InfoHub Logo

Jambyldyń burynǵy shyǵarmalaryna jazylǵan qysqasha ómirbaıandarynda (1940 jyly shyqqan bir tomdyǵy) Jambyldy óte tez saýattandyryp, saıasat dúnıesin, partıanyń jaqsy, jaıly tereń maǵynaly baǵdarlamasyn óte shapshań boıyna sińirte qoıady.

Jambyl da keńes úkimetine alǵashqy kezde kádýelgi Túrkistan ólkesiniń Jetisý eliniń kedeı sharýasy qatarynda túsingen. Keıbir kórgenderin synaı sóılegen kezi bolǵan. Bul jóninde Kenenniń esindegi bir áńgimesinde:

«Biz Jákeńdeı emes jaspyz jáne ózimizdi keńes úkimeti kelisimen kedeı dep qyzmetke tartyp, qurmetteı bastady. Sol kezde Jetisý elin bılep turǵan bir jigit Uzynaǵashqa kelip, Uzynaǵashtyń batys jaǵyndaǵy Qarasý kolhozynyń janyndaǵy bulaqqa úı tikkizip tústi. Kedeıden bolys saılanatyn bolyp jáne saılaý ótkenshe qasynda bolsyn dep aqyn, ánshilerdi jınap aldy. Sonda Qordaı elinen men de keldim. Qaraqystaq elinen Maqysh ta keldi. Barmaq aqyn da boldy. Úmbetáli de boldy. Zamanymyz bir jas aqyndar. Neshe kúndeı án salyp, óleń aıtyp jattyq. Bir kúni túnimen óleń aıtyp, tań ata jatqan edik. Túske taman jaı turyp, jańa oıana bergende, syrttan bir úlken kisiniń daýsy shyqty.

«Aqyn bolsa, ulyq bolsa, qaıteıin, men de aqynmyn.
Ol qyzyńdy menen buryn aqyn bolyp pa, men de kirem»,

— dep umtylǵan kisini esik aldyndaǵy turǵan kútýshiler jibere qoımady.

«Oı, úıde qaı aqyn barsyńdar? Men Jambylmyn, myna bireýlerińe aıtsańdarshy», — dedi. Jákeńniń daýsy shyqqan soń, ornymnan ushyp turyp esik ashqyzdym. Ákelip tórge otyrǵyzdyq. Jákeń eken. Bizdiń qasymyzdaǵy Ulyq jigiti de Jákeńdi biletin edi. O da qurmet etti.

— Tobyńa kelsem, syıym joq,
Tentegińe tyıym joq,
Kıelik dese, kıim joq
Bazarǵa barsa, tıyn joq,
Sózdi tyńdar ulyń joq,
Jigitińde qylyq joq, —
dep jyrlap ketti.

Jákeń kóp otyryp, kóp óleń aıtty. Onda degen bostandyqty jete túsine almaı, atqa mingen jigitterdiń betimen jappaı shabýylda júrgen kezi edi. Biz sonda Jákeńniń sózinen qorqyp otyrdyq. Burynnan da týra aıtatyn kisi. Osy joly da betiń bar, júziń bar demeı, qatty aıtty. Ol keńes úkimeti alǵashqy ornaǵan kez, bazarda kıim - keshek joq, aqsha baǵaly emes, zań tártibine halyq jete túsine qoımaǵan kez edi.

Biraq saılaýshy jigit Jákeńe qatty esh nárse aıtqan joq. Kóp jyrlaryn qalap aıtqyzyp, «Kóruǵly sultandy» aıtqyzyp, qasynda qondyryp, syılap qaıtardy.

Jambyldyn, búlkelýi tek óleń aıtyp, bir nárse alý emes. Sonaý saılaýǵa shyqqan jigit osy Shapyrashty rýynan shyqqan oqyǵan jas jigit edi. El arasynda júrgen keıbir tentek mılısıoner ýákilderiniń basbuzar tentektigin aıtyp oı salý, halyqtyń kúıin aıtyp, el jaıyna kóńil qoı dep, halyq ýákili sıaqty bolyp kórindi. Jákeńniń sonsha batyl, bar kemdikti týralap aıtyp berýi — bir aýyz sóz aıta almaı, ylǵı maqtap otyrǵan bizge sabaq boldy.

Jákeń ketkennen keıin, saılaýshy jigit bizge: «Mine, shyn aqyn óleńdi osylaı aıtýy kerek. Shyndyqty qandaı jaqsy aıtty, al sender «teńdik boldy, keńdik boldy» degennen basqa túk aıtpaısyńdar», — dep jatyp sókpesi bar ma», — deıdi Kenen Ázirbaev.

Osy jolǵy saılaýda Qordaı eline Kenen bolys bolady (bolystyq atqarý komıtetine bastyq bolyp saılanady), Qastek eline Maqysh Raıymbek balasy bolys bolyp saılanady. Bul ekeýi de aqyn. Sonda el aýzynda aqyndar bolys saılanatyn jyl degen belgili ýaqyt bolyp qalady.

Maqysh Qastek eline bolys bolyp saılanyp kelgende, Jákeń Maqyshty óte jaqsy kórip, kóp qaljyńdaıtyn jáne ylǵı janyna tıe sóılep otyratyn adamy bolǵan.

«Kókpek jegen túıedeı aýzynan dem alatyn ury neme de bolys boldy-aý», — dep qaljyńdapty Jambyl. Maqysh ta jasy úlken demeı, Jambylǵa qatty qaljyńdaıdy eken.

— Basyńdy osy jerde keseıin be,
Tilińdi qanjarymmen teseıin be.
Ury dep el aldynda jamandaısyń
İshinde shersheýińnen eseıin be?» —

dep Jambylǵa tıisip óleń aıtady.

— Qyzyńdy ....
osy ury basymdy kesse, kesip alar.
Ernimnen ashýlansa tesip alar,
Sadybektiń balasyn jıyp kelip,
Taýdan otyn aldyryp óshin alar,
Kedeıdiń odan basqa nesin alar?» —
deıdi.

Jambyl osy Maqysh bolystyqqa saılanyp, burynǵy baı, jýandardan bılik ketip, áıelge bostandyq bolyp, shyn kedeıshil úkimet ornaǵan soń osylaısha tanyǵan. Salmaqtyń baıǵa túsip, kedeıden saılanǵan bolystar kedeı jaǵyna bolysatyn keńes úkimetiniń negizgi zańy solaı ekenin mynaý bir aýyz óleńinde dál aıtyp bergen.

Jambyl ol kezde keńes úkimetine yqylassyz qarady. Lenındi, Stalındi qazaq dalasy bilgen joq, sonyń ishinde Jambyl bilgen joq degen sóz shyqpaıdy. Biraq Jambyldyń túsinýi el qatarly, keńes úkimeti kedeıdi jaqtaıtynyn, ony bastaǵan dana adamdar ekenin osylaısha túsingen.

Jambyldyń Maqyshty jaqsy kórýinde úsh túrli sebep bolǵan. Birinshi, Maqysh aqyn, seri jigit bolǵan. Jambyldyń qasyna kóp erip súrgen. Ekinshi, Maqysh qyrǵyz, qazaq bas qosqan birneshe úlken asta jeke batyr saıysqa shyǵyp, qyrǵyzdardyń Tisteýik sıaqty iri batyrlaryn shanshyp túsirip, báıge alǵan iri batyr bolǵan. Úshinshi, 1916 jylǵy kóteriliske Qastek elinen Sataıǵa baryp qosylyp, atqa mingen osy Maqysh bolǵan. Batyl da batyrlyqty, jany seri aqyndyqty jaqsy kóretin aqyn Jambyl Maqyshty osy úsh sebepten óte súıgen.

Maqysh óz tusynda batyr bolǵan. Maqyshtyń saýyt kıip aıbalta, sadaq alyp túsken jáne saýyt kıip atqa minip saıysqa shyqqan sýretteri 1913 jylǵy kórmege basylǵan sýretterdiń ishinde álbomda bar, 121-123 sýretter. Bul álbom kópshilik kitaphanada.

Jambyldyń kórnekti shákirtiniń biri, ózi aqyndyǵyn da jaqsy baǵalaǵan adamy Úmbetáli Káribaıuly, Úmbetáli Shapyrashty rýynyń ishinde Aıqym degen atasynyń balasynan shyqqan aqyn.

Úmbetáli Jambyldyń erte aıtqan úlken jyrlaryn jáne aıtystaryn uǵynyp ózi aıtyp, halyqqa da kóp taratqan. Shashýbaımen aıtysy, Qulmambetpen aıtysy, taǵy basqalaryn buzbaı saqtaǵan Úmbetáli. Úmbetáli 1889 jyly týǵan, qazir jasy 56-da. «Óleńdi 18 jasymda bastadym. Jambyldy alǵashqy kórgenim 14-15 jasym shamasy edi. Bizdiń aýylda Moldabaı degen bı bar edi. Sol úıge kelip, «Kóruǵly sultandy» aıtty. Ony aıtqanda Jambyl birazdan keıin arqalanyp, kóterilip, tula boıy qozǵalyp, qyzyp aıtýshy edi. Meniń Jambyldy osy kórýim ózime úlken áser etti. Ol kezde eskishe oqyp júr edim. Oqýdan kóri óleńdi jaqsy kórip dastan, qıssalardy jattap, shildehana, qynamendede toı bastap júrdim.

