynǵan sulý qala emes. Orta jeri bolmasa, shetterinde tártip joq. Onyń ústine shet shetine shashyratyp salǵan qazaqtyń jer úıleri tártipke uqsaǵan sıyqtyń bárin buzyp, qalanyń shetterin túıeniń jyrtylǵan eski jabýyndaı jalba-julba qylyp ydyratyp, tozdyryp tur.

Qalanyń ortasynda bazardan sýǵa qaraı túsetin Zemskıı kóshesinde qazirgi saǵatta júrginshiler sıregen, ıesizdenip tur. Anda-sanda áldeqandaı ýaq teri-tersekti pushpaǵynan súıretip, qyl-qybyryn arqalap, bazarǵa qaraı aıańdap bara jatqan biren-saran jaıaý alypsatarlar ǵana kórinedi. Keıde shanasyn syqyrlatyp, jekken túıesin bojylap, «shúý-shúýlep» kele jatqan qyrdyń qońyrqaı pishindi qalashylary kezdesedi. Bulardan basqa kózge túsetin kóp júrginshi joq.

Osyndaı birqalypty kúıde birtalaı ýaqyt ótken soń, kósheniń tómengi jaǵynan shyǵyp, bazarǵa qaraı bettep kele jatqan bir shanaly kórindi.

Jekkeni — káshaýa shana. Aldyna otyrǵyzǵan kóshiri bar. Bul kele jatqan osy qalada qyzmette turǵan oqyǵan jigitterdiń biri Meıirhan edi. Álgi.kóshemen týra júrip kelip, bazarǵa taqalǵan jerde oń qol jaqta turǵan kók shatyrly kishileý kók úıdiń qaqpasyna kelip toqtady. At toqtaǵan jerde Meıirhan shanadan túsip, úıge qaraı jyldam basyp júrip ketti. Jigittiń pishinindegi tomsarǵan keıisine qaraǵanda, qabaǵy túksıgen júdeýlikke qaraǵanda, bul kelgen úıinde bir oqıǵa bolǵanǵa uqsaıdy. Meıirhan áýelgi betimen úı aldyna kirip, sodan ishke kiretin esikke taqap qalǵanda, aldynan esik ashyp, bir jas áıel shyqty.

Sándi kıingen súıkimdi pishini bar jas áıeldiń túsinde de álgindeı keıistiń tańbasy bar. Túsiniń ajary ketip, qatty júdep, aqsurlanǵan. Qabaǵy bolymsyz túıilip, ýaıymnyń syzynan shytynǵan. Jumsaq qara kózderi kishireıip, jasańdanǵan. Jıi kirpikterinde jańa ǵana shyqqan kózdiń jasy bilinedi. Meıirhan bul áıeldi kórgen jerde toqtaı qalyp:

— Nemene, Qadısha, qalaı? Neǵyp júdep tursyń munsha?— dedi.

Qadısha túksıgen qabaǵyn jazbastan, úmitsizdengen pishinmen aqyryn:

— Saǵat saıyn tómendep barady, bilmeımin: jazyla ma, joq pa?. Búgin tańerteńnen sizdi «ákep ber» degen soń ádeıi kisi jiberip edik,— dedi de, kózine móltildep jas kelgen soń, tómen qarap ketti. Meıirhan jubatqan bolyp, bir-eki aýyz sóz aıtty da, úıge kirdi.

Kishileý eki bólmeli úıdiń tórgisinde, bıik tósektiń ústinde qatty yńqyldap, shydamsyzdanyp Maqsut jatyr. Beti ashańdap júdegen. Ánsheıindegi aqsur túsi kúreńdenip isingen. Kózi qantalap, jastanyp apty. Qysqalaý qoıý qara murty, sulý qara qasy, qaıyrǵan uzyn qara shashy da qatyp qalǵandaı bolyp, jabysyp jansyzdanǵan sıaqty. Erinderi ishtegi qyzýmen kebirsip, jarylyp, qaraýytyp qapty. Eti qashyp, aryǵan jińishke qoldary qazirde dirildep, bir jerge ornyqpaı, aýrý keýdesin sıpalaı beredi. Qoldarynyń túsi sarǵyshtanǵan, tyrnaqtary kókshildenip qantalap tur.

Meıirhan joldasynyń osy pishinin kórgende ishinen tynyp, júdep kelip, qasyndaǵy oryndyqqa zorǵa otyrdy. Birine-biri qoshtasqandaı bolyp, qalyń ýaıymmen az qarasyp otyrǵan soń, Meıirhan kúrsinip, Maqsuttyń jaıyn suraı bastady.

Maqsut báseńdep qarlyqqan daýsyn qataıtpaq bolsa da, shamasy kelmedi. Sózine kóbinese sybyr aralasyp, ne aıtqandary uǵymsyz boldy. Meıirhan sózin uqpaq bolyp tyńdasa da, eshnárse uǵa almady. Azdan soń Maqsut shatasyńqyrap, sandyraqtaı bastady. Sóziniń kóbi saý kúninde istep júrgen qyzmeti, oqytyp júrgen sabaǵy, tárbıelep júrgen qazaqtyń balalary týraly. Álsizdikpen sybyrlaǵan shalajansar sózderiniń arasynda: «Balalar... jetim qala... Men eńbek sińire... almadym... Endi mine!..»—dep, keýdesi men ishin sıpap: «Ózim de ekitalaıdyń ústinde jatyrmyn!»—dep Meıirhanǵa qolyn sozyp, bunyń qolynan ustap: «Meni sókpeısińder me?.. Mende jazyq joq qoı...»— dedi de, sonyń artynan qaıtadan shatasty.

Meıirhannyń kózinde jas toly edi. Aýzyna jubatarlyq sez tımedi. Aýrý joldasynyń kóńili úshin aıtqan: «Jazylasyń, ólimdi oılama!»— degen sózderi jasyp, ásersiz bolyp shyqty.

Azdan soń tórgi úıge Maqsuttyń kempir sheshesi men kelinshegi — Qadısha kirdi. Qadıshanyń qolynda kishkene balasy bar. Ekeýiniń ishinde de úmit pen qorqynysh jeńise almaı alysyp turǵan sıaqty, senimsizdik bilinedi. Jalǵyz balasy Maqsuttan basqa súıenishi, tileýi joq álsiz sorly sheshesi kókiregi qaıǵy-sherge tolyp, kózderi móltildegen ýly jasqa tolyp, jaýtańdap, qýat kómek suraǵandaı bolyp, Meıirhanǵa qaraı beredi. Meıirhan jubatpaqshy bolyp, taǵy da bir-eki aýyz sózder aıtty. Bulardyń bárine, Maqsuttyń nashar naýqasynyń ústine, túıin bolǵan nárse — búgin tańerteń doktor kelip, aýrýdy qarap: «Emdeýden ótip ketipti, óledi», — depti.

