InfoHub Logo

Erekshelikteri

Qaraqat (smorodına) pen toshala (kryjovnık) butaly ósimdikter bolyp esepteledi. Bulardyń atpa tamyrlary bolmaıdy. Negizgi túbinen kóptegen shybyqtar ósedi. Shybyqshalar túpke jaqyndaǵan saıyn kóp bolsa, sonshalyqty berik bolyp ósedi. Bulardyń eń qýattysy tamyrǵa jalǵas shybyqtar bolyp esepteledi. Qara qaraqattyń jemis búrshiginiń tirshiligi 1-3 jylǵa sozylady, mundaı jaǵdaıda bir ret jemis bergen búrshik kelesi jyly ónimdi az beredi, sondyqtan jemis berý kelesi jyly da jas shybyqtarǵa aýysady. Qaraqattar jemis berýi jaǵynan alǵanda óte baǵaly ósimdik bolyp esepteledi, onyń butaqtary 2-3 jyl boıy jemis bere alady. Tórt jyldyq butalarynyń ónimi az, jıdegi usaq bolyp keledi. Qyzyl qaraqattyń jáne toshalanyń 6-7 jyldyq butalary jaqsy jemis bere alady.

Qaraqat pen toshala kóktemde erte kókteıdi, tańqýraı men búldirgennen erte gúldeıdi. Gúldeý merzimi 10-20 kúnge sozylady. Gúldegennen keıin, shamamen aıtqanda eki aıdan keıin bul ósimdikterdiń jıdegi pisedi. Toshalanyń negizgi butalarynan kóptegen butaqshalar ósip shyǵatynyn árdaıym este ustaý kerek, osynyń nátıjesinde buta tez jıilenip túptelgish keledi. Ýchaskelerdegi ósimdikterdiń ónim berý merzimi 15 jyldaı bolady, odan artyq ósken butalar kóptegen jaǵdaıda paıdasyz bolyp qalady, sondyqtan mundaı butalardy aýystyrǵan jón.

Qýańshylyqqa tózimdiligi jáne kútimdi sonshalyqty kerek etpeıtindigi jaǵynan jıdektik butalardyń ishinde sary jyltyr qaraqat erekshe kózge túsedi. Bul ósimdik tidti eń qolaısyz bolǵan jyldyń ózinde de jyl saıyn turaqty mol ónim beredi.

Túrli jaǵdaıda óse berýge meılinshe beıim bolǵandyqtan jáne úzdiksiz mol ónim beretini sebepti jyltyr sary qaraqat, sońǵy jyldarda Ortalyq jáne Batys Qazaqstannyń jemis-jıdek baýlarynda keńinen taralýda.

Qaraqat pen toshala egiletin jerdi belgileý jáne ýchaskeni ázirleý. Qaraqat pen toshala ylǵaldy súıetin ósimdikter. Qaraqat sál kóleńkeni de onsha elemeıdi, oǵan ylǵaldyń shamadan tys artyq bolýy asa zıan keltirmeıdi. Jazǵy temperatýranyń óte ystyq bolýy bul ósimdikke qolaısyz keledi. Qyzyl qaraqat qýańshylyqqa meılinshe tózimdi keledi, jaryqty kóp kerek etedi, bul Ortalyq jáne Soltústik-SHyǵys Qazaqstan jaǵdaıynda qaraqatqa qaraǵanda qysqa tózimdi keledi. Toshala qaraqattan góri jylylyqty jáne jaryqty jaqsy kóredi. Munyń barlyǵyn qaraqat pen toshalany egýge oryn tańdaǵanda este ustaý qajet.

Qaraqatty egý úshin ylǵaldy ýchaskeni tańdap alý kerek. Bul úshin oıpat jerdi de paıdalanýǵa bolady. Taýly jerlerde qaraqat egý úshin saıdyń saǵalary qolaıly keledi. Sondaı-aq betkeılerdiń oıpatty bóligin paıdalaný kerek. Ashyq ýchaskege otyrǵyzylǵan qaraqattyń túıinderi jappaı túsip qalatyndyǵy baıqalady. Jıdegi óte usaq bolady. Jemis beretin býrshikteri úsip ketedi, ónim shuǵyl kemıdi.

