Arhımed kúshi
ARHIMED KÚSHİ
Sabaqtyń taqyryby: §44. Arhımed kúshi.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Arhımed kúshi, Arhımed zańy, suıyq ishindegi keri ıterýshi kúshtiń qandaı fızıkalyq shamalarǵa baılanysty ekendigin bilý.
Damytýshylyq: Suıyq ishindegi, suıyqqa batyrylǵan denege keri ıterýshi qysym kúshi týraly bilimderin, oqýshylardyń ózindik oılaý belsendiligi men tanymdyq qyzyǵýshylyǵyn damytý.
Tárbıelik: Sabaq barysynda oqýshylardyń derbestigin, pikir almasýǵa, shyǵarmashylyq ózdiginen bilim alýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq.
Sabaqtyń ádisi: Túsindirý, suraq – jaýap, esepter shyǵarý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Shtatıv, dınamometr, Arhımed shelegi.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardy túgendeý.
3. Sabaqqa kóńilin aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Atmosferanyń negizgi qabattary qandaı?
2. Atmosferalyq qysym taýly jerlerde jazyqtaǵydan góri nege tómen bolady?
3. Atmosferalyq aýa qysymynan joǵary nemese tómen bolatyn
qysymdy ólsheýge arnalǵan quraldar qalaı atalady?
4. Manometrlerdiń qandaı túrlerin bilesińder?
5. Manometrlerdiń jumys isteý prınsıpi qandaı zańǵa negizdelgen?
6. Ashyq suıyqtyq manometr qalaı jasalǵan jáne qalaı jumys isteıdi?
7. Metal manometr qalaı jumys isteıdi?
8. Sfıgmomanometr ne ólsheýge arnalǵan qural, onyń qurylysy qandaı?
9. Sorǵylardyń qurylysy, jumys isteý prınsıpi qandaı?
10. Atmosferanyń qysymy boıynsha tikeleı bıiktikti ólsheýge arnalǵan qural qalaı atalady?
İİİ. Jańa sabaq.
Biz kúndelikti turmysta, aınalamyzda sýda júzip júretin denelerdi kóptep kezdestiremiz. Mysaly, kemelerdiń, qaıyqtyń, saldyń sýda júzýi t. s. s. Sonda denelerdiń suıyqtyqta júzý sebebi nede? Adam azdap maltı bilse, sý onyń júzýine yqpal etedi. Budan, sý ózine batyrylǵan denege áreket etedi dep aıta alamyz.
Suıyqqa batyrylǵan denege áreket etetin bul yǵystyrýshy kúshtiń shamasy dene men suıyqtyń qandaı sıpattamalaryna baılanysty bolatynyn qarastyraıyq. Bul kúshtiń mánin tuńǵysh ret ertedegi grek ǵalymy Arhımed eseptep shyǵarǵan.
Arhımed (b. z. b. 287 - 212) Ejelgi Grekıanyń uly ǵalymy, matematıgi, mehanıgi. Ol Sısılıa aralyndaǵy Sırakýz qalasynda týyp, sonda ómir súrgen. Arhımed astronom Fıdııdiń balasy degen joramal bar. Arhımed sol zamandaǵy iri mádenıet ortalyǵy – Mysyrdy aralap, aleksandrıalyq ǵalymdardan, solardyń ishinde Konon men Eratosfennen bilim alǵan. Onyń matematıkalyq eńbekteri óz zamanynan ozyq bolǵan. Arhımedtiń kóptegen matematıkalyq eńbekteriniń ishinen qısyq syzyqtardyń uzyndyqtaryn, ár túrli fıgýralar men denelerdiń kólemin jáne betterdiń aýdanyn esepteý erekshe oryn aldy. Arhımed rychag zańyn, sýda ólsheý arqyly qorytpanyń quramyn anyqtaý tásilin tapqan, óz atymen atalǵan gıdrostatıka zańyn ashqan, jer sýaratyn mehanızmderdi, júk kóteretin rychag júıeleri men bloktardy, tas atatyn, qamal buzatyn soǵys qondyrǵylaryn, t. b. oılap shyǵarǵan.
Arhımed týraly ańyz
Ańyz boıynsha, bul zańnyń ashylýyna sebepker bolǵan Sırakýz patshasy Gıeron bolǵan eken. Ol Arhımedke zerger jasaǵan óziniń tájiniń taza altynnan nemese altyn men kúmistiń qospasynan jasalynǵanyn anyqtaýdy tapsyrady. Bul esepti sheshe almaı, Arhımed kóp kún áýrelendi. Bir kúni toltyra sý quıylǵan vanaǵa túsken kezde kenetten oıyna álgi eseptiń sheshýi kelgen eken deıdi. Óziniń ashqan jańalyǵyna shattana qýanǵan ol «Evrıka!» (Taptym!) dep Sırakýz kósheleriniń boıymen aıǵaılap júgirgen eken. Sirá, jańalyq ashqan adam erekshe bir sezimge bólenetin bolar.
Arhımedtiń ashqan jańalyǵynyń mán - maǵynasyn túsiný úshin qarapaıym tájirıbe jasap kóreıik.
