InfoHub Logo

Saıası basqarý bılik qurylymyn qalyptastyrýda, úkimettiń baǵdarlamasyn aıqyndaýda, zań aktilerin daıarlaý men qabyldaýda, ekonomıkany retteýde, bıliktiń ártúrli deńgeıleri men túrli tarmaqtarynyń ózara árekettesýin uıymdastyrýda saıasattanýdyń ǵylymı ádisteri men qol jetkizgen nátıjeleri keńinen paıdalanylady. Qoǵamdy basqarý úrdisi barǵan saıyn ǵylymılaný ústinde, al saıasattaný bolsa psıhologıa, kıbernetıka, áleýmettaný jáne ekonomıkamen jáne ózge de ǵylymdarmen qatar oǵan ózindik úlesin qosýda. Saıası basqarý — saıası ómirdiń basty jáne bólinbeıtin bólshegi bolyp tabylady. Onyń kómegimen qoǵamdaǵy saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik úrdisterdiń aýqymdy mindetteri de, sonymen qatar, buqaranyń senimine kirý, saılaýda jeńiske jetý, daýly jaǵdaıdy sheshý jáne t.b. sıaqty naqty maqsattar men mindetterge qol jetkizýmen baılanysty usaq máseleler de sheshimin tabady.

XX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda birtindep saıası-basqarýshylyq pánderiniń tutastaı bir keshenine aınalǵan saıası basqarý dep atalatyn bilimniń jańa salasy qalyptasty. Bul kúrdeli ǵylymı keshen áleýmettik-gýmanıtarlyq pánderdiń úsh toptamasynyń pándik keńistiginiń qıylysynda qalyptasty, olar:

1) áleýmettik-saıası (saıası, áleýmettik jáne ekonomıkalyq ǵylymdar);

2) kognıtıvtik (fılosofıa, psıhologıa jáne aqparattyq-baılanystyq zertteýler);

3) menejerlik (memlekettik basqarý, uıymdastyrý teorıasy, jalpy menejment, áskerı ǵylymdar). Áleýmettik-gýmanıtarlyq bilimder aıasy elekten ótkizildi, ýaqyt óte kele oǵan matematıkalyq, kıbernetıkalyq zertteýler, aqparatty óńdeý ádistemesi qosyldy. Osynaý elekten ótkizilgen pánaralyq salanyń basynda 1940-50 jyldary G. Lassýell men G. Saımon turdy. Lassýell D. Lernermen birigip «Saıası-basqarý ǵylymdary» (1951 j.) degen eńbekti daıarlady. Saımon bolsa ózine Nobel syılyǵyn ákelgen «Ákimshilik júris-turys: ákimshilik uıymdardaǵy sheshim qabyldaý úrdisin zertteý» degen monografıasyn jarıalady.

Búgingi saıasattaný ádebıetterinde «saıası basqarý» termıni keńinen qoldanysqa ıe boldy. Alaıda onyń mánine qatysty pikirler kóptigimen erekshelenedi. Osy saladaǵy zertteýshiler sany qanshalyqty kóp bolsa, saıası basqarýdyń sonshalyqty kóp anyqtamasy bar. Sondyqtan bul uǵymnyń mánin anyqtap, onyń qoǵamdy basqarýdaǵy orny men rolin túsiný úshin eń aldymen «saıasat» jáne «basqarý» uǵymdarynyń mánin aıqyndap alǵan jón. Saıası ǵylym tarıhy onyń mazmuny men nysanynyń ózgerissiz qalmaıtyndyǵyna, ártúrli faktorlar áserinen ózgeriske ushyraıtyndyǵyna, áleýmettik damý zandylyqtarymen tyǵyz baılanystylyǵyna, ártúrli qoǵamdar men tarıhı kezenderde ózindik erekshelikterimen kórinis tabatyndyǵyna kýá boldy. «Saıasat» termıni Ejelgi Grekıada paıda boldy jáne polis-qala-memleket degen sózden quralǵan. Dástúrge saı Arıstotel eńbekterinen bastaý alatyn onyń negizgi mazmuny memleketke tıesili bolatyn memlekettik basqarý nysanyn saralaýmen, sıpattaýmen jáne minezdeme berýmen baılanystyryldy. Mundaı kózqaras uzaq ýaqyt boıy tolyǵymen memleketke baǵyshtalǵan saıası ǵylymda myqtap ornyqqan bolatyn. Tipti XX ǵasyrdyń bas kezinde amerıkandyq Dj. Garnerdiń «Saıası ǵylymdarǵa kirispe» dep atalatyn áıgili oqýlyǵynda saıası ǵylymnyń memleketten bastalyp memleketpen aıaqtalatyndyǵy jóninde tujyrymdama jasalǵan bolatyn.

