InfoHub Logo

Kolka Paratov árbir apta saıyn senbi kúni keshkisin qora ishinde konsert beredi. Úsh qatarly garmonyn alyp shyǵady da onysyn qulashtaı túsip, ánge basady:

Kúıeýine Parıj jaqqa attanǵan

Saldy áıeli jolyńa dep kepken nan...

Ara-arasynda Kolka bókse jaǵyn bultyńdatyp bılep te alady.

Tara-ram, tara-ram, ta-ta-ra-ram

Trı-ram, trı-ram, ta-ta-ta.

Keshkilikte tus-tustan qoraǵa shyǵa qalǵan kempirler kúledi. Úıdi-úılerine kirmeı tysta júrgen balalar da máz-meıram bolady.

Al ishinen turdy áıeli kúbirlep:

Qurysańshy, quryr bolsań búgin dep.

Tara-ram, tara-ram, ta-ta-ra-ram.

Kolka qońyrqaı kózdi, ashań júzdi, buıra shashty ásem jigit. Boıshań bolmaǵanymen mytym deneli, apaıtós – sibir jigiti, mundaı jigitter 1941 jylǵy Moskvanyń esinde. Kózi ottaı jaınaǵan aq tondy jigitter kún demeı, tún demeı kóshelermen aǵylyp, óziniń sol keıpimen alyp qalaǵa medeý bolǵan-dy.

— Kol, "Syganochka" bıine bas!

Kolka senbi kúngi ishkiliktiń áserimen kóńildi júretin.

— Valúsha? – deıdi ol joǵaryǵa moınyn sozyp maǵan shtıbletimdi laqtyrshy, joldastar "Syganochkany" bılep ber deıdi.

Valúshanyń tyńdaǵysy joq, ol Kolkaǵa ashýly, osy bir konserti úshin ony jek kóredi, jurttan uıalady. Valúshanyń nazar aýdara qoımasyn Kolka biledi, biraq sonda da daýsyn quıqyljyta ózgertip shaqyrǵanyn qoımaıdy, onyń munysyna jurt máz bolady.

— Valúsha-aý! Bir kózińmen nemese sol aıaǵyńmen bolsa da belgi berseıshi. Aý-ý!

Jurttyń bári kúlip, olar da joǵaryǵa kóz tigedi. Valúsha shydaı almaıdy: úıdiń úshinshi qabatyndaǵy tereze sart etip ashyla ketkende Valúsha da aıaq qaptaı omyraýymen terezeniń jaqtaýyna súıene turyp:

— Men saǵan belgini qazir basyńnan kástrólmen uryp beremin, láýhı! – dep tepsinedi.

Tómendegiler dý kúlse, Kolka da kúledi.

Bir ǵajaby, Kolkanyń kózinde kúlki nyshany bilinbeıdi, Valúshaǵa ol baısaldy keıippen qaraıdy, áıelin qoıar da qoımaı jurt aldyna julyna shyǵýǵa májbúr etkenine jáne onyń ózin-ózi aqyly az beıapar, bylaısha aıtqanda, aqala ekenin kórsetkenine kóńili tolǵandaı bolady. Kolka áldebirdeńe úshin áıelinen ósh alardaı edi, biraq sondaǵy keıpi buǵan uqsamaıdy jáne eshkim de solaı eken dep jorymaıdy, jigit muny kúlki úshin isteıdi desedi.

Bul ýaqytta Kolkanyń aınalasyna úlken-kishi kisiler topyrlaı jınalyp qalady.

— Neshinshi qalyp kıetin ediń, Kolá? – desedi.

— Fıer svansıh qyryq ekinshi.