Jasym 18-ge shyqqan jyly, oraza aıynda úıden qashyp ketip, jarapazan aıtyp, basyma bir tory at satyp mindim. Sonan aýylǵa kelgende Maqysh aqynmen erip qyrǵyz asyp, úsh aıdaı joq bolyp kettim. Óıtkeni ákem Káribaı orta aýqatty kisi edi. «Áýe taıaq bolyp ketesiń», — dep, óleń aıtqyzbaı úıden qýdy. Tipti birde pyshaqpen jaram dep umtylǵanda, Yqsan degen molda aıyryp aldy», — deıdi Úmbetáli óziniń Jákeńe elikteý, ustaz etý jaıynan:

«Osy Maqyshqa erip qyrǵyz asqanym aqyndyq betimdi ashty. Al men Toqpaqta, odan Qoshqarǵa deıin baryp qyrǵyzdyń kóp jerin kórdim. Kóp tabysyp qaıttym. Sodan keıin ákem tyıym salmady. Óleńdi qorǵanbaı aıttym. Bul kezde Jambyldyń óleńdi qoıyp, qarttyq basyp qalǵan kezi edi. Men ol kisimen kezdesýden, óleńmen qarpysýdan qashyp júrdim. Jákeńniń jaqyn týysy, ári ózimen jaqsy Táıteli Myrzaly balasy degen orta maldy, ári kisilikti bolǵan adam. Sol Táıteliniń balasy Noǵaıbaı óz tusynda mysyq jigit bolyp atqa mindi. Sol Noǵaıbaı 1925 jyly bir qyzyn uzatýǵa toı istep, toıda maǵan óleń aıtqyzyp bir taı berdi.

El jaılaýda edi, jazdyń ádemi kúni. Jáne sol bir jyldar halyq óte kóńildi, jetim bala, jesir áıel qoralap qoı aıdady degendeı oıyn-saýyqta, óleń-jyr da, as ta, toı da óte jıi bolyp týratyn boldy. Áldeqashan óleńdi qalamaǵan jerde aıtpaıtyn Jákeń de keıbir jıynda kóńildenip óleń aıtyp júrdi. Biraq Jákeńniń ondaı óleń aıtyp otyrǵan jerine kezdese almaı júrdim. Toı men úlken dýmanda óleń aıtyp jaılaýdyń samaldy túninde saýyqtap alǵam jáne ózim júldege taı alǵam, óte kóńildenip Noǵaıbaıdyń úıinde uıyqtap jatyr edim.

— Uıqyda jatyrmysyń, qara bala
Sóılese, bul Jambyldyń sózi sara.
Ertemen olja surap kep otyrmyn,
Atańnyń áńgimesin tyńdap qara, —

degen Jákeńniń daýsymen oıanyp, basymdy kóterip sálem berip edim, Táıteliniń ózi de kelip otyr eken.

«Mynanyń únin óshir,
Úmbetáli, káne, óleńdi tókshi!» —

dep qyzdyrǵany. Táıtelimen ózi qurdas, qatty oınaıtyn. Sonyń álgi sózine eregesti me, áıteýir Jákeń bógeler emes.

Jigitke ótirik sóz zalal daǵy,
Ashylǵan jasynan - aq Jambyl baǵy.
Túnimen óleń aıtyp bir taı apsyń,
Noǵaıbaı ozǵan jigit Maraldaǵy (Maral — atalary).
Men Jambyl, Uly júzdiń sarasymyn,
Bir qatar óz tusymnyń qalasymyn.
Taı bergen Noǵaıbaıdy kim dep tursyń,
Ystybaı, Qartańbaıdyń balasymyn.
Alypsyń óleń aıtyp qara ker taı,
Maraldyń tuqymynyń bári de saı.
Taı aldyń Noǵaıbaıdan maqtap - maqtap,
Ony alǵan soń bop jatyr kóńiliń jaı.
Tanımyn men sózińdi ańǵarynan,
Jambyldyń eshkim ketpes aldarynan
Aldyńa atań Jambyl kelip otyr,
Olja ber, qara bala, alǵanyńnan.
Alban órde bolǵanda, Dýlat bulaı,
Árkimdi jaratty ǵoı jappar qudaı.
Jetpisten jasy asqan zamanynda,
Kep otyr Jambyl atań olja suraı.
Sózime meniń aıtqan kónemisiń,
Kóńilińdi bul Jambylǵa bólemisiń.
Atań Jambyl aldynda sóılep otyr,
Qane, maǵan oljańnan bermeımisiń, —

dep janymdy jaǵamnan aldy. Tura betinen alýǵa bata almaı, bógelińkirep otyr em, Táıteli: «Aıt jáne taıdan túk berme», — dep ym qaqty. Ne de bolsa, jeńilsem, óleń aıtyp bereıin dep:

Óleńge aıtsaq keler dármenimiz,
Sózimniń parasatyn ańǵaryńyz.
Sádibektiń arýaǵyn bir shaqyryp,
Qarager taı aýylyńnan alǵanymyz.
Sózińe sizdiń aıtqan kóne almaımyn,
Ómirge ótpeıdi dep sene almaımyn.
Zaýymmen aýlyńnan bir taı aldym,
Budan olja men sizge bere almaımyn,
dep edim, «myna qyzyńdy, ne deıdi», —

dep dombyrany qaıta julyp alyp:

— Olaı bolsa, óleńdi tógeıin men, Óz inim, ózim julyp jemeımin men. Táıteliniń ulynan bir taı apsyń, Káne, bermeı attanshy, kóreıin men. Olaı bolsa, azyraq saıraıyn ba? Halyqqa ónerimdi jaımaımyn ba. Qolyńdaǵy taıyńdy tartyp alyp, Súıtip seni sorlatyp aıtaıyn ba, Qalaı-qalaı sóıleısiń, qara bala, Eregesseń, tóbeńdi shaıqaıyn ba, —

degende, men de shimirkenip Jákeńe aıtysyp baryp bereıin dep batylyraq:

- Belgili, Jambyl qarıa, isiń seniń
Bul halyqqa jarıa kúshiń seniń.
Aıaǵyńdy baıqap bas, taıyp ketpe,
Shaınaıtuǵyn muqalǵan tisiń seniń.
Jambyl, qurdas emespin oınaıtuǵyn
Jerińe shyǵa qoıǵan toılaıtuǵyn.
Bul jalǵannyń bir túpsiz tereńisiń,
Jeseń de qyrǵyz, qazaq toımaıtuǵyn.
Ańdap bas aıaǵyńdy ańǵarttanbaı,
Muqalǵan tisiń seniń shaınaıtuǵyn.
Jasyńnan Jambyl aqyn atanǵanyń,
Keshegi Súıinbaıdan bata alǵanyń.
Shákirt bop Súıinbaıdan bata alǵan soń,
Úıińde bes kún túnep jata almadyń.
Qyrǵyz, qazaq balasyn jeseń daǵy
Áli kúnge bir toıyp qaqalmadyń.
Alsań da aldyńa cap qansha dáýlet,
Bir Jambyl baı sonda da atanbadyń.
Jetpis asyp, seksenge kelseń daǵy,
Uıalmaı olja surap qaqańdadyń, —

degenimde, «Eneńdi uraıyn, bermeseń qoıshy», — dep, dombyrany tastaı bergeni, — deıdi. Jákeńmen oıyn-shyny aralas osylaı bir qarpysyp qaldyq.

Jambyl óz týysqandarynan basqaǵa bir toqty shyqqandy unatpaıtyn, sózi óte tar kisi edi. Meniń taı alǵanymdy estip, «Meniń kózim tirisinde qandaı aqyn Sádibektiń balasynan óleń aıtyp, olja alady», — dep kelgen kelisi jáne meni kóbine ótkir qaıraǵan ózi bolatyn. Sózimdi baıqaý úshin de aıtty. Áıtpese taıǵa qyzyǵyp ala qoıam demes edi. Bul — Jákeńniń eń keıingi aıtysy. Budan keıin ol kisi aqynmen óleń aıtyp, qaǵysqan joq. Biraq udaıy ashshy ázilmen, mergen aıtatyn sýretteýmen qajap otyratyn edi.

Men 1921 jyly Núrıla degen áıelmen aıtystym. Ol aıtysta Jambyl da boldy. Biraq ol kisi óleńdi aıtqan joq, tek aqsaqal bolyp otyrdy.

Núrıla Dýlat eli Bolseıit degen rýdaǵy Bórteke degenniń qatyny edi. Ataqty Máńkeniń Ajke rýynan Shapyrashty ishinde inisi Hasenniń áıeli erkek bala taýyp, úlken toı istep, Almatydan Báribaev taǵy birneshe oqyǵan qyzmetkerlerdi shaqyrdy. Toıǵa Ápejek degen aqyn, Sámbet rýynan Barmaq aqyn, Ekeı Arǵymbaı, Maqysh, Qasqaraýdan Kenen — bári keledi. Burynnan Núrılanyń aty shyǵyp júrgen aqyn áıel edi. Báribaev «Sendermen aıtystarymyz», — dep áıeldi shaqyrtty.

Áıeldiń bosanǵanyna 3-aq kún bolǵan eken, súıtse de keldi. Báıgege qunan atap, jibek kóılek, torǵyn sháli tigip: «Káne, kim aıtysady?» — degende, eshbir aqyn bata almaı bógelgen soń, men aıtysaıyn dep bel baıladym. Aıtys basynda qaıym óleńmen bastalyp, aıaq jaǵy qyzý bolyp ketti. Áıel asa aqyn eken, áreń degende toqtattym.