Sondyqtan báriniń ish kúdigi kúsheıip turǵan. Sheshesi úıge kirgende Maqsuttyń kózi túsip, apasyna biraz qarap jatyp, artynan shydaı almaı kózin jumyp, irge jaqqa basyn buryp áketti. Týysqansyz, jaqynsyz jalǵyz qalatyn sorly anasynyń kórer kúni qandaı bolatynyn Maqsut oılaǵandaı. Azdan soń basyn qaıta buryp alyp, sheshesine qarap:

— Ózgeniki — ózge aý, seniń kúniń ne bolady? Seni kimge tastaımyn?.. Aldymda ólmediń aý!—dep basyn shaıqap jylaǵandaı bolyp, kemseńdep, taǵy teris qarap ketti. Sheshesi daýsyn shyǵaryp jylap jiberdi. Qadısha keıinirek turyp, kóziniń jasyn anda-sanda syǵyp alyp tur edi.

Osy halde biraz ýaqyt ótken soń esik ashylyp, úıge Maqsuttyń taǵy bir-eki joldasy — Jumaǵul men Aqtaı kirdi. Bular úıdegi sýretti kórgen soń, biraz sózben aýrýdyń jaıyn surasty da, úndemeı muńaıyp otyryp qaldy. Maqsut irge jaqqa qarap jatyp, basyn burmaı:

— Qadısha... ólmeıdi. Biraq ol senen týǵan joq... Basy kóp, baı tórkini bar. Eń bolmasa, solarǵa ketip qalady ǵoı. Seni o da jylatar...

— Nege úıdeısiń, jaryǵym, jalǵyzym?..— dep, qatty jylaı bastap edi. Maqsut:

— Apa, jylamashy, ana úıge barshy...— dep sybyrlap:—Júregimdi kóz jasyń órtep barady ǵoı...— dedi. Meıirhan men basqa jigitter de bul sýretti kórý qıyn bolǵandyqtan, kóziniń jasy jerge tamshylap turǵan kempirge:

— Jylamańyz, qınalady ǵoı... Bara turyńyz!—dep, aqyl aıtty. Kempir:

— Jaryǵym... jata ǵoı... Jalǵyzym!.. Qarashyǵym, jata ǵoı!.. Men qurǵyr keteıin,— dep, aýyr kúrsinip, shyǵyp ketti. Qadısha úndemeı turyp, enesiniń artynan birge shyqty.

Mundaı kúıge júregi sezimdi Meıirhan qatty júdep otyr edi. Sorly kempirdiń kúıin oılamaıyn dese de, kóńili eriksiz ilgeri qaraı basyp, keleshektiń ártúrli sýretin kóz aldyna elestete bastady. Kelgen oıy: «Maqsuttyń óletini ras, kempirdiń sorly bolyp zarlaıtyny da shyn. Myna jas qatyn joldasynyń rýhyn syılap, birge qaıǵy jep otyra ma? Otyrmaıdy. Bul jáne qala qyzy... Bireýmen ketedi, á?»,— degendeı oı oılady.

Kishkene úıdiń ishindegi bul sekildi kúdikti aýyr hal kóp kúnderge sozylǵan joq. Eńsesi ketken aýrý kúnnen kúnge tómendep ketti. Sónip bara jatqan shyraǵdan otyndaı báseńdeı berdi. Bir kúni túske taıanǵan mezgilde demalysy jıilep, keýdesine syryldaq paıda boldy. Aýrý álsizdendi, endi denesin de qozǵaı almaı, kózin anda-sanda ashyp-jumyp sulyq jatty.

Balasy bul kúıge jetken soń, kóp ólimdi kózi kórgen kári sheshesi jalǵyzynan kúder úze bastady. Namazda kúndiz-túni duǵanyń ornyna jalǵyzynyń atyn atap, sybyrlap, jalynyp tileýden bosaǵan joq edi. Bos otyrǵandaı bolyp, úı ishi ońashalanyp jalǵyz qalsa, kózinen únsiz jasyn aǵyzyp, keıde kemseńdep jylap ta alady. Tilek pen qaıǵydan tozǵan júregi aldynda jyljyp taqap kele jatqan qaýipti oılap eziledi.

Biraq eshnárseniń kómegi bolǵan joq. Kópten kútken qaharly aýyr, sýyq saǵat jyljyp kelip jetti. Maqsuttyń demi bitýge taıanyp, denesinen jan kete bastady. Bir ýaqyt aıaq-qoly muzdap, demi bitkendeı boldy... Qasynda telmirip qamap otyrǵan jaqyny men tanystary kúderdi ábden úzgendeı bolyp edi. Sol halde biraz ýaqyt ótken soń, Maqsut qaıtadan aqyryn kózin ashty. Keziniń qarasy joǵary shyǵyp, alasy kóbeıgen syqyldy. Súzilgen sýyq kózimde moıynsynyp kóngendik bar.

Óz halin shyn uǵa almaǵandaı bolyp, sybyrlap:

— Barmyn ba, joqpyn ba?..— dep azdan soń kózin qaıta jumdy. Jurttyń kúdigi uzaqqa sozylǵan joq. Túsi az-azdap sýı bastap, kózi shala jumylyp, bir araǵa qadalyp qatyp qaldy... Erinderiniń arasy ashylyp, tisi aqsıyp, betine ólim tańbasy basyla bastady. Keshikpeı úzildi... Úı ishi ý-shý boldy... Kempir hali bitip, talyqsyp ketti. Osy haldiń bárin kóz aldynan ótkizgen Meıirhan, Jumaǵul, Aqtaılar da shydaı almaı, birge jylasty.

Jurttyń bári sol kúni-aq Maqsuttyń óliminen habarlandy. Oqyǵan jigitter men qalanyń basqa halqy da azamatty shyn aıady. Joldastarynyń kóbi qaıǵylanyp muńaıdy... Jurttyń bári de:

— Qalada ósken jigittiń adamy osy edi, bısharanyń sheshesi sorlady aý!—dep, shynymen nazalanǵandaı boldy.

Erteńinde Maqsuttyń janazasyn shyǵarýǵa kóp jurt jınalyp edi. Azamatqa aqyrǵy qaryzyn ótemek bolǵan oqyǵandar, joldastary túgel jıylyp keldi. Báriniń túsi ýaıymdy... Qabaqtary salbyrańqy, júdeý...

Biraz ýaqyt ótken soń, jıylǵan jurt ólikti kóterip alyp, zıratqa qaraı júrip ketti. Zıratqa jetken soń, erte bastan qazýly daıar turǵan, qasynda úıýli jańa topyraǵy bar, azynaǵan sýyq kórdiń qasyna ólikti alyp keldi. Kóp jastar kórge bir-bir qaraǵan soń, shydaı almaı teris aınalyp ketisti. Beıit basynda birqalpynan aýmaı, qutyrǵan sıaqtanyp jeligip júrgen moldalar ǵana. Bular qyzyldy sezgen qaraqustaı jantalasyp júr. Shyn raqymsyz, tastaı sýyq adamdar sekildenedi. Óliktiń ústine japqan shapanǵa, basy men aıaq jaǵyna salǵan oramal shúberekke talasady.

Azdan soń Maqsutty jalǵyz qabat aq kebinge oraǵan kúıinde laqattap qazǵan kórdiń túbine aparyp saldy. Ber jaǵyna bir kirpishten soń bir kirpishti qoıyp, telmirgen kózderden denesin jasyra bastady.

Osy haldiń bárin de kózderimen kórip turǵan oqyǵandar bir-bir aýyr kúrsinip alyp, salbyraǵan pishinmen úıdi-úılerine tarasty.