Kolkaǵa olar týflı beredi (ol shabata kıip júretin), sonan soń Kolka bıge basady... ózin-ózi umytyp, kelistire bıleıdi. Birde baısaldy, birde tipti aıbatty da keıipke túsedi. Úsh qatarly garmon qolda oınap, "syganochkany" shama-sharqynsha súıemeldep, kerek jerinde tyna qalady da aıaqqa jol beredi... Aıaq dál de naq qımylǵa kóship, týflıdiń birde tumsyǵy, birde óksheleri asfált ústinde satyr-tusyr qaǵady. Garmon taǵy da bebeý qaǵyp, Kolkanyń uıań da buıra kekili tershigen mańdaıyn jelpıdi. Jigittiń ishke búkken muńdy sherin tarqatyp júrgenin sezgendeı-aq, aınaladaǵylar ún-túnsiz qalady. Úıdiń úshinshi qabatyndaǵy terezeniń ásem perdesiniń bir shetin syryp tastap, óziniń "áýlekisine" Valá da qarap turady. Ol da zeıin qoıa qaraıdy. Ony da ózin-ózi umytqan doly "syganochka" bılep áketedi. Kolka osydan úsh jyl buryn áp minezdi Valány osy "Syganochkamen" "dýalaǵan-dy". Ne degenmen mundaı sátterde ol kúıeýin jaqsy da kóretin.

Sibir jigit Kolka Valúshamen baryp turǵan malǵundyq tásilmen syrttaı tanysty. Munymen birge áskerde qyzmet istep júrgen kezinde Valányń aǵasy joldastaryna qaryndasynyń sýretin kórsetken-di. Birden-aq buǵan birneshe soldat júregi eljireı elitti Valá ádemi bolatyn. Bári de qyzdyń turaǵyn surady, biraq aǵasy meken-jaıdy basqaǵa emes, óziniń jaqsy kóretin dosy Kolkaǵa ǵana berdi. Kolka Moskvaǵa sýretin, oǵan qosa "áralýan sózder" jazyp hat joldady. Valá jaýap qaıtardy. Arada hat alysyp, hat berisý bastaldy. Kolka Valányń aǵasynan bir jas úlken edi, áskerden buryn bosady da, Moskvaǵa jalǵyz attandy. Kolkany kórýge Valányń barlyq týysqandary jınaldy. Kolka solardyń bárine de, Valáǵa da unady. Bir ǵana pásteý jeri: soldattyń syrdaı sopa basy, jalbyraǵan kekili, budan basqa dáneńesi de joq, eń bastysy eshqandaı mamandyǵy jáne joq edi. Solaı bola tursa da, erdiń qosy júre túzeledi desken-di. Sonymen Kolka Moskvada qalyp qoıdy, aýylyna baryp sheshesin de kóre alǵan joq.

Kolka men Valá otasyp turyp jatty, biraq birte-birte ekeýi bir-birine múlde jat jandar ekeni anyqtala bastady. Tek keshirek soǵyp qaldy: bir jyl ótkende dóńgelek júzdi, appaq manardaı súıkimdi Nına týdy... Kolka qazyqqa myqtap baılanǵanyn sezdi. Jaqyn-jýyq týysqandary kóptep-kómektep bularǵa eki bólmeli páter satyp áperdi. Valányń týystary ata-babasynan beri qaraı shetinen tiginshi bolatyn, Valányń ózi de sheber tiginshi. Kolka bir jerge turaqtamaı, jumys ornyn san ret ózgertýmen boldy, biraq qaıda barsyn aıyna júz, myqtaǵanda júz jıyrma somnan artyq aqsha taba alǵan joq. Al Valá úsh júz somnan "taza" tabys taýyp otyrdy. Valá telegrafıst, bir táýlik jumys isteıdi, eki táýlik úıinde is tigedi.

"Ózara túsinisý" mynadan bastaldy: kóp keshikpeı-aq Kolka áıeliniń adam tań qalarlyqtaı nysapsyz, aqshaqumar ekenin bildi. Búıtýge bolmaıdy dep oǵan yqpal jasamaq bop kórgen edi, biraq Valá bet qaratqysyz etip taýanyn qaıtaryp tastady.