Qunan atandy maǵan berdi de, kıimdik jibekterdi áıel aldy. Onda Jambyl óleńdi de aıtqan joq, bılik te aıtqan joq. Ol aıtysty artynan kóbeıtip, óńdep jáne Jambyl tórelik aıtty. «Núrılany Jambyl shaqyrtty», — degen Saıadil Kárimbaevtiń janynan qosyp júrgen sózi deıdi Úmbetáli.

El arasynyń birine biri aıtatyn usaq qaljyńyn da Jambyl oıyna kóp saqtap, ásirese aýyz eki qaljyńǵa alǵyzbaıtyn edi deıdi.

Dýlattyń Jaba degen rýynan Keımulda Aıtaqul balasy keńes úkimetiniń tusynda kóp qyzmet istep, Jambyldarmen bir aýdanda bolǵan. Jasy kishi bolsa da Jambyl ony jaqsy kórip, qaljyńdap otyrady eken. Seniń atalaryń dýlattyń ishindegi júrektisi bolǵan eken-aý dep:

Esikti men Talǵarda Ekeı jatqan,
Jylankóz baı jelisin atpen tartqan.
Baılyǵymnyń jelisi sol emes pe
Toqsan narǵa Jaýarbaı kógen artqan, —

degen óleńdi bilesiń be, ony maqtandyryp qoıyp: seniń bir atań Jumaǵul degen asa batyr bolypty.

Jumaǵul asynda boz jorǵa aty bar bir jaqtan kele jatyp, attan túsip dáret syndyryp otyrypty. Otyrǵan jeriniń topyraǵy bos shańdaýyt jer eken. Zári topyraqtyń astynan ótip baryp bir jerden jylmań ete túskende, jylan eken dep óz sidiginen shoshyp, shalqasynan túsip, aty úrkip qashyp ketip, úıine tústik jerden jaıaý kelgen eken dep kúldirip aıtatyn edi deıdi.

1944 jyly qyrkúıektiń 5-i kúni biz, Úmbetáli bar sol Qaımoldanyń úıine keldik. Qaımolda Krasnogor aýdany, Aqterek kolhozynda ferma bastyǵy eken. Ol Jákeń jaıynda bizge birsypyra áńgime aıtty.

«1929 jyly Yrǵaıty bolysy ishinde tap tartysy Myshtaıyq degen burynǵy atqaminer bastaǵan eldiń jýandary meniń ústimnen aryz berip, Uzynaǵashqa shaqyrtyp jabatyn boldy.

Jambyldyń óte jaqsy kóretin nársesi — qýlyqshyl tapqyr kisi, ásirese qorqaý baı, qomaǵaı atqaminerlerdi aldaǵan tapqyrlyqty jaqsy kórýshi edi. Dýlattyń Qasqaraý degen rýynan shyqqan Tilemis degen qý Jambylmen túıdeı qurdas eken. Ekeýi óte ázildes eken.

«Eı, Tilemis, Tilemis,
Tiliń mirdiń oǵyndaı.
Tıip ketse, kúıdirgen,
Sekseýildiń shoǵyndaı.
Qarsy kelgen jan bolsa,
Qutylmaıdy soǵylmaı.
Qur súldesi qalǵanda
Qara terge shomylmaı.
Kebekbaı men Noǵaıbaı
Tilińnen-aq ımenip,
Júr ǵoı seni soǵa almaı», —

degeni Tilemistiń qylyqtaryna óte razy bolǵandyǵynan aıtylǵan óleńi. Jambyl aıtsa aıtqandaı, Tilemistiń tili ýdaı ashshy edi. Qasqaraý Noǵaıbaı birde Tilemiske meni jamandashy depti.

«Ysymaıyl, túlki qajy qataryńyz,
Dýlattyń qarıasy atandyńyz.
Qataryńnyń bári de qajy boldy
Urlyqpenen aǵardy-aý saqalyńyz», —

depti, «Meni aıttyń ǵoı, endi Áseldi óleń etshi», — degende:

Bir qyz Báıseıittiń Ásel degen
Aıaǵyn aqsaı basyp ásemdengen.
Shyny birge qatarǵa ustaǵan soń
Áseliń sonan keıin báseńdegen», —

depti. Onyń tili osyndaı ashshy eken.

Tilemis Dýlattyń Tileýǵabyl degen atasynyń balasyna (bul Ámir aqynnyń eli jáne Jambyldyń Qanymjan degen kishi áıeliniń tórkini. Osy kún Samsy kolhozyna qaraıdy) kelip otyrsa, Úserbaı degen baqsy táýip bar eken, Seıpylda degen bıi bar eken. Osy ekeýi de saqaý eken. Tilemis otyryp «Qasıetińnen aınalaıyn Tileýǵabyl - aı. Baqsysy da, jaqsysy da saqaý, áıteýir, ıtteriń túzý úredi eken», — depti. Taǵy sol Tileýǵabyldyń bir toıy bolyp, Tilemis sol toıǵa kelgen. Bókeı degen orta maldy kisisine eldiń bári qol berip «Qajekelep» amandasypty. Tilemis ol Bókeıdiń qajyǵa barmaǵanyn biledi de, suraıdy.

«Bul kisi ana jyly elge kelgen bir qojaǵa tórt qoı berip, bedel qajy bolǵan», — depti bireý otyryp.

«Tý, aıt dese, júgirer tarǵyl tazy,
Muńaıtady jigitti maldyń azy.
Qańǵyp kelgen qojaǵa tórt qoı berip,
Ańyraqaıdyń ańǵarynan taýyp alǵan bedelqajy», —

degende el dý kúlip, Bókeı yza bolyp, meniń nıetimdi keleke ettiń dep, toptan ketip qalypty.

Tilemis birde Almatyǵa kele jatyp Taıtory elindegi Sát bolystyń úıine qonypty. Sáttiń jońyshqaǵa baılanǵan bir jaqsy aty qyltyqtap tur eken. Tilemis ony kóredi de júrip ketedi. Syrtynan surastyryp, Sáttiń jatqan úıine kelip, birge qonady. Tańerteń erte turyp, Tilemis qynyndaǵy pyshaǵyn alyp óz qynyna salyp, óziniń pyshaǵyn alyp Sáttiń qynyna salady. Sát kórip, «munyń ne» dese, mynaý bir qojan pyshaq edi, menen góri saǵan laıyq. Sonan soń ádeıi aýystyryp otyrmyn», — depti. Sáttiń oıynda esh nárse joq. Tilemis óz betimen ketedi.

Tilemis Almaty jaqtan qaıtyp Sátten buryn onyń úıine kelip qonady. Tańerteń Sáttiń báıbishesine kórsetip: «Myna pyshaqty tanısyz ba? — dep suraıdy. Qatyny tanı ketedi. «Sáttiń myna atynyń maıyn surap edim, maǵan berdi. Ásheıin aýyz aıtqanǵa bermes dep, myna pyshaǵyn belgige berip jiberdi», — deıdi. Qatyny Tilemis aldaıdy dep oılaı qoımaıdy, senedi. Atty Tilemis minip ketedi. Sát úıine kelgen soń sanyn bir-aq soǵady.

Bir asta Súıinbaı aqynnyń balasy Maılybaı bar, Shapyrashtynyń birsypyra atqaminer kisileri turǵanda, Tilemis kelip sálem berip, bárimen qol ustasyp amandasady. «Maılybaıjan eken ǵoı, bul Jumekemniń balasy ǵoı. Jumekemniń jóni basqa kisi ǵoı», — degende-aq, Maılybaı toptap jyljyp shyǵyp jóneledi. Óıtkeni Tilemistiń búldirgeli turǵanyn biledi.

Tilemistiń Jumekem dep turǵany Súıinbaıdyń Jumaq degen aǵasy bolǵan eken. Ol kisi aýsarlaý, betimen júrip ketetin, qısyq bolsa kerek. Ekeı men Esqojanyń arasynda jer daýynan taǵy bir úlken janjal shyǵady. Eki el mal alysyp barymtalasady, janjalǵa ushyrap, maldaryn saq baǵyp, tún bolsa bar azamattary jaraǵan atty minip, at ústinde bolady. Osy kezde Súıinbaı bir jaqtan keshirek kelip, atyn sýytyp qoıady da, el jatar kezde jylqyǵa aparyp qosyp kel dep, Jumyqtyń jigit bolyp qalǵan balasyn jumsaıdy. Bala atqa jaıdaq mys salyp, aýyldyń qasynda jatqan jylqyǵa taıanyp kelgende, jylqyshymen oınaǵysy kelgen be, barymtaǵa kelgen Esqojanyń kisisi eken dep, jylqyshylar tura qýyp, balany jabyla uryp jiberedi. Bala jónin aıtýǵa murshasyn keltirmeı qabatynynan tıgen soıylǵa jyǵylyp, til tartpaı ólip ketedi.

