InfoHub Logo

Otbasynda balanyń paıda bolýy — ǵajap dúnıe, al «ǵajap» balanyń paıda bolýy  (nemis tilinen «výnderkınd» sózi dál osylaı aýdarylady) ata-ana úshin synaq bolyp otyr. Óıtkeni balanyń erekshe qabiletinen ata-ana únemi tańqalysta júredi. Alǵashqyda jasóspirimniń qyzyqty qylyqtary men damýyndaǵy erekshelikter qýantatyn bolsa, keıinirek, «ýaqyt óte qalaı bolar eken?» degen zańdy suraq týyndaýy múmkin. Dástúrli tárbıe kórgen eresekterge mundaı ǵajap balanyń tilin tabý qıynǵa soqpaq. «Genıı» balany qalaı anyqtaýǵa bolady? «Erekshe» balany tárbıeleýde qalaı qate jibermeý kerek?

Danyshpandylyqtyń belgileri

Ǵylymnyń áldeqaıda ilgerilegenine qaramastan, danyshpandylyqtyń qyr-syry áli kúnge deıin anyqtalmaı otyr. Búgingi kúnge deıin ómir súrgen danyshpandardyń esimi belgili. Sondyqtan tanylǵan danyshpan 50 mıllıon adamǵa bir týady dep aıtsaq bolady, al tanylmaǵandary qanshama? Alaıda munda da genetık mamandar naqty jaýap berýde: belgili genetık Hardı-Vaınbergtiń málimetinshe, árbir dúnıege kelgen 100 000-sábı danyshpan bolyp týylady. Sonda bul balalar qaıda? Qalaısha «danyshpandylyqty» anyqtap, ári qaraı damytýǵa bolady? Keńestik genetık V. P. Efroımsonnyń pikirinshe, danyshpandylyqtyń fızıologıalyq belgileri bar kórinedi:

1. Keń mańdaı. Ia, mańdaı úlken bolǵan saıyn, adam aqyldyraq bolady.

2. Gıperýrıkemıa. Iaǵnı qandaǵy nesep qyshqylynyń joǵary bolýy. Nesep qyshqyly — hımıalyq quramyna kofeın nemese teobromınmen teń keledi, mıdyń belsendiligin arttyrady. Eger adam sergý úshin kofe nemese sháı ishetin bolsa, danyshpan únemi sergek júredi.

3. Marfan sındromy. Boıy uzyn, aryq, qol-aıaǵy uzyn adamdar. Ádette olardyń júreginde aqaý bolady jáne qan quramynda adrenalın mólsheri shamadan tys keledi.

4. Sıklotımıa. Kóńil-kúıdiń kúrt ózgerisimen sıpattalatyn psıhıkalyq aýytqýshylyq.

5. Morrıs sındromy. Bul patologıa jynystyq damýdyń aýytqýshylyǵymen sıpattalady.

Atalǵan genetıkalyq erekshelikter men danyshpandylyqtyń baılanysy 100% emes. Djonatan Svıft: «Álemde shynaıy danyshpan dúnıege kelgende, barlyq aqymaqtar oǵan qarsy turady,» degen eken. Rasymen, výnderkınd balalar óz qurdastarynan oqshaýlanyp turady. Sondaqtan, erekshe balalar eresektermen aralasqandy unatyp, naqty suraq qoıyp olarǵa tıanaqty jaýap alǵandy jaqsy kóredi.

Výnderkınd kishkentaıynan bilmekke qumar, ári este saqtaý qabiletimen erekshelenedi. Oǵan mysaldar da kóp, máselen, mysyrlyq bala Saıed Mýstafa Sherıf jarty jylda Qurannyń barlyq súrelerin jattap alǵan. Qarapaıym din mektebiniń stýdentine bul maqsatqa jetýi úshin 8 jyl kerek. Mundaı mysaldar óte kóp. Danyshpan balalardyń qyzyǵýshylyqtary óte keń. Sol sebepti ata-anaǵa shydamdylyq tanytyp, jeke bilim deńgeıin joǵarylatýǵa týra keledi. Negizi, balańyzdyń sizden aqyldy bolǵanyna kóný kerek. Kishkentaı danyshpandy tyńdaı bilý, onyń mazalaǵan suraqtaryna jaýap tabýyna kómektesý mańyzdy.