— Aqyr-aıaǵy bizdiń derevnányń áıelderi de tap mundaı aqshaqumar emes...

— Derevnáńmen qosa qury, – dedi Valá. – Júre ber sol derevnáńda, munda seniń eshkimge keregiń joq!

"Derevná" bolsa da, ol sańylaýsyz jigit emes edi, taǵdyr meni bul sıaqty kók aıylǵa kezdestiredi dep eshqashan oılaǵan da, bilgen de emes-ti. Áskerde júrgen kezinde ol bosaǵannan keıin qalaı ómir surý jaıyn kop oılady: birinshiden, keshki mektepten oqyp onjyldyqty bitirý kerek (onyń toǵyz synyptyq bilimi bar-dy), ekinshiden...úshinshideni de, tórtinshideni de, bári de iske aspaı qaldy. Alǵashqy jyly ol qolaıly jumys izdep sabyldy (nege ekenin ózi de sezbesten, "qolaıly" jumysty ózine emes, áıeli Valáǵa izdedi) ondaı jumys tabylmaı, odan kúder úzgen soń ózi saýda júıesinde júk tıeýshi bolyp qala berdi. Budan soń qyzy dúnıege keldi de, barlyq bos ýaqytyn sonyń tárbıesine jumsaýǵa tıis boldy, óıtkeni sarań Valá bala kútetin áje jaldap almady, "ózi bas almastan is tikti". Sóıtip, Kolkanyń onjyldyǵy ataýsyz qaldy. Kolka qyzyn aýla ishinde oryndyqqa otyrǵyzyp qoıyp, oǵan garmon tartyp berip, qyljaq óleń aıtty:

Armandap júrdim seni tekke, bilem,

Úmitim boldy ǵaıyp nege meniń:

Janymnan jymıa bir ótkenińmen,

Sen meni kisi eken dep elemediń.

Qyzy kúldi, al dármensiz de yzaly Kolka jylaýǵa shaq qana qaldy. Ol óziniń derevnásyna ketip-aq qalar edi, onda qyzynan qol úzip qalatyny esine túsedi de, mysy quryp sala beredi. Joq, buǵan onyń júregi daýalamaıdy: meıli ol úsh jerden sibirlik bolsadaǵy, aýyrtpalyqqa tóze beretin qajyrly bolsadaǵy, buǵan bara almaıdy. Basqa da emes, bul qoldan kelmeıdi.

Budan jarty jyl buryn Kolkanyń sheshesi kelip ketken. Valá ony ádeppen qarsy aldy, biraq enesi báribir odan qoryqty, páterine attap basa almady, nemeresin aldyna alýǵa da batpady... Kolka sheshesine qaraı túsip qynjyldy. Ekeýi bir sát ońasha qalǵanda ol sheshesine:

— Sheshe, munyń qalaı? – dedi.

— Ne?

— Tym bolmasa nemereńdi qolynan da ustamadyń ǵoı.

— Qorqamyn, balam, sóıtip júrip birdeńeni búldirip alamyn ba deımin.

— Tý, sizge ne bolǵan?..

— Onda turǵan ne bar? Senderdi kórdim, boldy, qudaıdyń munysyna shúkirshilik. Jaqsy turady ekensiń, balam, jaqsy. Budan artyq ne kerek, bári de sátti bolǵan! Tura ber. Kelinshegiń jaman emes. Ras, tik minezdileý eken, biraq áldeqalaı byljyraǵan saldyr-salaqtan góri sonysynyń ózi jaqsy. Úı ıesi. Ómir-jastaryń uzaq bolsyn!

Sheshesi osylaısha balam jaqsy turady eken degen oımen attanyp ketti.

Sheshesi ketken soń erli-zaıyptylar otbasy ursysyp qalǵan edi, Valá erin namysyna tıe shaǵyp aldy:

— Seniń shesheń qandaı adam?.. Keldi de yzdıyp otyryp aldy. Ne tamaq daıyndaǵan joq, ne nemeresin aldandyrmady... Jatyp isher aqsaýsaq eken.