Toshala ýshin jaryq mol túsetin, ylǵaly jetkilikti, qarashirikti topyraqty jer belgilenýge tıis. Jaryq jetkiliksiz bolsa toshalaǵa grıbok aýrýy áýes keledi.

Qaraqat jáne toshala egý úshin topyraqty tańqýraı egýge arnalǵan ýchaske sıaqty ázirleý kerek. Bular kóktemde tyńaıtqyshty kóptep engizýde óte jaqsy áser etedi. Bulardy otyrǵyzý aldynda jer topyraǵynyń beti tegistelip tańqýraı egýge arnalǵan ýchaske sıaqty kvartaldarǵa bólinedi.

Sorttardy iriktep alý

Qaraqat pen toshalanyń birneshe myń sorty bar, biraq Qazaqstan jaǵdaıynda ósirýge bulardyń ishinde biraz sorttary usynylady. Tómende Qazaqstanda túrli óńirinde ósirýge arnalǵan asa mańyzdy sorttardyń tizimin keltiremiz.

Qyzylorda, Shymkent jáne Jambyl oblystary úshin — qaraqattan — Boskopskıı velıkan, Kent, Lıa plodorodnaıa, Krandal Mıchýrına, Smorodına krasnaıa nemese Golandskaıa krasnaıa, Krasnyı Kres; toshaladan — Mysovskıı 17 jáne Mysovskıı 37.

Almaty jáne Taldyqorǵan oblystary úshin — qara-qattan — Boskopskıı velıkan, jergilikti qaraqat (iriktelip alynǵan túri), Granenaıa, Maslánaıa, Lıa plodorodnaıa, Neapolıtanskaıa, qyzyl qaraqattan — Golandskaıa krasnaıa, Zvezda Severa, Krasnyı Kres; toshaladan - Mysovskıı 17, Mysovskıı 37.

Ortalyq Qazaqstan, Soltústik-SHyǵys, Soltústik jáne Batys Qazaqstan oblystary úshin. Qaraqattan — Chempıon Prımorá, jergilikti qaraqattyń iriktelip alynǵan túri, Lıa plodorodnaıa, Sanders, Granenaıa, Neapolıtanskaıa, Maslánaıa, Baskopskıı velıkan, Krandel Mıchýrına, Krasnyı Kres; Toshaladan — Haýton, Dolınskıı rozovyı, Sıbırák № 1, toshalanyń iriktelip alynǵan jergilikti sorty.

Qaraqat pen toshalanyń keıbir sorttary

Qaraqat. Boskopskıı velıkan. Qazaqstanda kóptegen oblystaryna keńinen taraǵan. Butasynyń túbi ortasha, sapaly keledi. Tamyrǵa jalǵas shybyqshalary az bolady. Jemis sabaqtary uzyn keledi, dara-dara esedi. Jıdegi iri, óte dámdi, sapaly bolady. Asa pisip ketse biraz bólip túsip qalady. Jemisiniń pisý mólsheri ortasha. Ónimi jaqsy keledi. Jıdegin óńdeý úshin paıdalanady jáne jańa pisken kúıinde jınaǵan kezde de qoldanylady.

Chempıon Prımorá. Butasy qýatty, salalyǵy ortasha bolady. Sabaqtary ortasha nemese uzyn bolyp ósedi. Jıdeginiń iriligi ortasha, erte pisedi. Ónimi óte jaqsy bolady. Qysqa tózimdi. Óńdeý úshin jáne jınalǵan kezde de paıdalanylady.

Lıa plodorodnaıa. Bul óte kóp taraǵan sorttyń biri. Munyń ereksheligi — qysqa tózimdi, mol ónimdi keledi, butasynyń kólemi ortasha, salaly bolady. Sabaǵy uzynsha nemese ortasha keledi. Jıdeginiń iriligi ortasha, pisý mezgili de sondaı. Pisken kezde jemisi butadan týspeı berik tura beredi. Bul asqanalyq jáne tehnıkalyq sort bolyp esepteledi.

Neapolıtanskaıa. Mol ónimdi, sýyqqa tózimdi, butasynyń kólemi ortasha bolady, alǵashqy jyldarda tik ósedi, sońynan meılinshe salaly bolyp jan-jaqqa taraıdy. Sabaǵy da, jıdeginiq iriligi de ortasha, keıde iri de bolady. Keshigińkirep baryp pisedi. Jıdegi jas kúıinde jáne óńdeý úshin de paıdalanady.