Ol úshin dınamometrge júkti ilemiz nusqaýshy — baǵdarshasy bar serippe de jaraıdy. Baǵdarshanyń kórsetýin este saqtap júkti sýǵa túsiremiz (dınamometrden ajyratpaı). Biz baǵdarshanyń salmaqtyń azaıǵanyn kórsetkenin kóremiz
FA = R0 — Rs suıyq.
Sondyqtan suıyqtyń ishindegi qandaı da bir denege áser etetin Arhımed kúshin anyqtaý úshin, bul deneni aýada jáne suıyqta ólshep, alynǵan mánderiniń ózgerisin anyqtaımyz.
Sonymen, suıyqqa batyrylǵan denege osy deneni suıyqtan yǵystyratyn kúsh áreket etedi.
Mine osy Arhımed (keri ıterýshi) kúshi bolyp tabylady.
Eger sýǵa aýa toltyrylǵan dopty batyryp, jiberip qalsaq, onda ol doptyń sol sátte qalqyp shyǵatynyn kóremiz. Tyǵynmen de, aǵash bóligimen de osy qubylys baıqalady. Olardyń qalqyp shyǵýyna ne áser etip otyr?
Sýǵa batyrylǵan denege túsirilgen barlyq kúshti bir (teń áserli) kúshpen aýystyramyz. Bul kúsh joǵary baǵyttalǵan, ony keri ıterýshi kúsh nemese Arhımed kúshi dep ataıdy (Eń alǵash osy kúshtiń bar ekenin jáne onyń nege táýeldi ekenin Arhımed anyqtady). 2, b - sýrette osy kúsh FA dep belgilenedi.
Endi arhımed kúshiniń san máni nege teń soǵan toqtalsaq.
Tájirıbe jasaıyq (3 - sýret) 1 serippege kishkentaı shelek (qaýshaq) 2 jáne sılındr formaly deneni 3 ileıik. Shtatıvtegi kórsetkish - tilsheniń ornyn belgileımiz (3, a - sýret) de, deneni sý quıylǵan ydysqa tógiletin tútikke deıin batyramyz. Bul kezde sýıyqtyń biraz bóligin dene yǵystyryp shyǵarady da ol stakanǵa tógiledi (3, b - sýret), onyń kólemi deneniń kólemine teń. Osy kezde suıyqqa batyrylǵan deneniń salmaǵynyń azaıǵandyǵyn serippeniń kórsetkishiniń joǵary kóterilýi bildiredi.
Arhımed kúshi. júkteý
Sabaqtyń taqyryby: §44. Arhımed kúshi.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Arhımed kúshi, Arhımed zańy, suıyq ishindegi keri ıterýshi kúshtiń qandaı fızıkalyq shamalarǵa baılanysty ekendigin bilý.
Damytýshylyq: Suıyq ishindegi, suıyqqa batyrylǵan denege keri ıterýshi qysym kúshi týraly bilimderin, oqýshylardyń ózindik oılaý belsendiligi men tanymdyq qyzyǵýshylyǵyn damytý.
Tárbıelik: Sabaq barysynda oqýshylardyń derbestigin, pikir almasýǵa, shyǵarmashylyq ózdiginen bilim alýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq.
Sabaqtyń ádisi: Túsindirý, suraq – jaýap, esepter shyǵarý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Shtatıv, dınamometr, Arhımed shelegi.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardy túgendeý.
3. Sabaqqa kóńilin aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Atmosferanyń negizgi qabattary qandaı?
2. Atmosferalyq qysym taýly jerlerde jazyqtaǵydan góri nege tómen bolady?
3. Atmosferalyq aýa qysymynan joǵary nemese tómen bolatyn
qysymdy ólsheýge arnalǵan quraldar qalaı atalady?
4. Manometrlerdiń qandaı túrlerin bilesińder?
5. Manometrlerdiń jumys isteý prınsıpi qandaı zańǵa negizdelgen?
6. Ashyq suıyqtyq manometr qalaı jasalǵan jáne qalaı jumys isteıdi?
7. Metal manometr qalaı jumys isteıdi?
8. Sfıgmomanometr ne ólsheýge arnalǵan qural, onyń qurylysy qandaı?
9. Sorǵylardyń qurylysy, jumys isteý prınsıpi qandaı?
10. Atmosferanyń qysymy boıynsha tikeleı bıiktikti ólsheýge arnalǵan qural qalaı atalady?
İİİ. Jańa sabaq.
Biz kúndelikti turmysta, aınalamyzda sýda júzip júretin denelerdi kóptep kezdestiremiz. Mysaly, kemelerdiń, qaıyqtyń, saldyń sýda júzýi t. s. s. Sonda denelerdiń suıyqtyqta júzý sebebi nede? Adam azdap maltı bilse, sý onyń júzýine yqpal etedi. Budan, sý ózine batyrylǵan denege áreket etedi dep aıta alamyz.
Suıyqqa batyrylǵan denege áreket etetin bul yǵystyrýshy kúshtiń shamasy dene men suıyqtyń qandaı sıpattamalaryna baılanysty bolatynyn qarastyraıyq. Bul kúshtiń mánin tuńǵysh ret ertedegi grek ǵalymy Arhımed eseptep shyǵarǵan.
