InfoHub Logo

Sorttardy iriktep alý

Ýchaskeni retteý aldynda sorttardy iriktep alýdyń zor mańyzy bar. Bul úshin eń aldymen árbir aýdanǵa laıyqty standartty sortty iriktep alý shart. Árbir sharýashylyqta túrli merzimde pisetin sorttardy ekken jón. Tómende Qazaqstannyń túrli aýdandary úshin usynylatyn qolaıly asa mańyzdy sorttardyń tizimi keltiriledi.

Qyzylorda, Shymkent jáne Jambyl oblystary úshin — Ýzbekıstanskaıa, Lýıza, Ýrojaınaıa, Lýı-Gote, Qoh.

Almaty, Taldyqorǵan, Jambyl oblystary úshin — Geroıná Manshýk, Komsomolka, Lúbov Povoljá, Novınka, Památ Shredera, Tashkentskaıa, Lýı-Gote, Qoh, Lýıza, Saksonka, Iýlke, pozdnáá Leopoldsgalskaıa.

Soltústik-SHyǵys, Ortalyq jáne Batys Kazaqstan oblystary úshin — Roshınskaıa, Aelıta, Lúbov Povoljá, Qoh, Vıktorıa, Lýıza, Komsomolka.

Asa mańyzdy sorttardyń qysqasha sıpattamasy, Ýrojaınaıa. Bul sort Almaty oblysynda keńinen taraǵan. Sońǵy kezde respýblıkanyń basqa oblystarynda da tez tarala bastady. Bul sorttyń ereksheligi — kútimdi onshalyqty kóp kerek etpeıdi jáne óte mol ónim beredi (gektaryna 13-15 tonnaǵa deıin). Jıdeginiń iriligi ortasha, formasy dóńgelek, túsi kórikti bolyp keledi. Pisý merzimi ortasha, óńdep te paıdalanady jáne jańadan jınalyp alynǵan kezde de tutynady.

Lýıza. Kazaq SSR-niń ońtústik jáne ońtústik-shyǵys bóliginde kóp taraǵan sort. Bul sorttyń ereksheligi - túsi ádemi, jıdegi iri, óte dámdi, tasymalǵa jaramdy bolady. Túsimi ortasha (gektaryna 8 tonna). Jıdek shyǵatyn ushtary kóp bolady. Bitik shyqsa nashar ósedi. Bul sort kútimdi, topyraqta kóptegen qorektik zattar bolýyn kerek etedi.

Komsomolka. Bul sort az ýaqyttyń ishinde Sovet Odaǵynyń kóptegen oblystarynda keńinen tarady. Onyń ereksheligi - túsimi óte mol (gektaryna 20 tonnadan asa) bolady. Jıdegi iri, qońyr qyzyl tústi, odemi keledi, pisý merzimi ortasha. Óńdeý úshin óte qolaıly, sonymen birge jańadan jınap alǵan kezde tutynýǵa da bolady. Bul sorttyń taǵy bir ereksheligi - gúliniń túsi óte názik keledi. Sondyqtan Komsomolka sortyn tozańdandyrǵysh sortymen (Roshınskaıa, Saksonka, taǵy basqa sorttarmen) aralastyryp egý qajet.

Geroıná Manshýk. Jıdeginiń sapasy jaqsy jáne mol onimdi bolýyna baılanysty, Qazaqstannyń ońtústigi men ońtústik-shyǵysyna keń taraǵań jáne mundaǵy negizgi sorttardyń qataryna enedi.

Butalary ortasha, jınaqy, japyraqtary tik turady, túsi ashyq jasyl. Gúl sıdamy qysqa, japyraq deńgeıinen tómen óte berik, sondyqtan jıdekteriniń bári birdeı topyraqqa túsip jatpandy. Jıdekteri erterek — maýsymnyń birinshi on kúndiginde pise bastaıdy. Pisip jetilý 25-30 kúnge sozylady. Ónimdi mol beredi.