Balany, atty tanyǵan soń, jylqyshylar aýylǵa habar beredi, Súıinbaı «Qudaı qazasy» dep balanyń jabdyǵyn ózi ustap, qoıady. Jumyq: «Jylqyshylardan qun áper, ádeıi uryp óltirdi», — dep Súıinbaıǵa kónbeıdi. Súıinbaı Jumyqtyń aıtqanyn istemeıdi. «Meniń balamdy qunsyz jiberdiń», — dep Súıinbaıǵa ókpelep Jumyq Qaskeleńdegi orys qalasyna keship baryp, shashyn qoıa berip, murtyn baspaı, burynǵysha aıtqanda, shoqynady. Etiginiń ókshesin bir qarys bıik qylyp saldyryp, bórkiniń tort saıyn tort túrli nársemen tystatyp, belbeýine qanjar baılap, betimen júrip, elge jolamaı ketedi. Tilemistiń aıtyp turǵan Jumekem degeni — osy Jumyq. Ol kúnde shoqyndy degen qandaı úlken aýyr is.

«Elge qaıt, súıekke min qylma», — dep Sarybaı da, Súıinbaı da san ret barady. Biraq Jumyq qaıtpaı qoıady. Súıtip júrgende Jumyqtyń Beıqýat degen jalǵyz qyzy bar eken, boı jetedi. «Bir oralsa, qyzyna oralar», — dep, sol qyzyn ózderi kisi salyp, bir qazaq jigitine alyp qashqyzady. Jalǵyz qyzyn alyp qashyp alǵan jerge basqa esh nárse isteı almaı, Qaskeleń qasyndaǵy Jantúgel degen jigitke:

«Úıde me eken, túzde me semiz qara (Sarybaı),
Jantúgel, pysyq jigit iske jara.
Sózine jádigóıdiń senbeımin ǵoı,
Jádigóı eldi jegen júzi qara (Jádigóıi Súıinbaı eken).
Beıqýat jan, osy maǵan joq, men saǵan joq,
Arasy eki Dýlat jaınaǵan joq.
Bazardan erte ketip, keshke kelsem,
Aq syrmaq tórde jatyr, Beıqýat jan joq», —

dep óleń aıtady. Jantúgel Sarybaıǵa kelip Jumyqtyń osy óleńin aıtqan soń, ózi kelgen be, kisi jibergen be, sózge túsindirip kóshirip alypty. Kópke deıin shashyn aldyrmaı, murtyn bastyrmaı qısyq júrispen júrgen eken (Ybyraıym aıtýynan).

Tilemis bar, Qasqaraýdyń kóp kisisi Qaraqońyzdaǵy dúngenge barady. Úıtkeni Qasqaraý eliniń bir jigiti kásip izdep júrip Qaraqońyzda qaza bolady. Ony dúngender uryp óltirdi degen ósek shyǵady. Qasqaraý kisileri osy jigitke qazaqsha qun surap barady. Qyrǵyzdyń bir atqaminer jigiti qazaqtarmen qaljyńdasyp otyryp: «Sender de erikken ekensińder, shóldep ólgen kisilerińe qun surap shubap júrgenderiń ne?» — deıdi. Tilemis julyp alǵandaı: «Biz shóldep kisige qun surap kelip otyrǵanymyz joq, shóldegen kisige musylmandyq etip aýzyna sý tamyzbadyń dep aǵaıyndyq bazyna aıtyp, ózderińe synatqaly kelip otyrmyz. Al ózderiń sýsyny qanyp ólgen Baraqbaıdyń qunyn daýlap, Turdahýnnyń eki júz erkek qoıyn qyryp alyp edińder ǵoı, sodan ersi me?» — degende, álgi jigit úndemeı qalypty. Úıtkeni Baraqbaı degen qyrǵyz bozaqumar, araqqumar bolsa kerek. Araq iship qysqy sýyqta Turdahýn degen ózbektiń qorasynyń qasyna kelip jyǵylyp ólip qalsa, sony qyrǵyzdar syltaý qylyp, Turdahýnnyń qyrǵyz ishine qystata qoıǵan 200 qoıyn qyryp alǵan eken ǵoı. Tilemis osyny aıtypty.

Tilemis qasynda ózi táýir kóretin bir joldasymen bir jerden el qydyryp kele jatyp, joldasynyń uzatqan apasynyń úıine kelipti. Kún eńkeıip qalǵan eken. Joldasy osy úıge qonaıyq, bir semiz bıe soıǵan, qazy asady depti. Endeshe, qonaıyq dep toqtapty. Úı ıeleri tysqa shyqqan bir áredikte Tilemis qazannyń qaqpaǵyn kóterip jiberip etti kóripti de, ornyna otyrypty. Álden ýaqytta úı ıeleri kelip otyrǵan kezde, joldasyna:

Qazy asyp beredi deısiń apam maǵan,
Apań jaman kisi eken japańdaǵan.
Qaıdan saǵan qazy assyn baýyrym dep,
Áýelden jaqsy kisi atanbaǵan», —

dep qoıa beripti. Sonda apasy uıalǵannan qazy salyp, etti qaıta asypty. Ol kezde Uzynaǵashtaǵy mılısıa Abrýshka Kobzev degen orys jigiti edi. Ol sol Uzynaǵashtyń Turǵyny, sol mańdaǵy eldermen aǵaıyn bolyp ketken tamyr - tanysy, Qojabergen Taıteliniń Noǵaıbaıymen jaqyn. Ol Kobzevti salyp, sol arqyly meni muqatpaq. Maǵan da jan kerek, men shaýyp Jambylǵa keldim. Siz meni myna jerden qutqaryńyz dep. Jambyl meni óleńmen qutqardy.

Bir mal soıǵyzyp, Jambyldy alǵyzyp, Jambyl shaqyrady degizip Kobzevti shaqyrttyq, ol qazaqsha tildi jaqsy biletin. Oǵan Jambyl óleń aıtypty:

«Qaımolda el baqqan edi,
Qojabergen mal baqqan edi,
Ekeýine sol kásipteri jaqqan edi.
Bulardy áýrelemeı, ekeýin de
Bosat, eline qaıtsyn», —

dedi Kobzev Jambyldyń sol sózin syılap bizdi qaıtardy. Jambyl meni óleńmen bir qysylǵanda qutqaryp edi. Eger Jákeń bolmaǵanda, el jýandary meni ol joly joǵaltpaq edi», — dep Qaımolda ózi aıtty.

Jambyldyń bir jaqsy kerip aıtatyn áńgimesi Sheshen, Úsen degen eki qý jigittiń áńgimesi edi», — deıdi Úmbetáli.

Sheshen Úsen degen Shapyrashty ishinde Aıqym degen ata eken, onyń ishindegi Qońyrjaman degen atasynyń balasy. Túrgen degen jerdegi Battal qazyǵa sińip, sonyń qolynda bolǵan.

Jambyldyń orta jasqa kelip qalǵan kezinde Túrgendegi, Esiktegi Ekeı eline barǵanda Úsenge kezdesip, onyń óte qýlyqshyl enerine súısinip, qasyna ertip áńgimelerin uǵynyp alǵan.

Úsen oraza aılarynda jarapazan aıtatyn, keıde óleńmen el aralap ketetin, aqyndyq ónerden de saý quralaqan bolmaǵan.

Úsen erterek kezde Alban ishine baryp oraza aıynda jarapazan aıtady. Bir úıge kelip jarapazan aıtyp, qonyp otyrǵanda, úıdiń ıesi: «Sen munymen ne óndiresiń, sen qyzyl bórik Saǵaman batyrǵa baryp jarapazan aıt, kóńili tússe, bir at qalaı mingizbes eken saǵan», — deıdi. Úsen Saǵamannyń aýylyn surap alyp izdep kelse, el aýzyn ashyp bolyp qalǵan eken. Saǵamannyń úıi qaısy dep surasa, bireý bir qarasha jyrtyq úıdi kórsetedi. Álgi úıdiń qasyna kelip syǵalasa, bireý otqa qaqtanyp qyzdyrynyp jatyr eken.

— Úıiń-úıiń úı eken,
Úıdiń kórki shı eken.
Qol maqpaldaı qulpyrǵan,
Boı bermesten jyrtylǵan,
Qaı sorlynyń úıi eken.
Shuryq-shuryq tesilgen,
Nemenege máz bolyp,
Ot basynda kósilgen.
Qaq aırylǵan esigiń,
Bir quryǵan qýsyń-aý,
Quryp qalǵan nesibeń,
Qart býradaı jaraǵan,
Sanyn otqa qaqtaǵan,
Butyn otqa taptaǵan,
Boz týyrlyq jappaǵan.,
Ólgende ıman tappaǵan,
Álgi ata-babańnyń aýyzy,
Myrzasy osy ma edi,
At beredi dep maqtaǵan.
Muhambet aıtyp ótken jarapazan», —

dep daýsyn baıaýlata bergeninde: «Usta myna ıttiń balasyn!» — dep baǵanaǵy otqa qaqtanyp jatqan eńgezerdeı qara kisi tura júgiredi. Úsen atqa qamshy basyp, taýǵa qarsy shaýyp áreń qutylady. Sóıtsem, ol Saǵaman batyr eken. Úsekeń osyndaı bir qýlyǵy ustap ketip, tilin tıgizip, ólip qala jazdapty. Onyń júrgen jeri dýman edi. Kelgen úıiniń kúlkiden aýzyn jıǵyzbaıtyn edi. Jambyl ózi de onyń qýlyǵyn aıtqanda shyndap kúletin. Taǵy da sol Úsenniń áńgimesi. Albannyń Baqaı degen atasynyń ishinde Baqtaı degen usta bar eken. Ol usta taz eken. Soǵan kelip jarapazan aıtypty:

— Baqaıdaǵy Baqtaı taz,
Qaq tóbesi taqtaı taz.
Asaýy men qashaǵan,
Apyraý, Baqa, sizdiń
Samaı shashyńyz neǵyp bosaǵan?
Meniń osyndaı jaman sózden aýzym pisken,
Aıtam dep jarapazan kelip túskem.
Bórkińdi basyńdaǵy bir almaısyń,
Seni tapqan qudaǵıdyń asty Ystyq pa,
Basyńnyń júni neǵyp jıdip túsken?
Men seniń jomarttyǵyńdy turmyn synap,
Sózimdi talaı halyq tyńdady unap,
Ózińdi ataqty usta degennen soń,
Kep turmyn qoı, qozy emes kezdik surap, —

degende usta:

— «Shyraǵym, óleńińdi toqtat, myna kezdikti al», — dep bir kezdik alyp shyqty. «Ózi tipti bir arly taz eken», — dep eldi kúldirýshi edi. Úsendi az kún ertip júrgendeı basqa ýaqytta tipti kúlip kórgen emespin deýshi edi Jákeń. Úsenniń bir úıdiń qasyna kelip tura qalyp:

— Bererine maı bergen,
Bermesine shaı bergen.
Keshiktirip jaı bergen,
Osy úıdegi sary jeńgem aman ba? —

degende, aıtqanyndaı álgi úıden bir sary áıel bir tabaq qurt alyp shyǵyp salyp beredi. Úsen:

Aýylyn aımaǵymen saqta,
Qazanyn qaımaǵymen saqta!
Túıesin taılaǵymen saqta! —

dep bata berip:

— Bererine qurt bergen,
Bermesine syrt bergen,
Anaý úıdegi qara qatyn aman ba? —

degende, «Apyraý, myna kisi qara jeńeshemniń minezin qaıdan bilip qoıǵan?» — dep kúlip jiberipti. «Úsen sondaı tapqysh, adamnyń qý tildisi», — dep kúletin edi.

Jambyldyń bir erekshe jeri el aýzyndaǵy sózge, osyndaı mergen aıtylǵan qýlyq sózge óte qulaq qoıyp, uǵyp alyp, ózi qaıta aıtyp berýshi edi: «Osyndaı sózdi úlgi etińder. Elge sóz aıtqanda osyndaı bir jaǵynan kúldire, bir jaǵynan kúıdire aıtý kerek», — deýshi edi. «Úsendi men ózim de kórdim. 1921 jyly Túrgende úıine kez kelip qondyq. Bir tún óleńin, osy sıaqty áńgimelerin aıtyp kúlkiden aýyz jıdyrmady. Sol jyldarda Úsen 70 jasqa kelgen qart edi. Qazir ólgen dep estidim», — deıdi Úmbetáli.

Jambyldyń ózi tustas aqynynda óte tapqyr kóretin aqyny Dýlattyń Sámbet rýynan shyqqan Qýandyq aqyn edi. Ásirese Qýandyqtyń úsh aǵaıyndy kóse jigitterge aıtqan óleńin aıtyp, kese kisini kórgende mysqyldap, kúlip otyrýshy edi.

— Jol anasy tuıaqtan,
Sý anasy bulaqtan,
Sóz atasy qulaqtan,
Al soǵaıyn, soǵaıyn,
Yramadan, yrǵaqtan,
Edil, Jaıyq, Nuraqtan,
Alshyn, Jappas, tuıaqtan,
Olaı emes, bulaıdan,
Sý atasy laıdan.
Bireý jalǵyz, bireý kóp,
Bireý jarly, bireý bek,
Onyń bári qudaıdan,
Qumaı shyǵar tazydan,
Men qulanshy — qazydan.
Bir para jandy aldy ǵyp,
Bir para jandy jarly ǵyp,
Bir para jandy joq qylyp,
Bir para jandy tok, qylyp,
Sherneýishte jazylǵan.
Arǵy atań bolǵan Janystan,
Aýzy kere qarystan,
Dushpandy jeńgen, alysqan,
Astyǵy táýir degenge,
İzdep keldim dabystan.
Osy otyrǵan tórteýmiz,
Tórteýmiz de kósemiz. –
Kóse ǵyp tapqan sheshemiz.
Mal men basty kóp berip,
Sonan jeter esemiz.
Sońǵy kóse men edim.
Áýelgi kóse sen ediń,
Astyǵy táýir degenge,
Alystan izdep kep edim,
Kóseden kóse qur ketse,
Batyr qaıtyp jón dedi.
Bermes kóse sen emes,
Almas kóse men emes.
Kóseden kóse qur ketse,
Batyreke, jón emes.
Kúnde jigit desek te,
Sýaldy ǵoı urtymyz,
Qashqan qoıan syqyldy,
Tyqyraıyp murtymyz.
Qatyn baıǵus tań kórer,
Ashaly qara baqandy.
Sáýdegerler tań kórer,
Órkeshi bıik atandy.
Qyzdar baıǵus tań kórer
Aýylǵa kelgen baqaldy,
Kóse baıǵus tań kórer,
Sáýkele qara saqaldy.
Bul sózdi men aıtqam joq,
Burynnan qalǵan maqaldy, —

dep Úmbetáli Jambyldyń táýir kóretin aqyndarynan aıtatyn osyndaı qısyq óleńderin kóp aıtady.

«Jambyl ásirese aqyndardy ózine jaqyn kórip, olardy ońdyrmaı qatty qaljyń etýshi edi. Jambylmen erte joldas bolǵan, ári zamandas, ári aqyn shákirti bolǵan — Esqoja rýynan shyqqan Ómirzaq aqyn Qarǵabaev. Bul kisiniń ózi qara kisi, kishirek, shoqsha saqaly appaq bolyp aǵarǵan edi. Sony kerip Jákeń: «Taýtekeniń saqalyndaı, nemene, saqalyń shýshańdap ketken», — deýshi edi.

Kenen keıingi kezde kelip bir sálem berip, basyndaǵy bórkin alǵanda, «Basyń nemene, túz túıgen kelsaptyń basyndaı boz ala bolyp ketken», — dep bir kúldirdi. Bir kúni óziniń saqalyn ustap otyryp: «Meniń saqalym qurtqa malǵan aǵash kúrek sekildi bolypty - aý», — dep jatyp kúldirdi.

Dýlat ishinde Baba rýynan shyqqan Esdáýlet aqyndy bir kelgende: «Sýyq tóbeniń sýyr ańdyǵan qońyr ala búrkiti sıaqty qopaıyp qaıdan keldiń?» — dep jatyp kúldirdi.

Óziniń 75 jyldyǵyn toılap júrgen kezde, Shymkentten Orynbaı aqyn kelip ózine amandasyp otyrǵanda, kishkene óleń aıt dep, bolmaı aıtqyzdy. Orynbaıdyń daýsy jińishke kisi, ózi sharyldap sóıleıtin adam. Soǵan: «Buryn da daýysty emes ediń, tap taý qudiret sıaqty bolypsyń toı», — dep bárimizdi kúldirdi. 1943 jyly Kırov kolhozyna kelip, onan bizdiń úıde otyrǵanda burynǵy Aıqymnyń ózin kórgen shaldarynan birsypyra kisi kelip, sonda Abdyman degen shal kelip sálem berip amandasyp otyrdy. Ol ózi sirińke qara kisi edi, saqaly appaq edi. Jákeń odan jasyń qanshada dep suraıdy. Ol 55-temin dep edi, «..... uraıyn, álden ne kerindi, basyn unǵa tyqqan qara mysyq qusap», — dep kúldirdi.

1922 jyly Uzynaǵashta bir úlken jınalys bolyp, sonda aqyndar da boldy, Jambyl da bar edi. Sol kezde Uzynaǵashta mılısıada qyzmet isteıtin Pushyq Jumyq degen kishirek bir belsendi jigit bar edi. Álgi jınalǵan elge olaı júr, bylaı júr dep atpen shaýyp damyl bermedi. Sonda Jambyl: «Myna «saratan zaýza qusap daryldaǵanyń kim? — dep eldiń shek-silesin qatyrdy.

Maqysh Raıymbek balasy — ári balýan, ári aqyn, Jákeńniń eń jaqyn kórgen adamy. Ol ózi kóbine demin aýzynan alatyn ańsaǵaı zor deneli kisi edi. Sony: «Kókuraıyn», — dep otyratyn.

Ózine hatshy bolyp júrgende Qalmaqan aqyndy ázildep: «Shemirshek bolǵan jylqydaı tanaýyń sheltıip keldiń be?» — dep bir otyrǵanda kúldirip edi», — deıdi Úmbetáli. Jákeńniń aýzy qaljyńǵa, adamnyń boıyndaǵy, isindegi minin aıtýǵa sheberligin aıtyp:

Jambyl ózimen sóılesip áńgimelesken, istes bolǵan kisiniń qandaıy bolsyn bir syn taqpaı, sonyń bir kisi kúletin minezin aıtpaı qalmaıdy eken. Muny bir ǵana Úmbetáli emes, adamdardyń bári aıtady.

Óziniń aýylyndaǵy ári jaqyn inileri Jartybaı Qyryqbaı balasyn «sýyr sıaqty ári jaltaq, ári baqyraýyq, keıde «asyrandy japalaq sıaqty qaýdyrap» deıdi eken. Jambyl keıingi kezderde Sovnarkomnyń bolnısasyna kelip jatyp, emdelip júrdi. Sol bolnısanyń dırektory Erastov degen dárigerdi kórgende: «Myna tóreńniń júrisi qalaı, ushýǵa jaqyndaǵan úırektiń balapany sıaqty teńsele basyp», — deıdi eken. Úıtkeni Erastov qol-aıaǵy qysqalaý, júrgende teńsele basyp júretin adam edi.