II

Kúnder ótti... Aýyr aılar da jyldaı jyljyp, birtindep ótip jatyr. Jaz kelip, kók shyǵyp, dúnıe jasarǵan. Kún burynǵy kórkine túsip, qyzýymen jer júzin jandandyryp qýantady. Japyraqtary jetilip, jazǵy jasyl kıimin kıgen aǵashtar bir-birimen myń túrli tilmen sóılesip, syrlasa teńseledi.

Jyly kúnge qýanyp, oınap ushqan qustar tabıǵattyń bir túrine arnaýly maqtaý óleń aıtyp byldyrlaǵan názik tilimen qoshemetin kórsetip júr. Adamnyń da kóńili kóterińki, jeligi kóbeıgendeı... Biraq Maqsuttyń úıine jelikti dúnıe áli áserin bergen joq. Muńly kempirdiń sher ýaıymmen sarǵaıǵan júzi, qaıǵymen túksıgen qabaǵy bir qalypta qatqandaı, tasqa túsken tańba sekildi. Keshke sheıin tynyshtyqta turatyn kishkene úıdiń ishin kúrsingende keýdesinen shyqqan jalyn órtep ketkendeı bolady. Jas Qadıshany úı ishindegi aýyrlyq moınyna baılaǵan tastaı basyp, eńsesin kótertpeıdi. Ol bul kúnde sarylyp otyratyn uzaq qaıǵydan arylǵan. Jalǵyz-aq qulazyp turǵan ıesiz úı, jetimdiktiń sýreti sekildenip otyrǵan qaıǵyly kempir úıge kirgen saıyn ıyǵyn kótertpeıtin sekildi. Bul ekeýiniń ortasynda ázirge jamaý bolyp turǵan — Maqsuttan qalǵan kishkene áıel bala — Jámıla... Qaıǵydan kempirdiń kóńili azyraq sergigen ýaqytta ekeýi de balany ermek qylyp, aldaryna alyp, aldanysh etken bolady.

Meıirhan bul úıge Maqsut ólgen soń kóp kelgen joq. Qashqalaqtaǵandaı.

Burynǵy Maqsuttyń joldastarynan osy kúnde bul úıge kóbirek keletin — Jumaǵul men Aqtaı. Bular áýelgi kezde úıge kelgende qaıǵyly bolyp otyrysyp, júre-júre úırengen soń, az-azdap áńgime aıtyp, keıde Qadıshaǵa ońasharaqta kúldirgi sózder aıtyp ta qaraly áıelderdiń kóńilderin kóterip ketetin bolǵan.

Sońǵy ýaqytta Jumaǵul jalǵyz da bolsa kelgishtep, ártúrli áńgimemen Qadıshanyń kóńilin qaıǵydan biraz sergitip ketetin bolǵan. Jaratylysynda qý, sózinde shynynan ótirigi kóp Jumaǵul sońǵy kúnderde áńgimeni Maqsut jaıynan aıtpaı, kóbinese ózi kórip júrgen jastyq qyzyqtaryn aıtqyshtaı beretin bolǵan. Maqsut jaıyn kempirmen ǵana sóılesedi. Oǵan da «jaqsy bala» bolyp kórine bastady. Qadısha azdan soń Jumaǵul áńgimesiniń artynan elegizip qalatyn boldy. Áńgimeniń áseri boıyna kúnnen-kúnge sińip bara jatqandaı. Syrty qaraly bolmasa, ishinde qaraly kóńil taýsylǵan sıaqty. Tósekke jatqan saıyn aýnap, qyzyp uıyqtaı almaı jatqanda, oıyn qaıǵy bılemeı, kómeski úmit pen qyzý bıleıtin ádet boldy. Oılansa — artyn oılamaı, aldyn oılaýy kóbeıdi. Sol oılar jıilegen saıyn turǵan úıi sýyqtanyp, kóńiline jat tartqandaı bola berdi. Qazirgi hali: «Qyzyqty endi kóremin, ómir dámin endi tatamyn!»—dep sansyz úmit, sansyz qıaldy oılap kele jatqanda, bir qatal qol raqymsyzdyqpen qatty ustap alyp, áldeqandaı qulap, tozyp, qýarǵan eski molanyń ishine bekitip tastap ketken tutqyn adamnyń halindeı kórinedi. Munyń bári jaqynda bolatyn úlken ózgeristiń aldyndaǵy basqyshtary edi.

Bir kúni Meıirhan qyzmetten qaıtyp kelip, tóseginde jatyr edi. Úıine qazaqsha kıingen jastaý jigit kirdi de, qolyna bir kishkene hat tapsyrdy. Meıirhan ashyp oqydy.

«Meıirhan joldas!

Erteń saǵat 12-de bizdiń toıǵa kel. Sen estigen shyǵarsyń, men Qadıshany alatyn boldym. Qudaı uryp, sózimiz osylaı bolyp qaldy.

Jumaǵul».

Meıirhan esi shyǵyp ańyryp: «Ne deıdi?»—dep, hatty qaıta-qaıta oqyp, turyp qaldy. Jigit shyǵyp ketti. Meıirhan basyna tas tıgendeı bolyp sandalyp, ári-beri alasuryp júrdi de, aıaǵynda aılasy quryp otyra qalyp, hattyń ústine iri jazýmen: «Barmaımyn, toıyń qurysyn!» dep, qysqa túrtindisin qondyra salyp, otyryp qaldy.

Erteńinde Meıirhannyń úıine toıǵa bara jatqan eki joldasy kirdi. Ekeýi de jaqsy kıingen, aq jaǵa salyp, ıis maı sepken, toıǵa bara jatqandaı aq ajarly, kóńildi.

Meıirhan bularǵa: «Barmaý kerek. Bul nársizdik. Keshe Maqsuttyń toıyn toılap, búgin onyń qatyny men Jumaǵuldyń toıyn toılamaqshymyz ba?»— dep edi, biraq oǵan joldastary bolǵan joq. Olar: «Qoıshy ıdealıs bolmaı! Baramyz da tamaqqa toıamyz, kishkene ishemiz, nemenesi bar?»—dep, Meıirhannyń aýzyn ashtyrmady. Birazdan soń Meıirhan da otyryp otyryp kónip, bári de birge júrip ketti.

Toı qyzýly bolyp júrip jatyr. Jumaǵul men Qadısha túk kórmegendeı bolyp qulpyryp ketken. Kelgen jurttyń bári de eshnárse bolmaǵandaı shyn kóńilderimen «qutty bolsyn!» aıtyp, eki jastyń qýanyshyn qyzyqtap ketti. Azdan soń iship alǵan jurttyń bári de mas boldy, ý-shý, jyr, aıǵaı, kúlki kóbeıdi.

Qyzyp, mas bolǵan soń Meıirhan bir kezde túregelip, jurttyń bárin toqtatyp, ózine qaratyp qolyna rómkesin alyp:

— Men senderdi Maqsut úshin ishýge shaqyramyn... Jasasyn Maqsuttyń arýaǵy!—dedi. Jurttyń birtalaıy kúldi. Jumaǵul men Qadısha qosa kúldi. Birtalaıy oıyna eshnárse almaı, birge iship jiberdi. Meıirhandy qasyndaǵy joldastary «tynysh otyr» dep, aıaǵynan tartyp, mazaq qylyp kúlip, otyrǵyzyp qoıdy. Meıirhannyń joldas qaryzyn ótegeni sol edi...

