InfoHub Logo

Ótken zamanda qazaqtyń Betbaq dalasynda, ishetin sýy joq, jeıtin shóbi joq dalada kempir-shal bir ul, bir qyzymen ómir súripti. Qyzynyń aty -  Qadısha, ulynyń aty - Joltabar. Qadısha Joltabardan jeti jas úlken bolypty. Joltabardyń jasy jetige kelgende, Qadısha dúnıeden ǵaıyp bolypty. Qaıda ketkenin eshkim bilmepti. Kempir-shal ári izdepti, beri izdepti, zoryǵypty, biraq taba almapty. Kempir-shal bas kótergen qyzynan aıyrylyp júdepti, kózden sorasy aǵypty. Joltabardyń qaıyryn Qudaıdan surap otyrypty. Bir kúni kóshedi, bir jaqynynan túıe surap alady, el qarasyna jetkisi keledi.

         Joltabardy júktiń ústine salady, ózderi jaıaý júredi. Erte kóshedi, jas balanyń uıqysy kelip, Joltabar júktiń ústinde uıyqtap qalady. Kún jańa shyǵyp keledi. Kempir-shal kedeıliktiń áńgimesin soǵyp, qartaıǵansha Qudaıdan esh nárse surap ala almaǵanyn, qyzynan aıyrylyp qalǵandaryna muńaıysyp keledi eken. Shaǵyldyń jaıy belgili: oıly-qyrly bolyp keledi. Qabaqtary qyrtystanyp jarqabaqtar tur. Qaryndary ashqan, isherge as bolmaýy sebepti túıeni júgimen otqa qoıyp, kempir-shal jelkek terýge ketedi. Sary ingen jarqabaqtaǵy maı qańbaqty alyp jeýge umtylǵanda, Joltabar júkten yǵysyp túsedi. Sary túıeniń qalqasynda áke-sheshesin kórmegen Joltabar shyrt uıqydan oıanyp, bylshyqty kózimen beti burylǵan jaqqa jylap júgire beredi. Jelkektiń sońyna túsken kempir-shal ony sezbeıdi. Sary ingen aıanysh kózben Joltabardyń artynan qarap-qarap qoıady, biraq áke-shesheń anda dep aıtýǵa til joq. Eki kózi móldirep qala beredi. Bir nárseden seziktengen bala kelgen jaq kúnshyǵys bolar dep, shyǵys jaqqa júgire beredi.

         Kúnniń kózi de shatynaı shyǵyp edi, bir nárseniń bolaryn bilgen ǵoı, yzyldap jel de soǵa bastady. Áýeli jaı bastalǵanmen, balanyń baǵytsyz ketip bara jatqanyn sezgendeı, soǵan bir aramdyq oılaǵandaı, bulttardy birinen soń birin qýalaı, espe jel ese soqty.

         Baladan da aıyrylǵanyn sezbeı qalǵan kempir-shal kúnniń kóterilip, biraz ýaqyt bolǵanyn sezbeı qalady.

         — Jaıaý júrsek qaıtedi, túıeniń de beli talǵan, qarny toıǵan bolar. Joltabar da oıanǵan bolar, men jelkekten bir qap toltyrdym, – dedi kempir. «E, jaraıdy, bolsa bolsyn», – dedi shal.

         Sary ingenge keldi, sary ingen yńyrsyp, Joltabardyń ketken jaǵyna qarap, kempir-shalǵa sezdireıin dep edi, Joltabardan aıyrylamyz degen oıy joq kempir-shal ony elemeı:

         — Joltabardy turǵyzshy, jel kúsheıip barady-aý, – dedi shal. Kempir Joltabardy júkten qarap edi, taba almady. Óz kózine ózi nanbaı, túıeni shógerip qarady, biraq esh nárse kórinbedi. Ony shalǵa aıtýǵa esi ketip, tili kúrmelip qaldy. Shal da bir zattyń bolǵanyn sezip, eki kózinen sorasy aǵyp, kempirge kelip, Joltabardyń joǵyn sezdi. Esterinen aıyrylǵan kempir-shal ne isterin bilmeı, tunjyrasyp, til qatpastan otyryp qaldy.