Jıdekteriniń iriligi ortasha 5 g, moıyny joq, jalpaq syna tárizdi, ashyq qyzyl. Jumsaǵy tyǵyz, qyzǵylt, hosh ıisti, onsha sýly emes, dámdi. Jas kúıinde jelinedi, óńdeledi. Basqa sorttarǵa qaraǵanda bul tasýǵa tózimdi.

Almaty, Jambyl, Qyzylorda jáne Shymkent oblystarynyń barlyk, aımaqtarynda ósirýge usynylady.

Lúbov Povoljá. Butasynyń japyraǵy óte jıi. Maýsymnyń birinshi on kúninde pisedi.

Jıdekteriniń iriligi ortasha 5 g, ashyq qyzyl, bir jaǵy shoshaq kelgen domalaq. Dámdiligi ortasha. Jas kúıinde jelinedi jáne tehnıkalyq qaıta óndeýge jumsalady. Oral oblysynda esirýge usynylady.

Tashkentskaıa. Jıdegi keshteý — maýsymnyń ekinshi onynshy kúninde pisedi, jemis salýy 18-24 kún.

Almaty oblysynda ónimdi mol beredi. Jıdegi iri 7-8 g, aıqyń qyzyl, dámi qyshqyltym-tátti, sapasy ortasha. Negizinen óńdeýge jumsalady. Almaty, Jambyl, Shymkent jáne Qyzylorda oblystarynda usynylady.

Ýzbekıstanskaıa. Qazaqstannyń ońtústiginde taraǵan. Butasy bıik ósedi, azdap salbyrańqy. Japyraqtary iri, qyrtysty. Alǵashqy jıdekteri maýsymnyń ekinshi on kúndiginiń basynda pisedi. Jemis salýynyń uzaqtyǵy 22 kún.

Jıdekteri iri 8-9 g, shoshaq nemese topal shoshaq pishindi, búıirli, aıqyn qyzyl, jyltyr. Jumsaǵy qyzyl, sýly, býly. Dámi jaqsy. Jas kúıinde jeıdi jáne óńdep te paıdalanady. Shymkeńt, Almaty, Jambyl oblystarynyń ońtústik aımaqtaryna usynylady.

Zenga-Zengana. Jıdegi sapasynyń jaqsy jáne mol ónimdi bolýyna baılanysty. Qazaqstannyń ońtústigi men ońtústik-shyǵysyna keń tarady jáne mundaǵy negizgi sorttardyń qataryna enedi. Ortasha, kesh pisetin sort. Butalary bıik, jınaqy japyraqtary jıi bolady, túsi ashyq qyzyl. Bul sıdamy ortasha, japyraq deńgeıinen tómen óte berik, sondyqtan jıdekteriniń bári birdeı topyraqqa túsip jatpaıdy. Deserttik kompot jasaýǵa jáne jas kúıinde paıdalanady. Basqa sorttarǵa qaraǵanda bul tasýga tózimdi. Seıanes Zıger FRG-dan shyǵarylǵan sort. Ónimi kg/m² shamamen 0,96-1 kg. Gúli qos jynysty.

Ónimdi jınaý

Búldirgen jıdegi birden ǵana jıylmaıdy, pisýine qaraı birte-birte jınalady. 7-8 ret jınaýǵa bolady.

Jıdegi onshalyqty berik bolmaıtyn Koh, Lýı-Gote sıaqty sorttardyń jıdegin kún aralatyp jınaýǵa bolady, al Lýıza, Saksonka, Kazahstanskaıa sıaqty sorttardyń jıdegi 4-5 kúnde bir ret jınalady. Jıdekti onyń túbindegi tostaǵansha kók japyraǵy men jáne uzyndyǵy bir santımetrge jýyq sabaǵymen birge jınaý kerek.