Kolka áıelin alǵash ret sonda jelkeden túıip jiberdi. Valá bir aýyz sózge kelmesten áke-sheshesinikine ketip qaldy. Kolka Nınany ertip dúkenge baryp iship aldy da, úıine qaıtyp kelip Valány kútti. Atasy men enesi kelgen edi, buǵan olarmen til tabysý qıyn emesteı kórindi.

— Sen baıqa, bala, baıqa! – Atasy men enesi qosarlana sóılep, ústeldi saýsaqtarymen tyrsyldata bastady. – Kózińdi ashyp qara! Sen qol jumsaǵanyń úshin áp-sátte Moskvadan qýylasyń. Qaraı gór muny! Biz ony sen sabasyn dep ósirgen be ekenbiz! Álińe qara! Valá seniń teńiń emes. Jaqsy jigitterdiń, ınjenerlerdiń de kózine túsken.

— Sizder qalaısha jaza basyp qalǵansyzdar? Shý degende kez kele ketkenin, ınjenerin túp etekten alyp AHAJ-ǵa (ZAGS) aparý kerek edi ǵoı. Álde olar sizderden aılasyn asyryp ketti me eken? Óz kóńilderin tyndyryp bolǵannan keıin shı túbine buǵa-buǵa qalǵan bolar. Qalaısha ǵana aýyzdaryńyzdy ashyp qalǵansyzdar?

Osy arada olar endi Kolkaǵa úsheý bop jabyldy:

— Láýhı! Ittiń balasy!

— Biz qazir mılısıa shaqyramyz! Shaqyrý kerek!..

— Daıyn dúnıege ıe bola ketip, onymen de turmaı!.. Ittiń ǵana kúshigi!

— Jeksuryn jalańbut!

— Loýhı!

Nına jylap qoıa berdi. Kolkanyń óńi qashyp sup-sur bolyp ketken edi. Et shabatyn baltany ala sala atasyna, áıeli men enesine tura umtyldy. Baıaý da bolsa nyq únmen:

— Aıqaıdy qoımasańdar, sen ólimtikterdi... tabanda túgel jaıǵaımyn!

Osydan bylaı qaraı-aq erli-zaıypty Paratovtar ózderiniń turmysy qaıtyp ońalmastaı syzat bergenin túsine bastaǵan. Ekeýi burynǵydaı emes, ózimen-ózi erkin júretin syńaı da bildirgen bolatyn. Keshkilikte Valá bir jaqqa ketip te qalyp júrdi.

— Qaıda baryp júrsiń? – dep surady Kolka ashýyn ishke búgip.

— Tapsyrys ıelerine.

Sóıte tura ekeýi de bir tósekte jatady taǵy da.

— Iá, tapsyrys ıeleri ne dedi? – Kolka túnde áıelin jumsaq jambasynan sıpap qoıyp kúldi. Bul jalǵan emes, shyn, áldebir yza aralas kúlki edi.

— Mılaý, – dedi Valá jaımen. – Oılama, men ondaı adam emespin.

— Siz ondaı emes, – dedi Kolka quptaǵandaı bop. – Sondaılar sanatyndaǵy adamsyz.

Jeksenbi kúnderi úsheýi (qyzymen) bir jerlerge baryp júrdi.

Úsh ret HSHTK-de (Halyq sharýashylyǵy tabystarynyń kórmesinde) boldy. Káýaphanaǵa soǵyp, Kolka shashlyq, bir bótelke jaqsy sharap aldy, qyzyna konfet satyp áperdi... Sharap iship jaqsy otyryp tamaqtandy. Kolka áıeline urlana qarap, oıǵa qaldy:

"Osy biz ne istep júrmiz? Ne istep júrmiz eki aqymaq? Jaqsy turýymyzǵa da bolady emes pe. Basqalar solaı istep te júr ǵoı!"