         Biraq otyra berýden paıda bolmaıtynyn sezgendeı, ekeýi balanyń izin kesti, sary ingen bala júrgen jaqqa júrdi. Yqtyn jerden izin tapty, bytqyl jerden de izin taýyp júrip keledi, biraq qoqtydan balanyń izi shaǵylǵa shyǵyp, kempir-shal izden aıyryldy, abdyrady, sasty. Túıeni jetelep qara qoqty jerden iz kezýge ketti. Birneshe kún júrse de Joltabardy izdep taba almaı, ashtyqtan, balalarynyń qaıǵy-qasiretinen eki qart jol júristen qaza tapty, sary ingen júgin arqalap jaıylyp júrdi. Sońynan sary ingendi ıesi taýyp alǵan shyǵar.

         Joltabar sol júrgennen on kúndeı jol júripti. Birneshe shaǵyldan, qońyrdan, bylqyldan ótip, qarasyn kórgen aýylǵa qonyp, qudyǵyn kórgen aýylǵa tústenip júre beripti. Áke-shesheden aıyrylǵan bala berse, bireýdiń qalǵanyn, bermese, sýyn iship júrip otyryp, bir ıesiz dalada bir úıdiń ústinen shyqty. Ol úıdiń kimniń úıi ekenin bilmese de bir jutym sýyn ishý úshin amalsyzdan kiredi. Úıde joǵalǵan apasy Qadısha jáne kúńireń kózdi, uzyn tumsyq, qý jaq, eki kózi japalaqtyń kózindeı kempir otyr eken. Apasyn tanyp, áke-shesheni kópten kóre almaı ańsaǵan bala ne isterin bilmeı, qýanǵanynan sóıleı almaı qaldy. Abaısyzda kirip kelgen balaǵa kempir de ne derin bilmeıdi. Apasy Qadısha Joltabardy tanyǵanymen, jalmaýyzdyń tyrnaǵynan shyǵyp, esh nárse aıta almaıdy. Qadıshanyń eki kózinen saǵynǵan jalǵyz baýyryn kórgen soń, jas sorǵalap aǵa berdi. Bir kezde kempir:

         — Shyraǵym, joǵary shyq, endi meniń balam bolasyń, shóldep kelseń, myna sýdy ishe ǵoı, – dep, bir aıaq sary qymyzdy bere qoıady. Joltabar qymyzdy jutyp jibergende, mańdaıynan teri burq ete túsedi. Apasymen tanysaıyn dese de apasy Qadısha til qatpady. Sondyqtan bul apasymen ońasha sóılesý úshin óz jumysyn aıtyp, júrmekshi bolady.

         — Sheshe, men ata-anamnan, týysqan degende jalǵyz apamnan aıyrylyp, solardy tabýǵa joryqqa shyǵyp júrgen adammyn. Raqmet, saý bolyńyz, men ketemin, – dedi Joltabar.

         — Joq, shyraǵym, sen kete almaısyń, men dúnıede jalmaýyz atanǵan kempirmin, menen qashsań da qutyla almaısyń, endi sen meniń balamsyń, – dedi jalmaýyz kempir. Ne isterin bilmeı, keıingi jaǵdaıyn oılaǵan Joltabar apasyna sóılesip ketýdi qajet dep taýyp:

         — Jaraıdy, men sizge bala boldym, baıqamaı qaqpanyńa túsken ekenmin, – dedi. Biraz kún ótti, apasymen bir de sóılese almady. Bir kúni jalmaýyz kempir syrtqa shyǵyp kelip, álde jalmaýyzdyq isteıin dedi me, áıteýir, bir jaqqa júrmekshi bolyp, Joltabarǵa mynany aıtty:

         — Balam, men bir aıdan soń kelemin. Meniń keler qarsyma bir qoıdyń etin pisirip qoı, sonda meniń jaqsy ulym bolasyń, – dep, kıinip shyǵyp ketti.

