InfoHub Logo

Ulttyq kaýipsizdik — ulttyń-memlekettiń óziniń jeke kúsh salýy men halyqaralyq yntamaqtastyqtyń arkasynda basqa ultka, memleketke zıan keltirmeı, qoǵamnyń ómir súrýi men damýynyń jáne onyń turaqtylyǵynyń laıyqty jaǵdaılaryn qamtamasyz etýge múmkindik beretin halyqaralyq júıedegi jaǵdaıy.

Ulttyq qaýipsizdiktiń máni men qurylymy

«Ulttyq kaýipsizdik» uǵymynyń ózi otandyq ádebıette jete zerttelmegendigin moıyndaýǵa týra keledi jáne ony uǵyný úshin batys saıasattanýynyń baı tájirıbesine nazar aýdarý qajet.

Saıası sóz korynda «ulttyq qaýipsizdik» uǵymy alǵash ret 1904 jyly prezıdent T. Rýzvelttiń AQSH Kongresine joldaýynda qoldanyldy. Onda prezıdent «AQSH-tyń ulttyq qaýipsizdigi» úshin Panama kanaly aımaǵyn basyp alý jáninde áskerı aksıa ótkizýdi negizdep berdi. Budan keıingi jyldary amerıkandyq saıasattanýshylardyń eńbekteri arqyly ulttyq qaýipsizdik problemasy óziniń teorıalyq negizdemesin aldy. Batystyq avtorlar «ulttyq qaýipsizdik» uǵymynyń kaınar kózi «ulttyq múddeler» teorıasynda dep biledi. Bul kózqarasty alǵash ret 1943 jyly kórnekti amerıkandyq áleýmettanýshy Ý. Lıppman usynǵan bolatyn, ol óz eńbeginde múddelerin qurbandyq etýge týra kelmeıtin kezde memleket qaýipsizdik jaǵdaıynda bolatyndyǵyn atap kórsetti. Teorıalyk-ádisnamalyq turǵydan ulttyq múddeler tulǵanyń, memleket pen qoǵamnyń mańyzdy.múddeleriniń ishki jáne syrtqy qaýip-qaterden korǵalǵandyǵynyń jaı-kúıi retindegi ulttyq qaýipsizdik problemalaryn zertteýdin quraldar jınaǵynyń alǵashqy negizi bolyp sanalady.

«Ulttyq kaýipsizdik» teorıasyn jasaýǵa eleýli úles qoskandar: B. Broýdı, M. Galperın, G. Morgentaý, Dj. Shlessındjer, G.Kan, G. Kıssındjer, G. Lassýel jáne taǵy basqalar. Kazirgi ýaqytta ulttyq qaýipsizdik problemasy amerıkandyq «strategıalyk taldaý jasaý» mektebiniń zertteýshilik qyzmetinde jáne basqa da elderdiń ǵylymı ortalyqtarynda negizgi zertteý obektisine aınalǵan.

Ǵylymı ádebıetterde ulttyq qaýipsizdik problemasyna taldaý jasaý ádisnamasynda eki baǵyt qarastyrylady: onyń biri buny kúsh arqyly, ıaǵnı bir memlekettiń basqa memleketten nemese elder tobynan kúsh-qýatynyń artyq bolýy arqyly aıqyndaıdy; ekinshisi problemany memleketterdiń ózara áreketi (yqpaly) turǵysynan sheshedi, ıaǵnı halyqaralyk qatynastardyń búkil júıesiniń damýyna ońtaıly jaǵdaılar jasaý arqyly ulttyq qaýipsizdikti nyǵaıtýdy qarastyrady.

Batystyq avtorlardyń ulttyq qaýipsizdikti anyqtaýdaǵy kózqarastarynyń (tásilderiniń) kóp josparlylyǵy ortaq nárse bolyp tabylady, olar ony naqty syrtqy jáne ishki jaǵdaılarda ulttyq qundylyqtar men múddelerdi qorǵaýdaǵy memlekettiń qabileti retinde kórsetedi. Bul turǵydan alǵanda, meniń kózqarasym boıynsha, Dj. Kennedıdiń memlekettiń saıasatynda qorǵanys salasynda da, dıplomatıada da, qarýsyzdanýda da jeke alynǵan saıasat joq — olardyń bári ulttyq qaýipsizdiktiń biryńǵaı saıasatynda jınaqtalǵan degen pikiri biriktirýshi kózqaras bolyp tabylady.

Ulttyq qaýipsizdik problemasy jónindegi Batys saıasattanýshylarynyń zertteýlerin taldaý tómendegideı qorytyndy jasaýǵa múmkindik beredi: saıası ǵylymnyń kategorıasy retinde ulttyq qaýipsizdik eldiń ulttyq-memlekettik tutastyǵyn saqtaýǵa, saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı damý problemalaryn derbes sheshýge jáne halyqaralyq qatynastar júıesiniń derbes sýbektisi bolýǵa múmkindik beretin jaǵdaıyn sıpattaıdy.

Buǵan qosa 1947 jyldan beri AQSH-ta «Últtyq qaýipsizdik» týraly Zań áreket etip kele jatqanyn aıta ketken jón, bul zańǵa sáıkes ishki, syrtqy jáne áskerı saıasattyń negizgi aspektilerine qatysty máseleler jóninde prezıdentke keńes berip otyratyn Ulttyq qaýipsizdik keńesi qurylyp, jumys isteýde. Osynyń bári ulttyq qaýipsizdikti nyǵaıtý máse-lelerin tek teorıalyq deńgeıde ǵana emes, sondaı-aq memlekettik deńgeıde is júzinde sheshýge degen úlken múddelilikti aıǵaqtaıdy. Qazirgi Qazaqstanda onyń tarıhy men múddelerin esepke ala otyryp daıyndalǵan «Ulttyq kaýipsizdik týraly» zanda bul uǵymdar bólip kórsetilgen. Bul zań ulttyq qaýipsizdikti tulǵanyń, qoǵam men memlekettiń ómirlik mańyzdy múddeleriniń qorǵalý jaǵdaıy retinde aıqyndaıdy.

---