Memlekettiń kóptegen anyqtamasy bar: deskrıtıvtik jáne normatıvtik, dinı jáne zaıyrly, pálsafalyk jáne quqyqtyq, áleýmettanýshylyq, saıası jáne lıberaldyq, konservatıvtik, áleýmettanýshylyq jáne t.b. Bul ınstıtýttyń qyzmetteri, móni men saıasaty da árqıly taldanady. Alaıda memlekettiń tarıhı-tabıǵı damýdyń jemisi ekendigi, adamdar qaýymdastyǵynda retteýshi, uıymdastyrýshy jáne ádildik etýshi ekendigi, ortaq ıgilikti aıqyndap, barlyq músheleriniń ortaq múddesin bildirýshi ekendigi jónindegi kóptegen zertteýshilerdiń pikirleri bir jerden shyǵady. Ol arnaıy ınstıtýttar men mekemelerdiń júıesi jáne kásibı basqarýshylardyń toby arqyly negizgi «oıyn erejesin» qalyptastyrady jáne óz bıligine adamdardyń júristurysy men qoǵamdyq úrdisterge áser etýge qajet sáıkes qorlar men múmkindikterdi alý arqyly onyń oryndalýyn qadaǵalaıdy. Osylaısha, barlyq mańyzdy basqarý qyzmetteri, sonymen qatar, barlyq saıasat memlekettiń qyzmetine táýeldi bolady. V. I. Lenınniń kózqarasy boıynsha, saıasat damý kezeńinde memlekettik isterge qatysýdy, memleketti baǵyttaýdy, memleket qyzmetiniń nysanyn, mindetin, mazmunyn aıqyndaýdy bildiredi. Alaıda qoǵam damýyna baılanysty onyń ózin-ózi uıymdastyrý ınstıtýttarynyń qurylýymen (partıalar, qoǵamdyq uıymdar men qozǵalystar, BAQ jáne ózge de azamattyk qoǵam ınstıtýttary), sonymen katar, demokratıalyq úrdister men bılikti júzege asyrý tetikteriniń qurylýymen saıası aıadaǵy jaǵdaı túpkilikti ózgeriske ushyraıdy.

Memleket birtindep saıasattyń jalǵyz quraly retindegi mánin joǵalta bastaıdy. Onyń damyǵan azamattyq qoǵam ınstıtýttarymen baılanysýy saıası bıliktiń demokratıalyq sıpatqa enýine yqpal etedi. Tıisinshe, saıasatty túsinýge de túzetýler engiziledi. Saıasat kóbinese qoǵamnyń ómirlik mańyzy bar múddelerin, qajettilikterin jáne maqsattaryn júzege asyrý úshin buqaralyq bılik ınstıtýttaryn paıdalanýmen baılanysty oryn alatyn qoǵamdyq qatynastardyń aıryqsha túri retinde qarastyrylady. Saıası ǵylymnyń basty nazarynda tek memleket qana emes, bılik pen barlyq saıası júıe bolady. Zertteýshilerdi saıasattyń ártúrli sýbektileriniń bılikke talasýynyń zańdylyǵynyń máseleleri, olardyń saıası júıedegi roli men qyzmetteri, ony ońtaılandyrýdyń sıpaty men tetikteri, memlekettik organdardyń qyzmetine áser etýdiń nysandary men ádisteri, kadr saıasaty men qoǵamdyq isterdi basqarýshylardy tandaý, qoǵamdy mindetteýshi sheshimderdi jasaý, qabyldaý jáne júzege asyrý barysyndaǵy basqarýshylar men basqarylýshylardyń árekettesýi kóp qyzyqtyrady.