         Jalmaýyz ketisimen apasy Qadıshamen sheshile áńgimelesip, qýanyshtyń shegi bolmady. Joltabar Qadıshanyń jalmaýyz kempirdiń qolyna qalaı túskenin surap, túgel bildi. Endi qashyp ketý, ne jalmaýyz kempirdi óltirý jaǵdaıyn oılady. Bir kezde apasy:

         — Joltabarjan-aý, ol jalmaýyz kempirdiń bir aıda kelem degeni - keshke kelem degeni. Berip ketken kiltimen saraıyn ashyp, as asalyq, eger kelgende, as ázir bolmasa, seni jep qoıady,– dedi Qadısha. Ekeýi biraz keńesip, asty ázirledi, ata-anadan aıyrylǵanǵa eki jas oqtyn-oqtyn jylap ta alady.   

         Bir kezde jalmaýyz kempir kelip, asyn iship, balaǵa rıza boldy. Qadıshanyń ony Joltabarǵa aıtqanyn sezbedi. Ekinshi kúni taǵy ketpekshi bolyp:

         — Balam, men endi jeti kúnde kelem, maǵan dep bir jylqynyń etin asyp ázirlep qoı, saraıdyń kilti -  mynaý, – dep, kiltin berip, úıden shyǵyp ketti.

         Úıde apasymen qalǵan Joltabar Qadıshamen keńesip, barlyq jaı-kúıin biledi. Sonda apasyna:

         — Men osy kempirdi óltirem, onyń zorlyǵyna shydaı almaımyn, altyn sandyǵyndaǵy tuqymdy ýatamyn, qolyma almasty ustap, jantalasyp kirgende, esikten ańdyp turyp óltiremin, keskilep, – dedi Joltabar ashýly daýyspen.

         — Joq, Joltabar, jalmaýyzdy óltirgenmen, onyń bir ala bıesi bar, ol keledi de ekeýimizdi de óltiredi, – dedi Qadısha.

         — Joq, apa, onan qorqýǵa bolmaıdy, onyń aılasyn ózim tabamyn, – dedi Joltabar.

         Joltabar altyn sandyqty buzyp, tuqymdy alyp ýatyp, qolyna altyn almasty ustap, jalmaýyz kempirdi kútti, esik aldyna qylyshtan tuzaq qurdy. Tuqymnyń ýatylǵanyn sezip, jandy jerine tıgesin, ebin taýyp jalmaýyz kempir úıine júgirip kelip kire bergende, eki kózinen ot jarq ete tústi. Ar jaǵynda ne bolǵanyn kempirdiń ózi de bilmeı qaldy. Bul Joltabardyń almasy edi. Qanisher jalmaýyzdy er Joltabar osylaı óltiredi. Otardaǵy ala bıe bul oqıǵany sezip, Joltabardy joq qylmaqshy bolyp joryqqa shyqty.

         Ertemen ata-anasynan aıyrylǵannan búgin ǵana tynysh uıyqtap er Joltabar turdy. Erteńgi asyn iship bolǵannan keıin Joltabardyń ómirinen qoryqqan Qadısha:

         — Endi ne isteımiz, qazir ala bıe keledi, bizdi joq qylady, taptaıdy, – dedi ol.

         — Onan saspalyq, qoryqpalyq, onyń aılasyn ózim tabam,– dedi Joltabar. Birazdan keıin Joltabar mynadaı aıla tapty, «bıe kele aýyz úıge kıliger, sol kezde aýyz úıdiń ústinde kórinbeı jatyp, onyń ústine minip alaıyn, apamnyń ómirin saqtaıyn, ózim bıeniń ústinen túspeıin» dep oılady.

         Bir kezde dalaǵa shyqsa, kúnbatys jaqtan qara bulttaı túnerip, borandy daýyldaı shańdatyp kele jatqan ala bıeniń aıbaryn sezdi. Apasyn úıde otyrǵyzyp, ózi jańaǵy aıtylǵan orynǵa jata ketti. Burqyrap, sarqyrap, qara býradaı kúrkildep, aýzynan aq kóbigi tógilip ala bıe keldi. Keldi de aýyz úıge kılikti. Sol ala bıeniń ústine er Joltabar yrǵyp minip aldy. Bıe ári týlady, beri týlady, aýnady, basyn keri soǵyp Joltabardy tistegisi keldi, biraq shoqtyqtan Joltabar aıyrylmady. Endi beti aýǵan jaqqa shapty, kózi esh nárse kórmedi, biraq Joltabar jaldan aıyrylmady, qaǵylǵan temirdeı qadalyp qaldy. Bir kezde bıe:

         — E, endi men sharshadym, sen maǵan endi qoja bol, men saǵan baǵyndym, almaspen soǵyp betimdi jaraladyń. Endi saǵan ister meniń amalym joq, – dedi Joltabarǵa. Ekeýi kelisimge kelip, ala bıe Joltabardyń amalsyzdan aty boldy.