Kórmeden áp alýan nárseler kórdi. Kolka aýylsharýashylyq mashınalaryna qushtar, traktorlardyń, tuqym sebetin, egin oratyn mashınalardyń janyna kelip uzaq turady... Oı degen júırik: bir sát mashınany tastaı bere yrshyp ketip, munyń sonaý týǵan jerinen baryp bir-aq shyqqan edi, Kolkanyń ishi ýdaı ashyp qoıa berdi. Ol óziniń basynan qandaı kún keship júrgenin jaqsy túsinedi osy da turmys bolyp pa, jıirkenishti, boıǵa qorlyq, ıgiliksiz birdeńe... İsterge jumys joq, janyń qulazyp, teke-tiresti, usaq-túıek ýdaı ashshy sezimge jem bolyp barady. Saýda tóńiregindegilermen birigip araq ishýdi úırendi. Jumys istep jatqan olar joq, podvalda otyryp alyp úsh-tórt bótelkeni tóńkerip tastaýǵa ázir (júkshilerge kloýndar sıaqty qannen-qapersiz, betteri shartabaqtaı et satýshylar qosylǵan) Endi ne qaldy? Qalǵany da ońyp turǵan joq. Osy bir jeksuryn "ne qaldynyń?" baıybyna barmas úshin Kolka óziniń derevnásyn, sheshesin, ózenin oılaı bastady... Jumysta da, úıde otyryp ta oılady, kúndiz de, túnde de oılady. Biraq sonda da janyn jegennen basqa eshteńe oılap taba almady, kóńili ishkilikke aýdy.

"Amal neshik?! Balalaryn tastap ketip jatqandar da az emes! Bárine de aıypty men bolamyn da?"

Jurt áldeqashan úıdi-úıine tartap ketken... Kolka muńdy birdeńeni jaımen estiler-estilmesteı saýmalap tartyp otyr. Ol oıǵa ketti. Oı sońynda búkil óz derevnásyn kezip, onyń burysh-buryshyn túgendep shyqty. Aǵyndy, móp-móldir ózen jaǵasyna baryp otyrdy... Eger jalǵyz ózi kelse, sheshesiniń jylaıtynyn Kolka sezedi: ishten shyqqan balany tastap ketý keshirilmes kúná. Qaıtyp bar dep jalynady... O, jasaǵan! Endi ne isteý kerek?

Úshinshi qabattaǵy tereze ashyla qaldy.

— Sen solaısha yryldatasyń da otyrasyń ba? Jurtqa mazaq bolyp bitken ediń, endi olardy uıyqtatpaýǵa qaldyń ba. Láýhı-aý! Osyndaǵy barlyq páterdegilerdiń qazirgi qarǵap-silep jatqany sen.

Kolkanyń úndegisi kelmedi.

— Estımisiń? Nına uıyqtamaı jatyr! Jyn jaılaǵan peri.

— Peshtiń kómeıin bite. Terezeni jap, sonda uıyqtaıdy.

— Láýhı.

— Saldaqy.

Tereze jabyldy, biraq sálden soń qaıta ashyldy.

— Men seniń kórmede neni arman etkenińdi bireýlerge aıtamyn: "Meniń mynadaı kishkentaı traktorym, kishkentaı kombaınym, on gektar jerim bolsa" degensiń. Kýlaktyń quıyrshyǵy. Aýylyńa nege barmadyń? Kolhozǵa kirgiń joq qoı? Shesheń ekeýiń jekemenshik turmysty ańsaıtyn bolarsyń? Kolhozda bolýdy unatpaısyńdar ǵoı? Qasaqylar. Toǵysharlar.

Eń bir jantúrshigerlik nárse: Kolkanyń týǵan ákesi, úlken ákesi, basqa týystary sińiri shyqqan kedeıler ekenin, ótkende kolhozǵa birinshi bolyp eń aldymen kirgenin Valá biledi. Kolka oǵan aıtqan bolatyn. Kolka garmonyn oryndyqtyń ústine qoıdy... Jeter endi! İsti tyndyrý kerek. Ózi tilep alǵan bul azap ony endi jarymes maskúnemdikke uryndyrady. Budan qalaı da qutylý kerek.