Az kúnnen soń Jumaǵul men Qadıshany qaıyn atasy Qondybaı qatyn-balasymen túgel jıylyp kelip, qyrǵa qaraı shyǵaryp saldy. Jańa qosylǵan jastar eldegi Jumaǵuldyń úıine baratyn bolǵan. Qońyraýly troıka Qondybaıdyń qaqpasynan shyldyr qaǵyp shyqqanda, qarsydaǵy Maqsuttyń úıine Jumaǵul qomaǵaılanǵan kózben qaraı tústi.

Maqsut ólgen bólmeniń terezesinen sorly sheshesi bul kúıdi kórip, eki kózinen jasyn ózendeı aǵyzyp, telmirip qarap, qadalyp otyryp qaldy.

Jastardy shyǵaryp salǵan oqyǵan jigitter qaljyńdasyp, kúlisip, bul terezeniń aldynan bólek-bólek bolyp ótip jatyr...

III

Maıdyń kúni. Kók jetilip, gúljapyraq molaıǵan. Jańa shyqqan alkúreń jasyl shóppen dala jasarǵan. Byltyrdan qalǵan qý shóp azaıǵandaı, anda-sanda bolmasa, kózge kóp ilinbeıdi Onyń ornyn qazirgi kúnde alasa betege, jasyl tarlaý, shashyraǵan jas kóde, shashaqtalǵan jas sasyr basqan. Jasyl kilemniń túrindeı kórikti dalada ár jerge shashyrap shyqqan qyzǵaldaqtyń sary gúlderi kóz qýantyp, jaınap tur.

Úlken taýdyń qoltyǵyndaǵy jińishke ózek pen uzyn saılar da jyldaǵy sulý kórkine kelip jańarǵan. Japyraǵy jetilgen jas qaıyń, ózekti qýalap ósken uzyn toǵaı, tasqyny basylmaı, sarqyrap aqqan oınamaly júırik ózen, boıy ósip, burańdap tolqyndaǵan jasyl shalǵyn, ózektiń eki jaǵyndaǵy qatarlanǵan bıik jartas, ózek boıynda oınap ushqan jyrshy qustar — bári jınalǵanda, saıdy jańa túsken jas kelinshektiń otaýyndaı jaınatyp, jasartyp tur.

Bıyl bul ólkeniń sýy da mol edi. Sonaý oıda, kóz ushynda, jarqyraǵan — sharasynan sýy asyp, aınadaı móldirep jatqan kól kórinedi. Jaǵalaı júrgen mal shashyraı jaıylyp, kól aınalasyn shubarlandyryp júr. Jaryq kúnde shańqıyp kóringen aq aýyldardy saǵym kóterip, keıbir úıler jumyrtqadaı bolyp kórinedi. Jaılaýǵa qaraı jańada bettep kóshken el Shyńǵys taýynan asyp kelip, kúngeıde otyr. Aýyl-aýyldyń bári dyrdýy mol, kóńildi.

Qystan mal kúıli shyqqandyqtan, jazǵyturymǵy kókke az kún ishinde semirip alǵan at-aıǵyr, tý bıeler osy kúni ministe. Eki-úsh kisiniń basy qosylsa — jarys, aýdarys, at synasý, kúsh synasýdy ermek etedi. Kúngeıge kelgennen beri qaraı aýyldyń úlkenderi: «Qulyndar jetilip qaldy, jaılaýǵa qymyzsyz barǵannyń orny joq, endi bıe baılaý kerek!»—desken bolatyn. Sondyqtan bıesi bar aýyldar noqta jip esip, saba tigýge qatyn-qalashty jıyp, naýqan qylyp jatyr. Sol sıaqty qamǵa Jumaǵuldyń aýyly da eki-úsh kúnnen beri qaraı kirisken edi. Biraq Jumaǵuldyń sheshesi Qamarıa jas kúninen sharýaqorlyqty sarańdyqqa jetkizgen, kútimdilikti paıdakúnemdikke jetkizgen, minezi qatty, dúnıege pysyq báıbishe bolǵandyqtan bul joly naýqanda da qyl-qybyryn kóp shyǵarmaı, shyǵyndamaı, kerek nárselerin tez qamdap aldy.

Sondyqtan Ámire aqsaqal búgin aýyldyń janyndaǵy kógalǵa jylqysyn ıirtip, bıe baılatyp jatyr. Jeli basynda aýyl-úıdegi kórshi-qolańdy, kedeı-kepshik bolmasa, basqa aýyldardan kelgen bóten qydyrmashylar joq. Ámire shyǵyn shyǵaratyn qoshemetshini jek kóredi. Bul minezin biletin aǵaıyn munyń istegen naýqandarynyń kóbine kelgish bolmaıtyn.

Qys boıy quryq kórmeı asaýsyp qalǵan iri jylqylary da, aralaryndaǵy asaý qulyndar da jeli basyna turmaı shubyryp júre bergendikten aqsaqal áýeli qashaǵan bıelerdiń qulynyn usta dep buıryq berdi.

Yńǵaıly jińishke quryqqa myqty baýdy taǵyp alyp, jylpos jylqyshy toptanyp yǵysyp kele jatqan kóp jylqynyń ishinde qaqtyǵyp júrgen qulyndarǵa nusqaǵan saıyn quryǵynyń baýyn dál túsirip, jas qulyndardy biriniń artynan birin shyńǵyrtyp, týlatyp, ustap baılatyp jatyr.

Quryq kórmegen asaý qulyndardyń keıbireýi quryq tartqanda aspanǵa shapshyp shyńǵyrsa da, jylqyshynyń myqty qoldarynyń qaıta serpigen ekpinimen shalqasynan túsip, typyrlap qalady. Ámire qulyn jyǵylǵan saıyn: «Bismillá!» dep, ornynan ata júgirip, jylqyshyǵa: «Mertiktirip alma!»—dep, quraq ushyp júr.

Bıe tegis baılanyp bolǵan kezde aýyldaǵy qatyn-qalash bul eldiń burynnan kele jatqan yrymyn istep, úıden tabaqqa salyp, qurt-maı alyp keldi.

Ámire úıiri mol aıǵyrlardy ustatyp alyp, saýyrlaryna aıran jaqtyryp qoıa berip, jeli basyna toptalyp jıylyp qalǵan jurttyń ortasyna keldi. Jas-káriniń bári de qatyndar ákelgen qurt-maıdy jabyrlasyp jep jatyr.