Arhımed (b. z. b. 287 - 212) Ejelgi Grekıanyń uly ǵalymy, matematıgi, mehanıgi. Ol Sısılıa aralyndaǵy Sırakýz qalasynda týyp, sonda ómir súrgen. Arhımed astronom Fıdııdiń balasy degen joramal bar. Arhımed sol zamandaǵy iri mádenıet ortalyǵy – Mysyrdy aralap, aleksandrıalyq ǵalymdardan, solardyń ishinde Konon men Eratosfennen bilim alǵan. Onyń matematıkalyq eńbekteri óz zamanynan ozyq bolǵan. Arhımedtiń kóptegen matematıkalyq eńbekteriniń ishinen qısyq syzyqtardyń uzyndyqtaryn, ár túrli fıgýralar men denelerdiń kólemin jáne betterdiń aýdanyn esepteý erekshe oryn aldy. Arhımed rychag zańyn, sýda ólsheý arqyly qorytpanyń quramyn anyqtaý tásilin tapqan, óz atymen atalǵan gıdrostatıka zańyn ashqan, jer sýaratyn mehanızmderdi, júk kóteretin rychag júıeleri men bloktardy, tas atatyn, qamal buzatyn soǵys qondyrǵylaryn, t. b. oılap shyǵarǵan.
Arhımed týraly ańyz
Ańyz boıynsha, bul zańnyń ashylýyna sebepker bolǵan Sırakýz patshasy Gıeron bolǵan eken. Ol Arhımedke zerger jasaǵan óziniń tájiniń taza altynnan nemese altyn men kúmistiń qospasynan jasalynǵanyn anyqtaýdy tapsyrady. Bul esepti sheshe almaı, Arhımed kóp kún áýrelendi. Bir kúni toltyra sý quıylǵan vanaǵa túsken kezde kenetten oıyna álgi eseptiń sheshýi kelgen eken deıdi. Óziniń ashqan jańalyǵyna shattana qýanǵan ol «Evrıka!» (Taptym!) dep Sırakýz kósheleriniń boıymen aıǵaılap júgirgen eken. Sirá, jańalyq ashqan adam erekshe bir sezimge bólenetin bolar.
Arhımedtiń ashqan jańalyǵynyń mán - maǵynasyn túsiný úshin qarapaıym tájirıbe jasap kóreıik.
Ol úshin dınamometrge júkti ilemiz nusqaýshy — baǵdarshasy bar serippe de jaraıdy. Baǵdarshanyń kórsetýin este saqtap júkti sýǵa túsiremiz (dınamometrden ajyratpaı). Biz baǵdarshanyń salmaqtyń azaıǵanyn kórsetkenin kóremiz
FA = R0 — Rs suıyq.
Sondyqtan suıyqtyń ishindegi qandaı da bir denege áser etetin Arhımed kúshin anyqtaý úshin, bul deneni aýada jáne suıyqta ólshep, alynǵan mánderiniń ózgerisin anyqtaımyz.
Sonymen, suıyqqa batyrylǵan denege osy deneni suıyqtan yǵystyratyn kúsh áreket etedi.
Mine osy Arhımed (keri ıterýshi) kúshi bolyp tabylady.
Eger sýǵa aýa toltyrylǵan dopty batyryp, jiberip qalsaq, onda ol doptyń sol sátte qalqyp shyǵatynyn kóremiz. Tyǵynmen de, aǵash bóligimen de osy qubylys baıqalady. Olardyń qalqyp shyǵýyna ne áser etip otyr?
Sýǵa batyrylǵan denege túsirilgen barlyq kúshti bir (teń áserli) kúshpen aýystyramyz. Bul kúsh joǵary baǵyttalǵan, ony keri ıterýshi kúsh nemese Arhımed kúshi dep ataıdy (Eń alǵash osy kúshtiń bar ekenin jáne onyń nege táýeldi ekenin Arhımed anyqtady). 2, b - sýrette osy kúsh FA dep belgilenedi.
Endi arhımed kúshiniń san máni nege teń soǵan toqtalsaq.
Tájirıbe jasaıyq (3 - sýret) 1 serippege kishkentaı shelek (qaýshaq) 2 jáne sılındr formaly deneni 3 ileıik. Shtatıvtegi kórsetkish - tilsheniń ornyn belgileımiz (3, a - sýret) de, deneni sý quıylǵan ydysqa tógiletin tútikke deıin batyramyz. Bul kezde sýıyqtyń biraz bóligin dene yǵystyryp shyǵarady da ol stakanǵa tógiledi (3, b - sýret), onyń kólemi deneniń kólemine teń. Osy kezde suıyqqa batyrylǵan deneniń salmaǵynyń azaıǵandyǵyn serippeniń kórsetkishiniń joǵary kóterilýi bildiredi.
Arhımed kúshi. júkteý
You Might Also Like
-
Taqyryby: Dınamıka negizderi taraýyna esepter shyǵarý.