Óz elinde Shynybaı degen jigit bet-aýzy sopaq eken, jáne bir jaǵyna qaraı beıimdeý eken. Sony Jákeń bir kúni kergende: «Qısyq ósken kartoshka qusaǵan neme eken ǵoı», — dep otyrǵan eldi kúldiripti.

Óziniń neshe jyl qasynda bolǵan doktory Dosymbekti «Qaljaǵa soıǵan qoıdyń mujyǵan moıyn omyrtqasy qusaǵan eneńdi...» — deıdi eken.

Óziniń Alǵadaı degen balasyn: «Borbas jerden shyqqan buzaýbas qusaǵan eneńdi...» Óziniń jaqyn aǵaıyndary Ibraıym Básimbet balasyna (bul qart shejire kisi): «Qurt, aıran urlap ishken kisi qusap nemene murtyń appaq bolyp ketkensiń» — depti.

Óziniń balasy Aqqulyny: «İńirde ushqan qara qońyz qusaǵan daryldaǵan eneńdi uraıyn» deıdi eken. Óziniń aǵasynyń balasy Sánı Teteı balasyna: «Uzatatyn qyzdyń jarma shymyldyǵy qusap, nemene aýzyń yrbańdap bir orynda turmaıdy ǵoı», — deıdi eken.

Óziniń shóbere inisi jáne ózderiniń kolhozynyń predsedateli Turap Myrjıevqa: «Sýyq bas torǵaıdyń múıizi qusap murtyń sheltıip túr ǵoı», — deıdi eken. Óz aýylynda jaqyn aǵaıyndarynyń biri Ábil degen jigitti: «Sýdaǵy maıqońyz qusap jypyldaǵan eneńdi uraıyn», — deıdi eken.

Óz aýylyndaǵy zamandas qarttyń biri Demequl Tańsyq balasyna bir kúni keshke jaqyn úıine kelip sálem bergende: «Aıaǵyn tusaǵan qara býra sıaqty matalyp qaıdan kelesiń», — depti. Demequl tusaǵan maldaı maltyǵyp júretin kisi eken.

Taǵy sol óz aýylynyń bir jigiti Qasen Shymyrbaı balasy balpyldap kóp sóıleıtin jigit eken. Sol kelip bir kúni aýyzy tıyshtyq tappaı sóılep otyrypty: «Osyraq qońyz qusap nemene balpyldap otyrsyń?» — depti.

Óz aýylynyń Jolashar Rahmatjan balasy degen jigitke: «Shala túlegen shabdar jylqy qusaǵan eneńdi uraıyn, neǵyp kerjaǵaldanyp otyrsyń», — depti. Ol shıkil sary kisi eken.

Ózimen zamandas Toıbaı degen shaldy: «Kári jiliktiń quryǵy qusaǵan eneńdi uraıyn», — deıdi eken. Uzyn boıly eńkeıip júretin kisi eken.

Óz aýylynyń adamy Nurbek degen kisige, búkireıip júretin kisi eken: «Tyshqan ańdyǵan mysyq qusap, jaýyrynyńdy qurjıtyp qaıdan kelesiń?», — depti.

Óziniń Qojash degen ólgen aqyn balasynyń áıeli Pátımeni: «Orystyń asyrandy ala qazyndaı baıpańdaǵan kelin», — deıdi eken.

Óz aýylynyń adamy Altaı Sary balasy degen jigitti: «Orystyń shala ılegen bylǵarysy qusaǵan shandyr - shandyr bolǵan neme, ońbaı ketipti ǵoı», — deıdi eken.

Óziniń balasy Aqqulynyń áıelin: «Ulý múıiz qusaǵan beıbaǵym», — deıdi eken.

Satyshtyń áıelin: «Bıdaı tergen kók kepter sıaqty», — deıdi eken. Turaptyń sheshesi Myrjynyń áıelin: «Oq jylandaı ysqyryp otyrǵan shyǵar» deıdi eken. Óziniń Qojakeldi degen balasynan qalǵan nemeresi Atakeldiniń byltyr týǵan Qýandyq degen kishkene balasyn aldyryp, kózi kórmeı qalǵan kezde, qolymen sıpap kórip: «Jylbysqy qozynyń eltirisindeı bet-aýzy jyp-jylmaǵaı eken» depti.

Óziniń Aqquly degen balasynan týǵan nemeresi Jumaqandy: «Sekseýil buraý qusaǵan buralyp bitken neme», — deıdi eken.

Óziniń kenje balasy Tezekbaıdy: «Eki enegi tel qara qozy qusaǵan eneńdi uraıyn», — deıdi eken.

Óziniń nemere inisi Ómiráli Jadyra nemeresine: «Etikshi qońyzdyń murty qusap erbıgen eki tal murtyńdy uraıyn», — deıdi eken.

Jambyldyń dombyrany qolyna alýdy sıregiń kiregen, alsa da tek ózi kúńirenip úıde tartatyn kári joldasyn aıryqsha bir qýanysh qolyna qaıta aldyrady. Ol 1925 jyly Almaty qalasynda Qazaqstannyń avtonomıa alǵanyna 5 jyl jáne Jetisý, Syrdarıa elderiniń Túrkistan ólkesinen bólinip, Qazaqstanǵa qosylǵanyna bir jyl tolýyna úlken toı jasalady. Bul toıǵa Jambyldyń shákirtteri Kenen, Úmbetáli, Ómirzaq, Sádibek, Barmaq, Qarabek, taǵy tolyp jatqan aqyndar keledi. Bul toı 1913 jylǵy ózderin bir úıge qamap, patshany maqta dep prıstav, strajnık kúshteıtin toı emes. Toı halyq toıy, eldiń áıeli, erkegi birdeı toılaǵan, shapqan at, alǵan kókpar, kúresken balýan, salystyrǵan jorǵa, bári halyqtyń óz merekesi. Toıdy basqarǵan, oıyn-saýyq tizginin qolǵa alǵandar el ishinen kedeı bolys bolyp saılanǵan Kenen, Maqysh sıaqty óziniń shákirtteri.

«Al, Jáke, baılardyń toıynda, patshanyń toıynda plendi talaı aıttyń ǵoı, endi myna óz toıyń boldy, káne, onyńdy estirt», — degen elge, asa kóńildenip jyr aıtady. Biraq Jákeńniń ol jyry tutas jazylyp alynbaǵan, aýyz eki uqqan kisi de tutas qalmaǵan. Bir kishkene úzindisi 1940 jyly shyqqan jınaǵynda bar.

1927 jyly jazdy kúni pishen bólisi shyǵady. Buryn baılardyń ata murasy, múlki bolyp kelgen jer bóliske túsedi. Óz aýylyndaǵy baı jýandar Jylqybaı, Kúrtibaılardyń shabyndyǵy, ómir boıy Esqoja, Ekeı nasharlaryna qabandaı qara túnek bolyp kelgen Myrzabek Káshke tuqymynyń, Shaltaıbaı qajylardyń jerleri, at shaptyrym jońyshqa shabyndyǵy bóliske túsedi.

Osy bóliste buryn ýys, qushaq shóp alyp kórmegen kedeılerdiń esege qoly jetedi. Bala-shaǵasymen Jákeń de tańdaǵan jerinen shabyndyq qalady. Pishen bólisi bolarda Uzynaǵashta barlyq el bas qosqan jınalys bolady. Jınalysty qosshy uıymynyń músheleri basqarady. Jer bóliske túsetin bolyp moınyna sý quıylǵan baı, jýandar iriktelip toptan shyǵady. Sol topta:

«Seksen birge jas kelip,
Ár nemeden jasqandyq,
Kárilik degen taqymdap,
Ólim qaldy jaqyndap.
Sýyrylyp sóz keldi,
Jambyl syndy qartyńnan.
Munsha jasqa kelgende
Ne kórip, ne bilgennen,
Bir aýyz sóz aıtylmaı
Qalsa, úlken min aqynǵa.
Elester san belester,
Soyń bárin aıtqanda,
Qol jetkizgen asqarǵa
Marks, Lenın kemeńger,
Jer men sýdy qolǵa alyp,
Jetisip tur endi elim», —

dep uzaq jyrlaıdy. («Zaman aǵymy» degen jyrdan 1940 jylǵy jınaqta, 109-bette).

1928 jyly baılar konfeskelenip, burynǵy qosshy uıymynyń músheleri eńbek biriktirý serigine uıymdasady. Sol alǵashqy uıymdasqan kedeı tobynyń ishinde Jambyl da bolady. Biraq bul kezde Jambyldyń qoly maldan qur alaqan emes.

1918 jyldyń aqsúıek jutynda kedeılenip qalsa da, Keńestiń alǵashqy jyldaryndaǵy únem saıasaty kezinde taǵy da maldyń basy quralyp qalady.

1929 jyly, alǵashqy el jappaı kolhozǵa uıymdasyp, barlyq kúsh maly ortaǵa salynǵanda, Jambyl bala-shaǵasymen jıyrmaǵa tarta jylqyny ortaǵa berip, kolhozǵa kiredi.