Azdan soń jeli basynda otyryp, jurt bir-eki kúnnen beri qaraı estip júrgen áńgimelerine kóshti. Bul áńgime qalada Jumaǵuldyń qatyn alǵandyǵy jaıynan edi. Qaladan bul aýyldyń ózine kelgen áli anyq habar joq. Biraq basqa bir aýyldarǵa kelgen qalashylar: «Jumaǵul qaladaǵy Qondybaıdyń qyzyn aldy. Jasaý-jabdyǵy barynsha mol kórinedi. Burynǵy kúıeýi ólgen kórinedi, sodan qalǵan kishkene qyzyn da Jumaǵul qolyna alypty. Ólgen jigittiń bir kempir sheshesinen basqa jaqyny joq, bir basyna baı jigit eken. Qalada kók shatyrly úıi bar bilem. Endi myna kishkene qyzdy alǵan soń, sol ólgen jigittiń qalǵan múlkine Jumaǵul ıe bolady degen sóz bar. Qyzdyń ákesi Qondybaı «qalǵan múlikke meniń qyzym ıe bolady» degen sózdiń shet jaǵasyn shyǵaryp ta júrse kerek. Sonymen Jumaǵul «bir-aq kúnde dúrkiregen baı bolyp shyǵa kelgeli tur» degen qýanyshty habar dúńkildep Ámire aqsaqal men Qamarıaǵa estile bastaǵan. Bular qýanyp órekpigen kisiniń minezin kórsetpeımiz dep, ishinen «shúkirana» qylyp, syrt kisiniń bárine:

— E, alsa alsyn baıdyń qyzyn! Ol nemeni biz oqytqanda, «ylǵı bizden shyǵyn shyǵara ber, kempir-shaldyń qolyndaǵy azyn aýlaǵyn taýysa ber» dep oqytyp pa edik?!» «Mal tap, bizdi asyra!»—dep oqytqanbyz. Osy kúnge sheıin qara tıyn tabys tapqan joq. Endi qashan kómegi tıedi bizge? Budan bylaı mal tappasa, úıge de jolatpaıyq dep júr edik. Sony estigen ǵoı!— desip, ishtegi jubanyshtaryn syrtyna montany kúıinishtiń sózimen shyǵaratyn. Qazirde de jeli basynda otyrǵan jurt:

— Jumaǵul kelinshegimen bir-eki kúnde keledi, solar kelgenshe, qymyzdy ashytyp qoıý kerek. Bular bul joly syı bolyp keledi, kútý kerek!—dese, keıbireýler:

— Anaý ólgen jigittiń dúnıesine ıe bolyp otyrǵan — jalǵyz ǵana kempir, ony da ala kelseńshi! Kempirge basyn kútetin kisi bolsa bolmaı ma, oǵan endi dúnıe ne kerek?—degen sózderdi de aıtysa bastady. Qamarıa eshkimge aıtpasa da, buryn ishinen oılap júrgen esebiniń biri osy bolǵandyqtan:

— Kempirge meniń balamnan artyq bala bar ma? Jumaǵul ony asyrap-saqtaýǵa jaramaı ma, tipti qolymda tursyn dese, qolyna-aq bereıik Jumaǵuldyń. Ol kempiri aqyldy bolsa, endi Jumaǵuldy baýyryna tartýy kerek emes pe?— dedi.

Ámire bul sózdiń jaryqqa shyǵyp, kóp jurttyń talqysyna túskenin jaratpady. Sondyqtan ánsheıinde kóp qarsy kelmese de, Qamarıany toqtatyp:

— Qoıshy, qatyn, kúni buryn joqtan ózgeni sóıleı bermeı, qudaıdyń bir jazǵany bolar!— dedi.

Qyrdyń daǵdyly saltynsha qıyn sózdiń bárin jaryqqa shyǵaryp, ońaı sóz qylyp sóılep otyratyn mashyqpen qazirgi jıylyp otyrǵan erkek-urǵashynyń bári de Ámire men Qamarıanyń birine-biri aıtpaı, aqyryn qupıa qylyp oılap júrgen jaılarynyń bárin qońyraýlatyp, syrtqa shyǵaryp otyr. Bulardyń kóz aldaryna úlken baılyqtyń, saltanattyń da qyzyqty sýretterin elestetti. Biraq ishinen taqys esebi arylmaıtyn Ámire kórshi-qolańnyń bir jaǵy — tileýlestik, bir jaǵy — qoshemetshilikpen aıtyp otyrǵan sózderine kóp jelikpedi. Ol syrtyna sóz shyǵarmaı, jurttyń barlyq sózin úndemeı tyńdap otyr.

Osy rette jeli basynda birtalaı ýaqyt ótkizgen soń, jurt birtindep taraı bastap, aıaǵynda bári de úılerine qaıtty.

Arada biraz kún ótti. Kún keshkirip batýǵa taqalǵan ýaqyt edi. Ámire qudyq basynda turyp, keshki sýǵa kelgen jylqyny sýartyp, aldyn soltústik jaqtaǵy ashshyly oıǵa shyǵartyp tur. Aýyl jaqta jańa jamyraǵan qozylar ý-shýymen dúnıeni azan-qazan qylyp, jańa ǵana qoradan órip barady. Qamarıa qoı saýyp kelgen qatyndarǵa ámir qylyp, esik aldynda tur edi. Qasyna qozyshy bala shaýyp kelip:

— Shúıinshi shúıinshi, apa! Jumaǵul aǵam kelip qaldy,— dedi.

Bul sózder estilgen jerde aýyldaǵy barlyq jan uıqy-tuıqy bolyp, ábigerlenip qaldy. Jumaǵuldyń kelýin asyǵyp kútkenderi barlyq qarbalasynan bilinip tur.

Árli-berli júgirisip sendelgen qatyndar, shýlap sekirip, kúlip-oınaǵan balalar, qudyq basynan jańa habardy estip, aýylǵa qaraı jyldamdatyp kele jatqan úlkender — barlyǵy da Jumaǵuldyń kelýin úlken qýanysh qylǵan sıaqty. Jolaýshylardy kútken aýyldaǵy barlyq erkek, barlyq qatyn-qalash Ámireniń úıiniń syrtyna shyǵyp, eki jaqqa jarylyp turǵanda, aýylǵa jarty shaqyrymdaı jerde qatty júrip kele jatqan qońyraýly troıka kórindi. At basyn ustaǵan jigit jolaýshylardy qarsy alýǵa shyqqan topty kórip, burynǵysynan da ekilenip alyp, ter basqan úsh qońyr atty bıshigimen yǵystyryp, shaptyryp keledi. Birin-biri kórýge asyqqan jaqyndardyń shydamsyzdyǵy uzaqqa sozylǵan joq. Attardyń tumsyǵy Ámireniń úlken aq úıiniń syrtyna kelip tireldi. Jolaýshylar arbadan túsip bolǵansha, saǵynǵan jaqyndar Jumaǵuldyń betinen súıip aldy. Azdan soń áıelderdiń bári de Qadıshany jaǵalap, Qamarıa sıaqty úlkenderi onyń da betinen súıisti. Biraz sózben amandyq aıtysyp, hal-jaı bilgen soń, jurttyń bári úıge kirdi. Sóılesip, hal bilisip, arasyna qaljyń da aralasyp, kúlki kúbir bastalǵan soń, jaqyndardyń qýanǵan, saǵynǵan, lúpildegen júrekteriniń bári ornyǵa bastady. Jurt birine biriniń kózi qanyp úırenisken saıyn, jańa kelgen jastar men aýyldaǵy barlyq jandardyń arasyndaǵy az úılespegendik sezile bastaǵandaı boldy.