         — Endi maǵan ruqsat et, myna meniń on bes tal qylymdy al, eger men kerek bolsam, osynyń bireýin otqa salyp kúıdirseń, men dereý kelemin, – dedi ala bıe.

         Ala bıe óz baǵytyna ketti de er Joltabar óz baǵytyna ketti. Birneshe kún júrip, báısheshek atqan baqshaǵa keldi de alma aǵashynyń kóleńkesine jata ketti. Joltabardyń mańdaıynda bir tal altyn shashy bar edi. Bas kıimin basyna jastanǵan kúıinde sharshap kelgen Joltabar qatty uıqyǵa ketti, kúnniń atqanyn da, batqanyn da bilmedi. Qannen-qapersiz jata berdi.

         Bul baqsha sol eldi bılep otyrǵan hannyń baqshasy edi. Onyń úsh qyzy bar. Úlkeni - Sara, ortanshysy - Qanym, kishisi - Shara edi. İshindegi sulýy da, kórkemi de Shara edi. Móldiregen qaraqattaı qara kózdi, qara qasty, aqsha bet, betinen qany tamǵan, alma moıyn, názik beldi, jińishke kelgen Shara sulý edi. Osy úsheýi baqshany aralap júrip, Sharany úıge jiberip, ydys aldyryp, úsh qyz ákesine úsh alma berip jiberedi. Ákesi qyzdarynyń erjetkenin bilip, eline jarlyq salyp, eldiń jigitterin jınap, qyzdaryn súıgenine bermekshi boldy. Shara Joltabardyń qasyna baryp, eleýsiz bul kim dep seziktense de shashynyń altyn jalyn kórip, Joltabardyń qasynda birtalaı otyryp, «kúıeýge tısem, osyǵan tıemin, bir ereksheligi bar adam, onysy bolmasa da, jarly da bolsa, meniń teńim» dep oılady da «ákem jarlyq saldy ǵoı, sonda meniń izdep tabatyn teńim - osy» dep oılady.

         Eki apasynan soń qaıtqan Shara tereń oıǵa ketip, tómen qarap, úıine qaraı aıandaı berdi.

         Ý-shý bolǵan qala. Bireý kelip, bireý ketip jatyr. Jibek pen maqpalǵa oralǵan hannyń úsh qyzy tur. Eki tóreniń balasyna hannyń qyzdary tıdi. Shara áli únsiz tur. Qaıǵyǵa batqan adamdaı tunjyrap, Shara úıine qaıtty. Joltabardyń kelmesine kózi jetken Shara baqshaǵa baryp, «ne bolsa da kórermin, súıgen teńim - sen» dep, Joltabarǵa tıedi. Joltabar jarly, sóılemeıdi, eshbir adamǵa til qatpaıdy. Sharanyń Joltabarǵa, «tili joq», qańǵyǵan balaǵa, tıgeni týraly han habar alyp, ózinen-ózi kúıinip, Sharany kórmeımin dep ant etedi. Shara Joltabardyń qasynda. Birneshe kún ótti, ekeýi úı boldy, biraq Joltabar eshkimge de til qatpady. Shara da júdeıdi, ata-anasynyń túrli sózin esitedi. Enshisine bir buzaýly sıyr men bir jyrtyq-jyrtyq qarasha úı alady. Qalaı da turmys etedi. Bir kúni han aýyryp, emine qulannyń ókpe-baýyryn izdetedi. Qulannyń ókpe-baýyryn ákelýge eki kúıeýi ketedi. Joltabardy halyq «Bilmes» dep atady. Bilmes Sharaǵa hannan at surap ákelýge, óziniń qulannyń ókpe-baýyryn taýyp ákeletinin ymmen túsindirdi. Shara ata-anasyna baryp aıtady. Sharaǵa ata-anasy:

         — Sol sumyraıdyń sony taýyp ákelý qolynan kele me, onyń taýyp ákelgeni em bolmas, – dedi.