Saıasatty jasaý men júzege asyrý tetikteri ártúrli memleketterde ózindik sıpatqa ıe bolady. Mysaly, burynǵy KSRO-da saıasat pen basqarý tolyǵymen memleket qyzmetine tireletin edi. KOKP-nyń bolýy eshnárseni ózgertken joq. Ol keńestik saıası júıede ıadro rólin atqarǵan, basqarýshy jáne baǵyttaýshy kúshke ıe, saıası basqarý men baqylaý qyzmetin júzege asyrǵan memlekettik partıa boldy. Partıalyq basqarýdyń mánisi partıanyń qoǵam damýynyń baǵyttaryn aıqyndap, onyń júzege asyrylýyn memlekettik jáne qoǵamdyq ınstıtýttar arqyly baqylaýynda boldy. Jeke múdde men kuqyq máselesi esepke alynbady, tipti múlde qaperden tys qaldyryldy. Memlekettik basqarý tipten qoǵamnyń jáne jeke tulǵalardyń barlyq isterine basshylyq jasaý retinde qarastyryldy. Sosıalısik quqyqtyq júıede qukyqty buqaralyq jáne jeke dep bólý oryn almady, al konstıtýsıalyq quqyq memlekettik quqyqqa aınaldyryldy. Basqarý ǵylymnyń bir salasy retinde zań ǵylymdary aıasynda negizinen ákimshilik quqyq salasynda damı aldy. Batys memleketterinde, ásirese AQSH-ta, menshik, ekonomıka men basqarý basynan bastap jeke, saıasattan tys máseleler bolyp tanyldy. Qoǵamnyń buqaralyq (qoǵamdyq) ómiri saıası-memlekettik boldy, biraq, tájirıbede olaı bolmaǵandyqtan, saıasat pen basqarýdyń kóp mándiligine alyp keldi.

XIX ǵasyrdyń sońynda qoǵamdy basqarý ǵylymy jáne bıznesti basqarýdan tolyqtaı bólinip shyqty jáne ony kóptegen memleketterde saıasattaný ǵylymdary sheńberinde salystyrmaly memlekettik basqarý, jarıa quqyq jáne saıası teorıa sıaqty pándermen qatar meńgeredi. Buǵan sol kezendegi áleýmettaný men saıasattaný ǵylymdarynyń da memlekettiń qoǵam isterin basqarýdyń erekshe tetigi retinde qarastyrylýy óz áserin tıgizgen edi. Sál keıinirek, XX ǵasyrda buqaralyq basqarý úrdisin jáne memlekettik qyzmetshilerdiń ózderin ǵylymı menejment negizinde kásibılendirýge talpynystar buqaralyq basqarý sheńberinde public policy, qazaqshaǵa aýdarǵanda jeke adamnyń, uıymnyń nemese úkimettiń áreketteriniń (qaǵıda, jospar, baǵyt) maqsatqa saı, aqylǵa qonymdy kýrsy degen maǵyna beretin jańa ǵylym salasynyń paıda bolýyna alyp keldi. Qazirgi kezde buqaralyq basqarýdyń bul salasy policy science, ıaǵnı bukaralyk saladaǵy (saıası baǵyttar týraly ǵylym) áreketterdi (sheshim) jasaý men júzege asyrý týraly ǵylym dep atalady. Ol keı kezde policy analisis (basqarýshy buqaralyq organdardyń qyzmeti men onyń qoǵamǵa áserine syrttan matematıkalyq jáne arnaıy saralaý jasaýǵa baǵyttalǵan) jáne policy making (osy organdardyń sheshimderin jasaý men qalyptastyrý) bolyp ekige bólinedi.