Aýylǵa kelerde jazǵa laıyqty barlyq taza jaqsy kıimderin kıip alyp shytyraıǵan jastar qalanyń halqyna uqsap, qyrǵa bóten kisi sıaqtandy. Kerek dese, Jumaǵuldyń sóılegen sózinde de «siz bizi» kóbeıip qalǵan jat adamnyń qalpy baıqalǵandaı. Bul úılespegendik ásirese kelin jaıyna kelgende aıqynyraq sezilip tur. Kelinniń kelgen jerdegi ata-enesine «Sálemetsiz be?»—dep amandasýynan bastap, úıge kirgen soń tór aldyna kúıeýiniń qasyna otyryp, múınet saıyn onymen sybyrlasqany da qyr turmysynda eshýaqytta bolmaǵan bir óreskeldikti tanytqandaı boldy. Kelin zatynda, ózi oqyp úlgi alyp, oqymystylardyń qataryna kirgen kisi bolmasa da, qaladaǵy muǵalimniń qatyny bolyp ashylyp qalǵandyqtan, sol oqymysty jurttyń úlgisin mashyq. etken edi.

Qazirgi saǵattaǵy úılespegendik jańa kelgen jastarǵa sonshalyq kóp baıqalmasa da, aýyldaǵy úlken-kishiniń bárine de tez sezildi.

Mundaı kúıge senimdirek bolyp turatyn áıelder áýelgi jerden-aq kúńkil shyǵaryp, tysqa shyqqanda birine-biri sybyrlap kúlise bastady. Úıdegi erkektiń birtalaıy baıqamaǵan kisi bolyp syr bildirgen joq. Keıbireýler ǵana kúlip júrgen qatyndardy qaǵytqan bolyp, qaljyńmen ózderiniń ishindegi jaılaryn da syrtqa shyǵaryńqyrap qoıysty. Bul kúıdiń bárin, túgel bolmasa da, shet jaǵalap sezip otyrǵan Ámire qazaqy kóńiline unamsyz birdeme tıgendeı bolyp, kóp sóılemeı úndemeı otyryp qaldy. Biraq Qamarıa ekeýiniń de túpki kóńildegi kúdiksiz bir jubanyshy búginginiń bolymsyz kem-ketigin umyttyratyndaı. Sondyqtan anaý-mynaýǵa qaramaı-aq Jumaǵuldy súıýden, syılaýdan qaıtpaǵan.

Osymen alǵashqy kelgen jerdegi azǵana alshaqtyq. Kóp ýaqytqa sozylǵan joq. Bes-alty kún ótip hal-jaıdy bilisken soń, bala men áke, kelin men ene birin-biri ábden tanydy. Sharýa jaǵyndaǵy keıbir jumystarǵa kelgende, birin-biri jalǵyz ǵana emeýrinmen de uǵysatyn boldy. Bulardy birine-biri sonshalyq tez jaqyndastyryp jibergen sebep ne? Ol — qazirgi bulardyń aldynda turǵan úlken másele: mal-múlik, dúnıe máselesi ǵoı. Soǵan kelgende, báriniń de minezi, isi. túgelimen bir jerden shyqqandyǵynda. Maldy súıgen qomaǵaılyqqa,sarańdyqqa, qanaǵatsyzdyqqa kelgende, jas kelin kári enesinen asyp tústi: jas jigit oqyǵan deseń de, kári ákesinen asyp tústi, zaty, minez birligi «jas-kári», «oqyǵan oqymaǵan» degen aıyrmystarǵa qaramaı-aq, bul adamdardyń basyn qosyp, birin-birine úılestirdi. Aralary mundaı kúıge jetken soń, árqaısysynyń oıynda jasyryn kúıde júrgen sózder ashyq aıtylatyn bolyp, jaryqqa túse bastady. Qamarıa eki kúnniń birinde:

— Shyǵynymyz kóp, kempir-shaldyń qolyndaǵy mal taýsylyp barady, kózderińniń qyryn salatyn ýaqyttaryń jetti. Qaıdan bolsa da — mal tabyńdar!— degen sózderdi endi balasy men kelininiń qulaǵyna sińire bastady.

Kelini ákelgen jasaý-jabdyq basynda úlken olja kórinse de, azdan soń umytyla berdi.

Endi bulardyń báriniń kóńilindegi bir-aq arman — qaladaǵy kempir qolyndaǵy múliktiń basyn ashýda. Jumaǵul men Qadısha buryn bul jaıdan kóp sóılespeıtin bolsa da, qyrǵa kelgen soń úlkenderden ashyq sózdi úırenip alyp, ońasha jerlerde aqyldasyp, aıla izdeıtin bolǵan. Qamarıa balalary eshkimge aqysyn sińirmeıtinin bilgen soń, bularǵa «pálen-túgendi iste» dep aqyl aıtýdy qoıdy. Biraq umytpasyn degendeı ǵyp, kempir qolyndaǵy múlikti ár kúnde bir ret neǵylsa da sóz etip qoıatyn. Muny ashyq sóz qylýǵa syltaý taba almaǵan kúnde Maqsuttyń kishkene qyzy Jámıláni alyp, soǵan sóılegen bolyp:

— Dúnıege qashan ıe bolasyń? Bizdeı kári áke-shesheńe qashan kómegiń tıedi? Kempirdiń qolyndaǵy mal-múlikti jıyp al!—dep Jumaǵul men Qadıshanyń qulaqtaryn burap qoıady. Ámire bul jaqtaǵy áńgimeniń kóp teriske ketpeıtin túrin ańǵarǵan soń, sońǵy kezde mal quraýdyń ekinshi bir ebin oılaı bastaǵan. El ishinde Ámireniń ózimen jasy turǵylas Janǵazy degen iri baı bar edi, soǵan kishkene Jámılániń bas-aıaǵy unap ketip, dalada birge kele jatqanda Ámirege sóz salypty:

— Myna balasyn meniń byltyrǵy týǵan kenje balama atastyryp qoıaıyq, soǵan yrzalyǵyn aıtsyn,— depti.

Ámire bul sezdi óz basy maqul kórip Jumaǵulǵa kelgen soń Jumaǵul:

— Ázirshe mundaı sózdi shyǵarýdyń orny joq. Men birjolata jamanatty bolamyn. Jáne erteń kempirmen sóıleskende de: «Osy jetim balany jylatpaımyn, berseń — sonyń esesin beresiń»— dep sóıleskeli otyrmyn.

Bir jaǵynan — sony aıtyp otyryp, bir jaǵynan — ózimiz satyp otyrsaq, el-jurttan uıat qoı!»—dedi.

Ámire Jumaǵuldyń ázirshe kónbeıtin túrin baıqaǵan soń toqtaldy. Biraq balasyna:

— Jurty qurǵyr kisige jaqsylyq oılaýshy ma edi? Sen mal taýyp baıyp bara jatsań, kóre almaıdy. Óneboıy jurttan qorqamyn dep, sybaǵańnan qur qalyp júrme, arsyz bolmaı — abyroıly bolmaısyń degen!— dep, ómir boıy aıtyp kórmegen ósıetin balasyna endi aıta bastady. Biraq aqsaqaldyń áýelgi qozǵaǵan áńgimesi kóńildegideı sheshilmedi. Eń jaqyn bolǵanda, bir jylǵa sheıin toqtaı turý kerek boldy.