Ol óziniń úshinshi qabatqa qalaı shyqqanyn bilmeı de qaldy... Bólmege kirip keldi. Bir sumdyqtyń bolaryn sezgen Valá, qyzyn qushaǵyna ala qoıdy.

— Tıisip kór! Tıisip kór, er ekensiń!..

Kolka qalsh-qalsh etip, jany saıa tabar emes.

— Q-qoıa ber balany? – dedi ol tili kúrmelip.

— Tıisip kór!..

— Báribir men seni búgin óltiremin... – Kolka qaıran qaldy, bul sıaqty jan túrshigerlik sózdi ózi emes, basqa bireý, oılanyp-tolǵanyp aıtqan sıaqty kórindi oǵan. – Taǵdyr saǵatyń jetti... Jaryq dúnıede júrgiń kelmeıdi eken ǵoı? Imanyńdy aıta ber. Men seni osy búgingi túnnen qaldyrmaı jazalap óltiremin. – Kolka as úıge baryp ústeldiń uıasyndaǵy baltany aldy... Aspaı-saspaı qımyldaıdy. Qalshyl basylǵan. Sý ishti. Shúmekti japty. Shúmekti qaıta aǵytty da, muny nege aǵyttym dep oılady.

— Meıli, sý osylaısha aǵa tursyn, – dedi. Bólmege kelip kirse, Valá joq eken. Ekinshi bólmege kelgen edi, onda da joq.

— Qashyp ketken eken ǵoı. Kireberistegi baspaldaq alańyna shyǵyp sál turǵannan keıin úıge qaıta kirdi. Sóıtse kerek.

Baltany ornyna qoıdy. Ac úıde árli-berli júrdi. Tyǵýly turǵan jerinen bótelkedegi araqty alyp, odan bir staqan quıyp aldy da bótelkeni qaıtadan ornyna qoıdy. Staqandy qolyna alyp biraz turdy da araqty qoljýǵyshqa tóge saldy.

— Masaıratyp qoımaspyn, sumyraılar. Otyrdy... Biraq ile-shala qaıta turegeldi as úıdiń ishi qoqys sıaqty kórindi. Qolyna sypyrǵysh alyp edendi sypyrdy.

— Solaı ma? – Kolka ózine-ózi suraq berdi. – Demek, áıeli erin Parıjge attandyrdy degen osy eken ǵoı? Terezeniń jeldetkishin japty. Esikti de japty, shylym shekti, tútindi ústi-ústine úsh ret sýyra tartqan soń, shylymdy óshirdi. Qolyna qaryndash alyp gazettiń shetine iri árippen:

"Qyzym, papań jolaýshylap ketti" dep jazdy.

Gazetti kórnekti jerge qoıdy... Sonan soń gazdyń eki birdeı ottyǵyn ashyp tastady...

Tańerteń ertemen Valá, atasy men enesi kelgende alaqandaryn betine tósep, as úıdiń edeninde Kolka jatty. Baspaldaqqa deıin gaz ıisi ańqyp tur.

— Haıýan! Kerek dese gazdy da... – Biraq Valá birden túsine qaldy da oıbaı saldy.

Enesi júregin qolymen basyp, myqshıyp turyp qalǵan.

Atasy Kolkanyń janyna kelip, ony aýdaryp shalqasynan saldy...

Kolkanyń kózden aqqan jasy qurǵamapty... Sarǵysh kekili uıysyp bir jaǵyna aýa qulap qalǵan. Atasy Kolkany olaı-bylaı qozǵap baıqady da, saýsaqtarymen onyń kózin jumdy... Osydan soń Kolkanyń denesin alǵashqy jatqan qalpyna qaıtadan keltirdi.

— Muny endi... mılısıaǵa...dedi.

---