«Memlekettik saıasat» termınin túsinýde de úlken ózgerister oryn aldy. Keń maǵynasynda bul sóz úkimettik mekemelerdiń óziniń aınalasyndaǵylarmen qarymqatynasyn bildiredi. Mysaly, kanadalyq maman Leslı Pal memlekettik saıasatty naqty bir máseleni nemese bir-birimen baılanysty máseleler jıyntyǵyn sheshý úshin memlekettik organ tańdaǵan áreketten bas tartý retinde túsindiredi. Brıtandyq zertteýshi Rıchard Roýzdyń tujyrymdaýynsha, memlekettik saıasat — bul kimte qatysty bolsa, sol úshin nakty bir saldary bolatyn, bir-birimen tyǵyz baılanysty áreketterdiń uzyn tizbesi. Amerıkandyq saıasattanýshy D. Iston memle-kettik saıasatty barlyq qoǵam úshin qúndylyqtardy jeke dara bóliske salý retinde qarastyrady. A.Kaplannyń oıy da osy tektes, onyń pikirinshe, memlekettik saıasat áreketterdiń kundylyqtar men maqsattardyń aldyn-ala josparlanǵan baǵdarlamasy. Batystyq saıası ǵylymnyń kózqarasy boıynsha, saıası basqarý saıasatpen tikeleı baılanysty. Keıbir radıkaldyq kózqarastaǵy saıasatkerlerdiń pikirinshe, saıasat pen basqarýdy bólip qarastyrý ǵylymı turǵydan da, saıası turǵydan da alyp qaraǵanda qatelik. Basqarýdyń mazmunyn saıasat aıqyndaıdy, basqarý teorıasy degenimizdiń ózi saıası teorıa, al memlekettik saıasat basqarý júıesi arqyly júzege asyrylatyn saıası basqarý qyzmeti retinde qarastyrylady. Saıasat pen basqarý uǵymdarynyń úılesetindigi jaıly máseleni tereńirek aıqyndaı túsý úshin basqarý teorıasy salasyndaǵy mamandardyń da oılaryn eskerý qajet. Olardyń pikirinshe, basqarý — bul:

— birinshiden, júıeniń qyzmet etýi men damýyn, qyzmet etý rejımin qalpynda ustaýyn, qurylymdy retke keltirýin qamtamasyz etetin qyzmet, kúrdeli (áleýmettik, qoǵamdyq) júıe elementi;

— ekinshiden, qoǵamǵa baǵyttaý jolymen nemese qoǵamdyq ınstıtýttar kómegimen (basqarý sýbektileri) áser etý;

— úshinshiden, basqarý sýbektileriniń qyzmetiniń baǵdarlamalary men maqsattaryn aıqyndaý, sheshimdi daıarlaý men qabyldaý, onyń oryndalýyn uıymdastyrý jáne baqylaý;

— tórtinshiden, tek arnaıy ınstıtýttardyń ǵana emes, qatardaǵy azamattardyń basqarý isine aralasýy;

— besinshiden, ózge salalarda da ózgeristerdiń bolýyna alyp keletin qoǵamnyń bir salasynda basshylyq jasaý.

Osylaısha, saıasattanýshylar men basqarý teorıasy salasyndaǵy mamandardyń oılary bir-birimen sáıkes keledi, sonyń nátıjesinde saıasat pen basqarýdyń ajyramastyǵy, saıası basqarý máselesiniń ǵylymı jáne tájirıbelik máni jóninde tujyrymdama jasaýǵa bolady.

---