Balanyń erekshe qabiletterin qalaı damytýǵa bolady?

Kishkentaı výnderkındterdiń joǵalý fenomeniniń sebebi nede? Ǵalymdar barlyq másele balanyń psıhosomatıkalyq qurylysynda nemese ata-ananyń tárbıeleýdegi qatelikterinde deıdi. Osylaısha, qoıylǵan talaptardy ońaılyqpen sheshetin bala, eresek kezde qıynshylyqtarǵa tótep bere almaıdy. Kóptegen danyshpandarǵa turmystyq nemese áleýmettik beıqamdylyq tán, bul óz kezeginde olardy kóptegen kúndelikti tirlik máselelerinde dármensiz etedi. Odan bólek, mundaı balalar kóptegen somatıkalyq dertterden zardap shegedi. Tabıǵat shamadan tys kóp aqyl bergenimen, kóp jaǵdaıda fızıkalyq densaýlyǵynda kemshilikter bolýy múmkin. Oǵan qosa ata-ananyń jiberetin qatelikteri taǵy bar:

— Erekshe darynnyń damýyna ǵana den qoıý. Iaǵnı, balanyń ózge de qabiletine nazar aýdarmaý — úlken qate. Máselen, balańyzdyń siz oılaǵandaı shahmatıst bolar-bolmasy belgisiz, al birneshe til bilý nemese kitap oqý eshkimge artyq etpeıdi.

— Fızıkalyq densaýlyqty ysyryp, ıntellektýaldy damýdy kózdeý. Ádette, shamadan tys aqyldy balalardyń fızıkalyq jattyǵýlar men sportqa yntasy bolmaıdy. Sol sebepti balanyń sportqa degen mahabbatyn oıatý úshin ata-anaǵa tyrysyp baǵý kerek.

— Kishkentaı danyshpandy qurdastarynan oqshaýlaý. Bul naǵyz ózekti másele: bir jaǵynan bala ózdiginen qurdastarynyń ortasynda bolǵysy kelmese, ekinshi jaǵynan, mamandar balany óz jasynan áldeqaıda úlken balalardyń ortasyna engizbeýdi suraıdy. Olardyń paıymdaýynsha, eresek balalar onyń ıntellektýaldy qabiletine qaramastan, óz ortasyna qabyldaı almaıdy. Mundaı kezde balany daryndy balalarǵa arnalǵan mektepke bergen durys.

— Balaǵa shamadan tys qamqorlyq jasaý. Keı ata-ana balanyń talantyn damytýǵa zer salady da, qarapaıym turmystyq daǵdylardy umytyp ketedi. Tájirıbede, aqylgóı danyshpan balanyń qarapaıym aıaq kıim baýyn baılaı almaýy kezdesedi.

— Kishkentaı kemeńgerdi tanymal qylýǵa tyrysý. Máselen, qarapaıym kórshiler nemese áriptesterge arnalǵan kórsetilimderden bastap televızıalyq túsirilimderge deıin jetedi. Bir qaraǵanda esh ábestigi joq áreket balany «juldyz aýrýyna» shaldyqtyrýy múmkin.

Alaıda kishkentaı danyshpannyń taǵdyry qandaı bolsa da, elden erek oılaı bilý eshbir adamǵa kedergi keltirgen emes. Al bul qabiletti damytyp otyrý qajet. Bul tusta aqyn-jazýshy Valentın Domıldiń «Výnderkındten danyshpan jasaımyn dep, ishindegi balaǵa zıan keltirmeńiz,» — degen sózderi basty nazarda bolsyn.

bilimland.kz

---