IV

Jastar qyrǵa kelgennen beri eki-úsh aı ótti. Jaz ortasy aýyp, jurt egin pishenge qam qyla bastaǵan. Dala sarǵaıyp júdeý tartqan.

Jazǵyturymǵy jas ıisti jasyl shópterdiń ornyn sary seleý men qatań tartyp qýarǵan aq kóde basqan. Jaılaýdaǵy jaqsy qonys, mol qudyqtardyń aınalasyn tozdyrǵan el baýyrdaǵy kúzekke qaraı kóshe bastady. Ámire aqsaqaldyń aýyly da kóp elmen birge baýyrǵa qaraı kóship keledi.

Jumaǵul men Qadısha jazdaıǵy turǵan turmystaryna ábden yrza edi.

Jazǵyturym qaladan azyn-aýlaq júdeý tartyp kelgen, osy kúnde ekeýi de ońalyp semirgen. Onyń ústine: aýylda da, jalpaq el ishinde de jurttyń bárinen qadirli bolyp, qaıta-qaıta qonaqtap, oıyn jıynnan bosamaı, ýaqytty kóńildi ótkizgen. Endi bular qyrdyń qyzyqty ýaqyty ótip barady, qalaǵa qaıtý kerek dep sóz baılasyp, az kúnderde júrmekshi bolǵan.

Bir kúni keshke jastar júrerdiń aldynda sózdi bir jerge baılamaq úshin, úı ishiniń azǵana keńesi boldy.

Baýyrǵa qaraı yǵysyp kóship kele jatqan el japalap qonǵan edi. Aı jaryq, tún jelsiz tynyq. Ár jerge shashyraı, úıme-júıme bolyp qonǵan jappalardyń daladaǵy ottary jarqyldap kórinip tur. Jer oshaqta keıde jalpyldap, keıde laýlap janǵan ottar túnniń qalyń uıqysymen qaltań qaǵyp, alysyp turǵandaı.

Jumaǵul men Qadısha ózderiniń ońasha kúrkeleriniń ishine salǵan qus tósektiń aıaq jaǵynda birine-biri súıenip, qatar otyryp, sharýa jaıyn sóz qylysty. Azdan soń áńgimeniń aıaǵyna Qamarıa da qosyldy. Ózge áńgimelerdiń ishindegi eń kúdikti, qıyn sóz Maqsuttan qalǵan úı men múliktiń sózi bolǵandyqtan, Jumaǵul bul týrasynan qazir de ashyp eshnárse aıtpaı, kóp úndemeı otyryp qaldy. Bul ýaqytta Jumaǵul jaratylysyndaǵy taqystyq qýlyǵyna salyp, boıyn baǵyp otyrdy. Biraq ózgelerdiń sezin toqtatqan joq. Qadısha men Qamarıa birin-biri qostap, múlik týrasynan aıtylatyn sózdiń bárin aıtysyp shyqty. Bulardyń óz oıynsha daýsyz dep baılaǵany: Maqsutta jaqyn týysqan joq, qalyp otyrǵan kempirdiń tórinen de kóri jýyq. Oǵan óle-ólgenshe syılap, kútip otyratyn kisi bolsa — bolǵany. Múliktiń endigi ıesi — kishkene Jámılá. Sondyqtan ázirshe qaı jolmen bolsa da izdenip otyryp, úı men múlikti Jámılániń atyna aýdartyp alý kerek!— dep sóz baılasty. Osymen úı ishiniń keńesi bitti.

Elde qalǵan Ámire, Qamarıa osy sózdi baılaý qylyp ustap qaldy. Qadısha men Jumaǵul qalaǵa barǵan soń izdenbekshi bolyp júrip ketti. Az kúnder ótti. Qyrdaǵy seıilden qaıtqan eki jas qaladaǵy qurby-qurdas, aǵaıyn týysqan ortasyna qaıta keldi. Saǵynǵan qaıyn jurt jolaýshylardy qýanyshpen qarsy aldy. Qadıshanyń tórkinine tústi. Qadısha men Jumaǵul qaladaǵy tanystarynyń hal-jaılaryn surasyp bildi.

Taǵdyrdyń tutqynyna túsken qaraly kempir de Maqsuttyń ornynda áli kúnge qalqıyp otyr eken. Onyń da jaı-japsaryna ábden qanysty. Kempirdi Qadısha tastap ketken soń, jar degende jalǵyz jaqyny — bir aqsaq baýyry bar eken: sony qasyna alyp qolǵanat qylyp, qaıǵyly ómiriniń aqyrǵy kúnderin baıaǵysha birqalypty jylaýmen ótkizip otyr eken. «Jumaǵuldar keldi» degendi estigen kúni túni boıy úıinde shamyn óshirmeı zarlap otyryp, tańdy kózimen atqyzypty. Qadısha kelgennen keıin, Jámıláni kóterip baryp kempirdiń úıine kirip shyqty. Barǵan jerde kempirdiń zar qaǵyp jylaǵany, Jámıláni baýyryna tyǵyp, qushaqtap qysyp, Maqsutty joqtaǵany Qadıshanyń qatyp qalǵan kóńilin jibite alǵan joq.

Onyń bul úıde kóp otyrýǵa ishi pysyp, kempirden tez jalyǵyp, úıine qaıtqysy keldi. Sondyqtan az otyrǵan soń balasyn kóterip qaıtyp keldi. Qondybaı Jumaǵul kelgen soń:

— Endi ýaqytty bosqa etkizbeı, tanys joldastary da sóılesip, ana dúnıelerińdi jıyp alyńdar!—dep aqyl berdi.

Sonymen Jumaǵul men Qadısha iske kiristi. Bular ár jerge baryp surastyryp izdenip júrip, aıaǵynda oqý bóliminiń janynda jas balanyń qamyn jeıtin keńseni taýyp alyp, soǵan aryz kirgizdi. Keńse qyzmetkerin jańyldyryp, tez ılandyrý úshin Jumaǵul bir jaıdy kóptirip, ekinshi jaıdy shómeıte sóılep, esebin taýyp júr. Aqyry, bul keńse Qadıshanyń aryzyn qarastyryp, aıaǵynda, Maqsuttan qalǵan dúnıe-múliktiń bárin de: «Jas balasy — Jámılaǵa aýysady, sodan basqa ıe joq, ol erjetkenshe «opekýn» Jumaǵul bolady», dep buıryq berdi. Qadısha men Jumaǵulǵa bul jumystyń tusynda ózge joldastarymen birge kómekshi bolǵan Aqtaı edi. Ol Jumaǵulmen bar syry, barlyq isi aralas bolǵandyqtan, endi bulardyń baı bolyp qatarǵa kirýine tileýlestigin kórsete bastady.

Aqtaı, bir ýaqytta Qadıshany Jumaǵul alýǵa ózi tileýles bolsa da, jazdygúni qyrdan kelgen aǵasynan: «Qondybaıdyń qyzynan artyq kimdi alýshy ediń? Sony alyp mal múlkine ıe bolmaı, bos sandalyp júrsiń. Esep bilmeısiń! Senen Jumaǵul ozyp ketti...»—degen sógis estigen ýaqytta shynymen ókingendeı de bolyp edi. Biraq ýaqyt ótip, is oraıly kezinen ketip qalǵandyqtan, endi ózine Jumaǵuldarǵa tileýlestikti laıyq kórgen. Qazirgi ýaqytta analarǵa kómekshi bolýynyń sebebi sol edi.