Maldyń bári ortaǵa túsip, kolhoz dúrildep, egini shyǵyp, shóp mashınamen kóp shabylyp, qart aqyn shyn jańalyq dúnıeni kóre bastaıdy. Biraq bul bir jaqsylyq uzaqqa barmaı, kolhoz ortasynda asyra silteý bastalady. Baı - kýlaktar kolhoz ishine iritki salyp, túrli tártipsizdik bolady.

Jambyldyń óz kolhozynyń ishinen Qalabaı sıaqty ótirik belsendiler atqa minedi. Olar sen baılarǵa, manaptarǵa óleń aıtqansyń, óziń de orta dáýletti boldyń dep Jambylǵa tıisedi. Birneshe ret belsendilerdiń qarmaǵynan aýdanǵa baryp, aman qutylyp shyǵady. Sóıtse de belsendilerdiń asyra silteýinen Jákeńniń balalary Tezekbaı, Alǵadaı, Qojash, aǵasynyń balasy Sátishter qyrǵyz ishine ketedi. Jákeńdi de ala ketedi. Sol betimen balalarymen birge eki jyldaı júrip qalady.

Kolhoz uıymdastyrýdaǵy asyra silteý qatelikteri túzetilip, kolhoz ishinen basqa jerge kóshkender qaıtarylady. Qyrǵyz elinen aldymen Jambyl qaıtady. Osy kúngi óziniń qorasy turǵan jerdegi Nurbek Sazanbaı ulynyń úıinde shetten keship kelgenderge azyq berý pýnkti bolady. Basqa jerden qaıta kóship kelgenderge bir jerden tamaq beriledi. Jambyl da osy jerde bolady.

Qyrǵyz asyp, eki-úsh jyldaı elin saǵynǵan aqyn bir jerde otyra almaı, bir kúni ketip qalyp, osy kúngi Qyzylásker kolhozynyń múshesi Tursynbek aqsaqaldyń úıine keldi. Tursynbek Jambyldyń jyryn saǵynǵan elge aıtqyzyp, birneshe kún qondyryp syılap, óziniń suraýy boıynsha Qarǵaly ózeniniń aıaq jaǵyndaǵy sovhozda isteıtin Qasymbek Arǵynbaevtyń úıine jetkizip salady. Sodan Jákeń burynǵy qalypqa túsip, kolhozdasyp, sharýasy jóndele bastaǵan eline jyryn kóńildene aıtady.

Osy kúngi Amankeldi kolhozy atanǵan Sýyqtóbe baýyryndaǵy Esqoja eliniń kolhozyna baryp, óleń aıtady. Kolhozdyń bastyǵy Ábdiqadyr Babajanov degen jigit: «Jáke, jaıaýlap qalypsyń, mynany aıaqlaý et», — dep óziniń qara esegin beredi. Jákeńniń 1934 jylǵy aqyndar men ánshilerdiń, ónerpazdarynyń respýblıkalyq jıynyna Almatyǵa minip keletini osy qara esek bolady.

Jambyl qara esekti mingen soń el aralap kolhozdyń malyn baqqan shopandaryna, óriske baryp óleń aıtyp, kóńilin kóterýge attanǵanda kolhozdan kolhozǵa júrip otyrady. Óziniń Shapyrashty, onyń ishinde Ekeı, Esqoja, Aıym elderin tegis aralap óleń aıtyp júrip, Uzynaǵashtan ótip bara jatyp esegi batpaqqa jyǵylady. Jambyldyń jyǵylǵanyn ne qylsyn, oınap júrgen bir top bala esekti balshyqpen uryp qýalaıdy. Sol jerden ótip bara jatyp, osyny kórgen qasqaraý eliniń Jumaǵul degen jigiti esekti qaıyryp ustap, Jambyldy esegine mingizedi.
Jyǵyldy Jambyl kelip esekpenen,
Úkimet nanyn bermek eseppenen.
Jyǵylyp qara esekten jatqanymda,
Urady júgermekter kesekpenen, —

dep Jumaǵulǵa óleńdetip amandasyp, Jambyl batasyn beredi. «Jákeń osy jyǵylǵanyna qatty renjip, kózine jas alyp aıtyp edi. Osynyń artynan kóp uzamaı Jákeń Almatyǵa shaqyrylady. Sodan bastap ol kisi qaıta jasardy, baǵy kóterildi», — deıdi Oktábr kolhozynyń múshesi, qusbegi qart Súleımen Tákimuly.

1934 jyly Almaty qalasyna shaqyrylǵan jas kórkemónershiler májilisine kelip Jambyl jyr aıtady. Bul jyrda Jambyl bir kezde azyp-tozyp ketken halyqtyń ata mura asyl qazynasy talapty jastardyń qolyna tıip, kórkeıe bastaǵanyna qýanady. Soǵan arnap:

— Ýa, termeden sózdi bastaıyn,
Jas jigerler aldynda.
Toptan ozǵan tarlan eń,
Shabysyńnan tandyń ba?
Tuıaǵyń tozyp, topas bop,
Kıtińdeýmen qaldyń ba?
Sharshy topqa túskende,
Shabysy bolar shaldyq da, —

dep, ózin jastar aldynda sózden súrinbeıtin jigermen qaırap jyr aǵyzady. Jambyl burynǵy bir aýyz, jarym aýyz sózben túıip tastaýdan góri sozyp, jelilep, uzaqtaı aıtýǵa, burynǵy oıda buǵyp kelgen jyr jelisin uzartyp, óleńdi kógennen aǵytqandaı qulashty keń tastaıdy.

Jambyldyń bul kezdegi aıtqan árbir kezeńdi jerdegi jyry zaman beınesin sýretteýge keńinen qamtylǵan jyr bolady. Biraq bul kózderde de tek bir mereke ıa bir bolǵan ýaqıǵaǵa baılanysty arnaýly jyry bolmasa, Jákeńniń el ishinde aıtqan kúndelikti jyry jazylmaǵan.

1935 jyldyń ishinde Jákeń óz eliniń jaılaý, kúzek, kókteý mekenderine baryp, kolhozshylar arasynda úzdiksiz jyr aıtady. Sol jyrlary da jınalyp jazylmaǵan.

1936 jyly Qazaqstan kórkem ónerpazdarynyń Máskeýge baratyn daıyndyǵy bolady. Osyǵan arnalyp aqyn, ánshi, kúıshi ónerpazdardyń sleti shaqyrylyp, barlyq júırik jarysqa tústi. Bul jıylys báıgege kóp-kóp shabylǵan kári tarlan Jambylǵa asa unaıdy. Ol osy jınalysta buryn atyn estip, ózin kórmegen san ónerpazdy kóredi. Solarmen básekesiz óner salystyrý báıgesine túskende asa kóńildenedi. Bir sheti Oraldan, Kaspııden, bir sheti Qytaımen shektes Altaıdan kelgen júırikterdiń enerine súısinip súıikti jyr tolǵap, toptyń aldyna túsedi.

Máskeýge baratyn ónerpazdardyń aqsaqaly bolyp Jákeń belgilenedi. Jákeńniń uǵymynan tereń oryn alǵan Máskeý jurtshylyǵynyń dostyǵy, Lenın — Stalın qamqorlyq basshylyǵy gúldendirilgen eliniń beınesin Jákeń keńirek tolǵap aıtýǵa oılanyp jyr tógedi. Bul jyry ári syr, ári qýanysh jyry bolyp órisi óte uzaqqa tartady. Jákeńniń osy jyrlaǵan «Týǵan elim» degen jyry Jákeń jyrynyń júlgelenip shyqqan jańa belesi bolyp, asa ádemi shyǵyp, birneshe tilge de aýdarylyp, bir ǵana qazaq poezıasy emes, búkil Keńester Odaǵy poezıasynan úlken oryn alady.

Jákeń halyqtyń kórkem óneriniń keshin Máskeýge da osy «Týǵan elim» degen tamasha jyrymen bastady. Jákeńniń bul jyry aqyn, ánshi, kompozıtorlarǵa erekshe oı saldy. Arqanyń ataqty ánshisiniń biri ári jas kompozıtory Manarbek osy joly «Stalın týraly» degen tamasha ánin de shyǵaryp, Kúlásh «Gákký» ánin jańa beınemen ásemdep, el ónerine qozǵaý salǵandaı boldy.

Jákeń bul jyrynda halyq poezıasynan boıyna kóp sińirgen erekshe tapqyshtyq suńǵyla sózge kóshedi. Ol halyqtardyń kósemi Stalındi tek kósem edi degen jalpy sózben toqtalmaı, oǵan teńeý izdegi, ózi erekshe artyq sanaıtyn tabıǵattyń tamashalarynan qulaǵyna sińgen barlyq uǵymdardyń ishinen Stalınge teńeý tappaı qınala otyryp, óte ádemi teńeý aıtady:

— Lenındeı basshy ińkárim,
Jyrlaýǵa saǵan sóz jetpes.
Sheber aqyn ustanyń
Paıǵambarǵa teńeýge
Súndet, ýajyp, paryzdan
Artyq kórdim ustazyn.
Asqar tay bıik der edim,
Kórinip tur tóbesi.
Aqyly darıa der edim,
Biraq keıde darıanyń
Qaıyrlaıdy kemesi,
Shaıqalǵan júırik der edim,
At ta sharshap boldyrar
Kezdesip jerdiń belesi.
Dombyrany alǵanda
Stalınge teń tappaı
Qınalǵan Jambyl jeri osy, —

dep, aqyn aıaqty arshyndaı alysqa jastaıdy.

