InfoHub Logo

Balqy Bazar (1842, qazirgi Qarmaqshy aýdany aýyl — 1911, Ózbekstan, Tamdy aýdany Jalpaqtaý degen jerde) — jyraý. Rýy — shómekeı ishindegi Balqy, sondyqtan el arasynda Balqy Bazar atalyp ketken. Bolashaq jyraý ákesinen erte jetim qalyp, eseıgenshe naǵashysy Ótemistiń qolynda tárbıelengen. Toǵyz jasynda Táspen bı ony óz qolyna alady. Táspen aýylna sol kezdegi Syr boıy, Arqa óńirine belgili jyraýlar jıi kelip, aptalap-aılap jatady eken. Bul Bazardyń jyraýlyq jolǵa túsýine birden bir sebep, úlken mektep bolady. Bazar jyraý 15 — 16 jasynda bala jyraý atanady.

1858 jyly Táspen bı Qyzylqumdaǵy ıgi jaqsylardy shaqyryp, ulan-ǵaıyr toı jasap, Bazardyń astyna júırik at mingizip, ústine shapan jaýyp, jyraýlyq jolyna sát sapar tileıdi. Bazar osy kezden bastap Or tóńiregin, Yrǵyz, Syr boıy, Qyzylqumdy, Úrgenish, Hıýa jaǵyn jyraý retinde aralaıdy. Osy tóńirekte keńinen jaıylǵan Noǵaıly dáýiriniń qıssalarymen tanysyp, olardy jattap, halyq arasynda jyrlaıdy. Horezm jaǵynda bolǵan kezderinde Orta Azıa jurtshylyǵy arasynda keńinen málim dastandardy («Kóroǵly», «Júsip — Ahmet», t.b.) qazaq tilinde jyrlap, Syr boıyna taratady. Sonymen qatar shyǵys ańyzdarynyń izimen «Ámıná qyz», «Aına — taraq» deıtin shaǵyn dastandar da shyǵarady. 1907 jyly Bazar jyraý Qazan qalasynan baspadan shyqqan «Aıman — Sholpan» jyryn qaıtadan jańǵyrta jyrlaıdy. Keıinnen «Qyz Jibek» jyryna da kóp ózgeris engizip, qaıta jyrlap, el arasyna taratady. Munyń ózi Bazar jyraýdyń názırashyldyq joldy ustanǵanyn baıqatady. Jyraýdyń sol kezdegi shyǵys jáne ıslam fılosofıasymen jaqsy tanys bolǵandyǵy anyqalasy «Ár kemelge — bir zaýal», «Tirshiliktiń túrleri», «Kerqulan», «Kermıyq», t.b. irgeli tolǵaýlarynda ol ómirdiń mán-maǵynasyna kóz júgirtedi, tirshilikte kezdesetin jaqsylyq pen jamandyq, adamshylyq pen zulymdyq haqynda tereńnen oı tolǵaıdy. Onyń jyrlary aforızmge toly, jyraý el aýzynda aıtylyp júrgen maqaldardy óz eleginen ótkizip, qaıtadan túrlendirip, árlep, keıde tipten basqasha maǵyna berip, asqan sheberlikpen qoldanady.

Sonymen qatar Luqpan hakim, Qorqyt babalardyń da ónegeli sózderin retti jerinde jyrǵa qosyp otyrady. Jyraýdyń jastyq shaq, tabıǵattyń ártúrli maýsymy, týyp-ósken jer, t.b. jaıly shyǵarǵan tolǵaý-termeleri de kóp. Sarań baılarǵa, qıanatshyl ákimderge, arnaǵan syn-syqaqqa toly, qazaqtyń aýyzeki poezıasyndaǵy arnaý-epıgramma janrynda shyǵarylǵan birqaqpaılary da jeterlik. Bazar jyraý dombyrany óte jaqsy tartqan, Syr boıynda taralyp júrgen, kópke ortaq áýenderdi óz daýsyna laıyqtap, óleńiniń yrǵaǵyna oraı óńdep, ózgertip qoldanǵan. Onyń jyrlaý sazy óte ásem, qıssa men tolǵaýlardy oryndaǵanda neshe túrli qubylyp otyrady. Budan jyraýdyń sazgerlik qabiletiniń de bolǵanyn ańdaımyz. Jyraý kózi tirisinde, ásirese, qartaıǵan shaǵynda qurdasy ári týysy Nurymbettiń Tóremurat degen oqyǵan balasyna aýyzsha aıtyp otyryp, kóp tolǵaý-jyrlaryn, dastandaryn hatqa túsirtken. Jyraýdyń óz aıtýymen hatqa túsken 15 myń jolǵa jýyq óleń-jyrlary, 5 dastany saqtalǵan. Bazar jyraýdy kózi tirisinde-aq Syr boıynyń jyraýlary men shaıyrlary ózderine ustaz tutqan, onyń ónegesin ustanǵan. Bazar jyraýdyń óleńderi 20 ǵasyrda ǵana baspa betin kóre bastady. 1925 jyly Tashkentten shyqqan «Terme» jınaǵyna, 1931 jyly jaryq kórgen «Qazaqtyń ádebıet nusqalary» atty kitaptarǵa endi. Onyń shyǵarmalaryna S. Seıfýllın, M. Jumabaev, asa joǵary baǵa berip, Buqar jyraý men Mahambetten keıingi tolǵaý alyby dep tanyǵan. Jyraý shyǵarmalaryn jınastyrýda Á. Dıvaev, Seıfýllın, Á. Marǵulan, Á. Qaınarbaev úlken eńbek sińirdi.

---