Búldirgen jınaǵan kezde ýchaskedegi barlyq shirigen jáne zıandalǵan jıdekterdiń barlyǵy da túgeldeı jınalyp alynady. Jınalǵan búldirgendi sol kúni, ári kegkende kelesi kúni paıdalaný kerek. Jınap alǵan búldirgendi bir ydystan ekinshi ydysqa aýystyrýǵa bolmaıdy, sonymen qatar kún kózine uzaq ýaqyt qaldyrýǵa da bolmaıdy. Óıtkeni kún kózine qaldyrǵan búldirgen tez buzylyp ketedi.

Búldirgen egilgen ýchaskeni jasartý

Búldirgen butatasy jylma-jyl ósýmen birge topyraq betine jaıylyp qobyraıdy, sonyń nátıjesinde ósimdiktiń qorektenýi nasharlaıdy. Negizgi túpten jyl saıyn jas tamyrlardyń taralýy jas ósimdiktiń ósýin nasharlatady jáne ónimin kemitedi. Búldirgen butasynyń ádette tórt jyldan keıin ónimi kemı bastaıdy. Ýchaskeniń ónim berýin odan ári jaqsarta berý úshin onyń topyraǵyn qunarlandyrý qajet.

Eski ýchaskeni jasartýdyń eń jaqsy ádisi mynadaı: jıdekti jınap alysymen sýaryp, onan keıin búldirgenniń jer betindegi bóligin túbine deıin shaýyp, sıretý qajet. 2-3 kún ótken soń ýchaskeni taǵy da sýarady, ár gektarǵa 90 kg tolyq mıneral tyńaıtqysh - azot, fosfor, kalıı tyńaıtqyshtaryn engizip, ústep qorektendiriledi. Odan ári kútýdiń jalpy ádisteri qoldanylady. Kúzge deıin mundaı ósimdik ósip jetiledi, al kelesi jyly ónim beredi. Jasartqannan keıin ýchaske eki jyl boıyna jaqsy ónim beredi, onyń ónimdiligi mólshermen alǵanda 30 prosent artady.

Ýchaskedegi qatarlardy aýystyrý arqyly jańartýǵa da bolady. Bul úshin qatararalyqtarynda ósimdik ushtary julynady. Bul ádis tek 3 jyldan aspaǵan ýchaskede ǵana oıdaǵydaı nátıje beredi, mundaı jerde jetkilikti mólsherde jaqsy ósimdik ushtaryn ósirýge bolady.

Joǵaryda aıtylǵan komplekstik agrotehnıka sharalaryn qoldaný búldirgennen jyl saıyn mol ónim alýǵa (gektaryna 10-13 tonnaǵa deıin) múmkindik beredi. Qazaq jemis-jıdek jáne júzim ǵylymı-zertteý ınstıtýty jemisterdi saqtaý tehnologıasy bóliminiń plantasıalarynda, jeke tájirıbe ýchaskelerinde jaqsy sort jyl saıyn gektaryna 13-15 tonnaǵa deıin ónim berip keledi, al sýarylmaıtyn taýly jerlerde Lýı-Gote sorty keıbir jyldary gektaryna 18-20 tonnaǵa deıin ónim beredi.

Ereksheligi

Búldirgen óziniń tegi jaǵynan alǵanda ormanda shyǵatyn ósimdik, qar qalyń jaýatyn, jazda onshalyqty ystyq bolmaıtyn, ylǵaldy salqyn aýaly aımaqtarda ósedi. Búldirgen shóp pen aǵashtyń aralyq formasyndaǵy jartylaı jatyq baǵytta, árdaıym kók qalpynda bolatyn kópjyldyq ósimdik.

Búldirgendi egisimen kelesi jyly jıdek bere bastaıdy. Búldirgenniń tamyry jerge 40-50 santımetr tereńge taraıdy, biraq bulardyń negizgi bóligi 25 santımetr tereńdikte bolady.

---