         Shara jylap qoımaǵan soń, han bir qotyr taıdy beredi. Bilmes qotyr taıǵa minip alyp, júrmegen soń, keri qarap otyryp, bóksesine biz tyǵyp júrgizedi. Tóbe astyna túsip, qyldy jaǵyp, ala bıe kelip, jańa kıimdi kıip alyp, ekinshi túrli kisi bolyp alyp, qulan sýǵa keletin jerge keledi. Qulandy kórgende ala bıe:

         — Ana - sý iship jatqan qulandar. Ony bylaı usta: men qamystyń arasyna baryp turaıyn, sen meniń eki aıaǵymnyń arasynda turyp bireýin at, onda túsire almasań, onda endi ustaı almaısyń, – dedi.

         İs osylaısha boldy, atyp túsirdi, soıyp, ókpe-baýyryn alyp jatqanda, eki kúıeý keledi, biraq Bilmesti tanymaıdy. Bir kesek etin berýdi suraıdy, óıtkeni olar ókpe-baýyryn ákelýdi umytyp ketken. Bilmes bylaı deıdi:

         — Surasańdar, ánsheıin bereıin, tek senderdiń jaýyryndaryńa temirden tańba basamyn, soǵan rıza bolsańdar, – deıdi.

         Bular rıza bolady. Bilmes tańbasyn basyp, qulannyń sanynan eki kesim et beredi. Bilmes ala bıeni qyr astynan qoıa berip, baıaǵy qotyr taıǵa minip keledi.

         Han Bilmestiń ákelgen ókpe-baýyryn basta jemese de sońynan jep, aýrýynan jazylady, biraq Bilmesti burynǵysha kem ustady.

         Bir kúni bir elde toı bolyp, han kúıeýlerimen ketpekshi bolady Shara Bilmeske qotyr taıdy surap alyp beredi. Bilmes qotyr taımen qyr astyna túsip, ala bıeni shaqyryp alyp, jańa kıimderin kıip, toıǵa ketedi. Ony eshkim sezbeıdi. Bilmes jolda handarǵa jolyǵyp, joldaǵy ózekten olar asyp júgirip shyqqanda, Bilmes ala bıemen alaqtatyp shyǵady. Toıda at shabys bolyp, ala bıe birinshi báıgeni alady. Han Bilmeske, onyń ala bıesine nazary túsip, balasynyń toıyna Bilmesti shaqyrady, hanǵa Bilmes bir eldiń batyry, myrzasy bolyp kórinedi. Bilmes kelýge ýádesin berip ketedi. Keshke úıine qotyr taımen kelip, erteń toı bolady degen kúni túnde Sharaǵa saýdyrap sóılep qoıa beredi.

         «Bilmes» dep at qoıylyp, endi ol shyn bilmes boldy dep júrgen Shara Bilmes sóılep, jaı-kúıin aıtqanda, júregi jarylyp, ne isterin bilmedi. Sóziniń qorytyndysynda mynany aıtady:

         — Erteń hannyń toıy bolady, soǵan sen de bar. Eki apańnan joǵary otyr. Sonda men ózim týraly máseleni han aldynda sheshemin, – dedi.

         Toı boldy. Shara aıtqan ýádeni oryndady. Bilmes ala bıemen kelgende, han ózi shyǵyp, attan túsirip alady. Toıda el-jurtty surasa kelgende, óziniń «Bilmes» deıtin kúıeýi ekenin aıtady. Han shalqasynan túsip: «Olaı bolsa, meniń taǵymdy al, men bilmedim», – dedi. Sonda Joltabar aıtady:

         — Joq, maǵan handyq kerek emes. Meniń tilegim mynaý: esiktegi quldaryńdy bosat, meniń tańba basqan eki kisim bar, solardy maǵan qul etýge ruqsat ber, – deıdi. Hannyń eki kúıeýinde qulan basynda basqan tańba ketpegen eken.

         Sol ekeýin qul etip, maldaryn el-jurtqa bólip beripti, apasyn izdep taýyp, murat-maqsatyna jetti.

---