Qadısha oqý bóliminen joǵaryda aıtylǵan buıryqty alyp kelgen soń, kempirge Qondybaı kisi salyp:

— Qudaıdyń ýaqyty osy. Jalǵyz ózi bir úıde qulazyp otyrǵany laıyq emes. Ana úı múlkin Jumaǵul men Jámılániń atyna jazǵyzyp, ózi solardyń qolyna kirsin!— dedi.

Kempir bul sózderdi estigende basyna Maqsuttyń ólimimen teń qabat qaza kelgendeı bolyp, aýzy kúbirlep jalbarynyp, jaǵasyn ustady. Balasy ólgennen beri qaraı bir kún bolmasa, bir kún kóremin-aý degen zorlyq, jetimdik jańa ǵana kóz aldyna betpe-bet kelgendeı boldy.

Biraq Qondybaıdyń sózin ákelip otyrǵan Dúısen bunyń qaıǵysyn uqpaıtyn sıaqty. Sol túrin baıqaǵan soń, kempir bar qýatyn jıyp alyp:

— Men balamnan, keshegi baıymnan, arǵy ata-babamnan qalǵan múlikti — týǵan emes, týysqan emes, duspan bolyp otyrǵan Jumaǵulǵa nege beremin? Meniń balam joq bolsa da, aǵaıynym bar, Jumaǵul sıaqty jatqa ketkenshe, solarǵa ketsin! Yrzalyǵymmen bir sabaq jip bermeımin. Qýrap qalǵan sorly kempirge zorlyq qylmaq bolypsyńdar ǵoı, kóptikterińdi isteı berińder!—dep, Dúısendi úıine qaıyrdy. Biraq Qadıshanyń ulyqtan ákelip otyrǵan buıryǵyn estigen soń, jáne óziniń kómeksiz jalǵyzdyǵyn oılaǵan saıyn, kempir esinen adasa bastady. Kórine zorlyq qıanatty sezip tursa da, ne amal qylaryn bilmedi. Aıaǵynda qudaıǵa jylap, jalbarynyp, «ah» uryp otyrǵanda, esine balasynyń burynǵy joldasy Meıirhan tústi. Sol kúni qasyna aqsaq baýyryn ertip alyp, kempir Meıirhanǵa keldi, jylady. Bárin aıtty. Qadıshanyń qalǵan esesi joq, Jumaǵulǵa tıerde tórkininen ákelgen barlyq múlkin alyp ketkenin de túgel aıtty. Balasynyń dostyǵy úshin jalbarynyp, Meıirhannan aq isine kómek surady. Zorlyqtan qorǵa dep tilek qyldy. Meıirhan daǵdyly kóńilshektigi ustap, kempirdiń sózine ergendeı boldy. Zorlyqqa ara túsýge ýáde qylyp, erteń Jumaǵulmen de, basqalarmen de sóılespekshi boldy. Kempir jetimsiregen kóńiline bolymsyz súıeý alǵandaı bolyp úıine qaıtty.

Erteńine Meıirhan Jumaǵulǵa jolyǵyp:

— Shirkin, adamshylyq qaryzy degen bar emes pe? «Oqyǵan» degen atyń qaıda?! Pysyq jigit boldyń, tegin qatyn aldyń, úıinen ákelgen múlkin aldyń. Óziń de kedeı emessiń, qatynyńnyń tórkini — qalanyń úlken baıy. Kishkentaı qyzdyń shyǵynyn kótere almaımyn dediń be? Nemenesine ólgeli otyrǵan kempirdi jylatyp, keshegi joldasyń — Maqsuttyń arýaǵyn kúńirenttiń?— dedi.

Jumaǵul bul sózdiń bárin Meıirhannyń ishi tarlyqpen, qyzǵanshaqtyqpen aıtyp turǵan sózi dep sanap:

— Bul jumysty istep júrgen men emes, Qadısha. Men ony toqtata almaımyn. Jáne mundaı bolymsyz jumys úshin aram deıtin bolsań, aıtyp qoı, seni biz synaıtyn da kezek keler!— dep qyr kórsetti. «Oqyǵan azamat», «jańa adam» degeni tek oqyǵan baı, arsyzyraq dúnıeqońyz ekenin jańa uqqan Meıirhan qatty shıryǵyp:

— Baıdyń balasysyń, baı jesirdiń baıysyń, baı qaıynǵa kúıeýsiń... Oqyǵanyńa emes, toqyǵanyńa baqtyń ba? Jylanǵa túk bitken saıyn qaltyraıdy dep, baıyǵan saıyn aranyń ashylyp, jutpaqsyń ba zaryn? Qaqalarsyń áli-aq!..— dep saldy.

Meıirhannyń bul sózi de Jumaǵulǵa qonǵan joq. Ol «zań boıynsha» is qylatyn boldy. Meıirhan súlderi quryp, joldasynan túrshigip túńilip qala berdi. Bul áńgimeniń artynan Jumaǵul, Aqtaılar sol kúni-aq «Meıirhan qyzǵanshaqtyq qylyp júr» dep, sózge tańa bastady. Kempir Jumaǵuldyń nıetterin estigen soń, bir-eki kúnniń ishinde kúıikti oıdyń salmaǵynan ezilip bólekshe aýrýǵa uryndy. Esi aýyp qalyp, shatasyp sandyraqtaıtyn ádet paıda boldy. Ánsheıindegi momyn júzine bul kúnge sheıin kórinbegen ashý shyqqandaı bolyp, kózi ylǵı bir-aq jerge qadalyp, bet ajary sýyqtanyp, qaıta-qaıta ornynan ata júgirip, úı ishindegi ár nárseni ustap:

— Bermeımin, baýyzdap ket meni... Erteń... ketemin... Maqsutyma... aparyp beremin!—dep julqynyp, ár nárseni baýyryna tyǵyp, arpalysyp shatasa berdi.

Sol kúni keshke kempirdiń dúnıeni bermeımin degen sózin estigen Jumaǵul qolyndaǵy buıryq qaǵazdy mılısıaǵa alyp baryp, sodan úsh soldat alyp, Maqsuttyń úıindegi nárselerdi alýǵa kempirdikine keldi.

Kempirdiń shatynap, buzylyp otyrǵan kózi myltyq ustap kelip turǵan soldattarǵa túskende: ornynan jyldam turyp, aqyryn táltirektep baryp, áli ketken qoldarymen tósektiń basynan ustap:

— Bermeımin... Óltir... Óltirip ket... Óldim... Maqsut... qutqar!—dep sylq etip shalqasynan jyǵylyp qaldy. Jumaǵuldar tórge shyǵyp, bunyń qasyna kelgende: kempir boıy siresip, kózi jumylyp, jaqtary tistesin úzilip barady eken.

Taǵy birer sekónt etkende kempir demi bitip úzildi.

Jumaǵul, Qadıshanyń muraty ornyna keldi...

---