Jákeńdi maqtandyrǵan halyqtyń kórki bolsa, ony kórkeıtken adamzattyń danyshpandaryna Jákeń ǵasyr boıy kóńiline jınaǵan asyl sózden arnaýly shashý tastaıdy.

Bul jerde bir aıtarlyq nárse — Jákeńniń asyl qazynasyn aqtarýǵa ashylǵan jańa jol tárizdi. Qazaqstan úkimet basshylyǵynyń, Jazýshylar Odaǵynyń bastaýymen Jambylǵa hatshy retinde ózine zaman aǵymyn uǵyndyryp, oı salyp otyratyn jas aqynnan kisi belgilenýi. Osy tusta Jákeńe kóp oı salyp, jańa pikirler aıtýyna sebepshi bolǵan — aqyn Ábdildá Tájibaev.

Ábdilda qart aqynnyń týyp jatqan týmasyna túrtki salǵandaı, halyq yqylasyndaǵy jańa uǵym, tamasha oılardy gazet, jýrnal, ádebıet dúnıesindegi jańa ıdeıalardy kókeıine qondyra aıta bildi. Jákeń ózi hat tanymaǵanmen, onyń qulaǵyna tıgen jańa sóz, jańa pikirdi boıyna tez sińirip, jyrynyń betin tez túzetip aldy.

Osy dekadaǵa barǵan saparynda Jákeń Moskvany, Kremldi kórdi, Lenınniń jatqan jerin kórdi. Alystan atyn estip, aqyl oı asqan danyshpandyǵyna qumartqan káni aqyn qaq qasynan otyryp, Stalındi jáne onyń serikterin kórdi. Aqynǵa tolqyndy jańa oı týǵyzdy. Ol oı tolqynynan sol Moskvanyń ezinde orǵyp ushqan taý sýyndaı birneshe jyr tolǵady.

Aqynnyń ǵasyr boıyna jyrlaǵan eńbeginiń syryndaı «Eńbek Qyzyl Tý» ordeni Jákeńe osy joly berildi. Sonymen qatar Jambyldyń aty búkil Odaq halqyna áıgilene ortalyq gazetterinde óleńi basyldy. Jákeńniń atymen qatar qazaq halqynyń halyq poezıasy tozań totynan arshylyp, jarq etip, keń maıdanǵa shyqqandaı boldy.

Jambyl óleńiniń óris taýyp, qurmetti oryn alýy, qazaq dalasyndaǵy barlyq halyq aqyndarynyń oıyn qozǵady. Jańa jyr, jańa dastan jyrlaýǵa, zaman jańalyǵyna saı shyǵarma jasaýyna jol ashty.

Moskvadan qaıtyp kelgen soń Jákeń turmysyna aıryqsha jańalyq kirdi. Ol bir kezde qıal etken dúnıesin óziniń úıinen kerdi. Onyń bir kezde qara qurym, qoqtyq qorasy jańa úı, jasyl toǵaımen bezendi. Ózi jyrlaǵan «Ótegen batyr» jyryndaǵy halyq geroıy, oıshyly Ótegen izdegen qonysy ózi otyrǵan Maıtóbeniń baýyrynda eken.

«Tek tilin bilmeı júr ekemiz», — dedi Jákeń, kolhozdyń ósken dáýletin, turmystyń sáýletin kórip.

Turmysy túzelip, kóńildengen Jambyl áldeqashan aıtpaı qoıyp ketken úlken jyrlaryn jańartyp qaıta jyrlady. Ol óziniń ustazy Súıinbaı aqynnan uǵyp, ertede jyrlaǵan «Suranshy» jyryn, el aýzynan uqqan Kúsep aqynnyń jyryn, «Ótegendi» burynǵysynan óńdep, ádemilep jyrlady. Bul jyrlardyń aıaǵynan sosıalısik mazmun bererlik jalǵaý jasady.

Jákeńe erekshe oı salǵan Voroshılov, Chapaev sıaqty keńes zamanynyń batyrlarynyń istegen erlikteri boldy. Ol óziniń ustazy Súıinbaı aqynnyń zamanyndaǵy batyry súıip, jyr etken jolyn ózine sabaq etti.

Ol óziniń sol kúndegi hatshysy jáne járdemshisi Qalmaqan aqyn arqyly Voroshılovtyń azamat soǵysyndaǵy erligin surap uǵynyp, danyshpan Stalınniń batyr serigin burynǵy batyrlar jyrynyń beınesinde jyrlady:

— Qylyshynan qan tamǵan,
Naızasynan zor tamǵan.
İrgeles eldi jylatqan,
Ordasyn, týyn qulatqan,
Altaı men Oral arasyn
Borandatqan, shańdatqan,
Talaı eldi qandatqan
Ardaqty ma Shyńǵys han?
Deımiz be biz Shyńǵystyń
Ataǵy asqan, kúshi asqan
Klım Voroshılovtan? —

dep, Voroshılovty dúnıe júzine áıgili qolbasshynyń biri Shyńǵyspen salǵastyryp, óz zamanynyń adamyn qanisher Shyńǵystan áldeqaıda artyq etip maqtanady:

— Jaýǵa jerin bermegen,
Tıgenge qylysh sermegen,
Synaspań bolǵan dushpandy
Shybyn qurly kórmegen.
At minbegen jaratpaı,
Áskeri temir bolattaı,
Jeńilýdi bilmegen,
Baıtaq jerdi qorshaǵan
Jalpaq eldi qorǵaǵan,
Lenın erden oqyǵan,
Stalınnen úırengen,
Artyq kórmen eni jandy,
El súıgen sendeı erimnen, —

dep, Jákeń Voroshılovty óte syıymdy jolmen sheber sýrettep aıtyp beredi. Jákeń osy jyryn ulǵaıtyp «Voroshılov batyr» degen kólemdi poema shyǵardy. Osy poemadan bastap Jákeń Sovet úkimetin qurýda, ásirese qazaq eliniń óz aldyna el bolýynda erlik joryqtary kóp bolǵan Chapaev, Frýnze sıaqty batyr qolbasshylardy oılanyp jyr etti.

Jambylǵa kóp oı salyp, aqyndyq delebesin qyzdyryp otyratyn nárse radıo bolǵan. 1936 jyldan bastap Jákeńniń jańa úıine radıo ornatyldy. Jambyl ony «Shaıtan qulaq» dep at qoıyp, radıodan aıtylǵan án men jyr, tartylǵan kúı, oqylǵan áńgimeni tyńdap, óziniń oıyn da, dúnıege kózqarasyn da jańartyp otyratyn bolǵan.

Jalǵandy jalpaǵynan basyp ótip,
Jasaryp, qaıta týyp aldym bekip.
Qaýsaǵan otyz tisim qaıta shyqty,
Bolǵanda qyzyl ıek álim ketip, —

dep, Jákeń 1937 jyly óziniń jasarǵanyn aıtyp jyr jyrlady. Onyń bul jyry — ánsheıin aıtylǵan emes, shyn mánisinde jasardym dep shyn kóńilden aıtqan jyry.

Jambyldyń bul 1937 jylǵy jazylǵan jyrlarynyń kóbi óte kóńildi. Onyń Chapaevqa arnaǵan:

«Edil, Jaıyq ústinde Torlaǵan qara bultty,
Serpý úshin kúshine Túsip Chapaı jorytty.
Patshanyń toryn qyrqýǵa,
Jandaraldy qurtýǵa,
Halyq úshin jan qıyp,
Tústi sypyra jortýǵa, —

dep, Jambyl Chapaı joryǵyn óziniń baıyrǵy jyrlaǵan batyrlarynyń jyrynyń ishine salyp syıdyrady.
Jákeń bul jyldarda tek úıde otyryp qalmaı, eldiń jaılaýyna, kúzegine baryp jańarǵan eldiń ortasynda otyryp, jańa jyr aıtýǵa yńǵaılanǵan.

«Jaz aılarynyń tamyljyǵan ádemi kúnderi edi. «Degeres» sovhozy jyldylary Sýyqtóbe, Sarjazyq, Sulýtóbe, Baljan jaılaýlaryna barǵan kezi.

Sol jyly jylqyǵa karantın bolyp, atpen kisi barǵyzbaıtyn edi. Astynda mingen shubar sıyry bar, dombyrasy belinde, bir kúni Jambyl keldi. Saryjazyqtyń belesinde Jalpaq jaılaýdy alyp jatqan asyl tuqymdy arǵymaq aıǵyrly jylqyny aralap, Qurmanǵaly degen bir ferma bastyǵynyń úıine kelip qymyz iship, jylqyshylarǵa arnap óleń aıtty.

— Ósirip asyl jylqy arǵymaqtan
Jigitter kókke bedeý qarǵylatqan.
Saryjazyq, Qaraqıa, Alaıaqqa
Sovhozdyń jylqysy jeli tartqan.
Oınaqtap qulyn-taıyń asyr salǵan,
Qulandar alma moıyn asyldanǵan.
Attary bóri qulan, bóken sandy,
Molaıdy el dáýleti asyl maldan, —

dep óleń aıtyp edi», — deıdi Degeres jylqy zaýytynyń ordendi jylqyshysy Abylaı Qydyrma balasy. «Onda Jákeń óte kóp jyr aıtyp edi, ony biz kerek qylyp uǵyppyz ba?» — dep 1944 jyly, 12 qyrkúıek kúni sovhozdyń ózinde aıtty.

---