Krasnyı Kres. Bul sorttyń erekshelik qasıeti — jıdegi óte sapaly dámdi keledi. Ónimi jaqsy bolady. Butasynyń kólemi ortasha, jan-jaqqa jaıyla ósedi, jıdeginiń túsi qyzyl, sabaǵyna taqalǵan jerdegi jıdek iri bolady, al ushyndaǵylary usaq keledi. Pisý merzimi ortasha, bul sort jaqsy kútimdi jáne tyńaıtýdy kerek etedi.

Altaıskaıa krasnaıa. Almaty oblysynda kezdesedi. Sýyqqa tózimdi jáne ónimdi mol beredi. Jıdekteri maýsymnyń ekinshi jartysynda pisedi.

Jemisi ashyq qyzyl domalaq nemese sál sopaqsha. Dámi qyshqyltym-tátti. Jıdekterin jas kúıinde jeıdi jáne óńdep te paıdalanady. Budan jasalǵan tosaptyń sýıkimdi qyshqyltym dámi bolady.

Almaty oblysynyń taý baýraıy, taý etegi aımaqtaryna usynylady.

Ýzbekıstanskaıa krýpnoplodnaıa. Ónimdi mol beredi. Jambyl jáne Shymkent oblystarynda egiledi.

Butasy qýatty, jartylaı salbyrańqy, jemisti ótken jyly ósken aǵashyna (butasyna) salady. Jıdekteri iri, 1,5 g, týsi qońyr kókten qaraǵa deıin barady. Dámdik sapasy jaqsy. Jıdekteri sholde pisedi, biraq bir mezgilde pispeıdi. Bul sorttyń bir kemshiligi — jemis salý merziminiń eki aıǵa deıin sozylatyndyǵy.

Jıdekterin jas kúıinde jeıdi jáne óńdep te paıdalanady. Jambyl oblysynyń jazyq, taý etegi aımaqtaryna, Shymkent oblysynyń ortalyq, taý etegi aımaqtaryna, Qyzylorda oblysynyń ortalyq jáne soltústik-batys aımaqtaryna usynylady.

Toshalanyń Mysovskıı 37 sorty. Bul sorttyń negizgi qasıeti toshalanyń asa qaýipti dertteri — toshala aq untaǵyna (sferotek) tezimdiligi jáne butaqshalar arqyly ulasyp ósýge qabilettiligi. Ónimi mol bolady. Jıdeginiń iriligi ortasha, túsi qyzyl qoshqyl, ortasha kólemdi keıde keshigip pisedi. Jıdegi butada berik saqtalady. Onyń jıdegin jas kúıinde jáne óńdeý úshin paıdalanýǵa bolady.

Mysovskıı 17. Sferotekke tózimdi sort. Qútimdi jáne tyńaıtýdy kóp kerek etpeıdi. Aǵash butalaryna ulastyrylyp ósirýge de bolady. Ónimi kóp, jıdeginiń iriligi ortasha, formasy sopaq keledi, túsi jasyl bolady. Qóbinese jas (jańa) pisken kúıinde paıdalanylady.

Haýton. Bul sorttyń negizgi qasıeti — sferotekke tózimdiligi, mol ónimdiligi, aǵash shybyqtaryna ulastyrylyp ósirý múmkindigi bolyp tabylady. Jıdegi usaq keledi, túsi qyzyl qoshqyl bolady, pisý merzimi ortasha — kesh. Óńdeý úshin jáne jas (jańa) pisken kúıinde paıdalanylady.

Solınskıı rozovyı. Aýrýǵa tózimdi sort. Haýton sortynan ereksheligi — jıdegi iri, mol ónimdi keledi. Bul asqanaǵa jáne tehnıkalyq maqsatqa jumsalady.

Golýbka. Sorttyń shyqqan jeri M. A. Lısaıvenko atyndaǵy NIIS. Saýnders h Prımorskıı chempıonyn býdandastyrý arqyly alynǵan sort. Sýyqqa óte tózimdi. Pisý merzimi — ortasha — erte, bir jemistiń ortasha salmaǵy 0,5-0,6 g. Bir túpten alynatyn ónim shamamen 2-2,1 kg. Búrshik kenesimen aýrýy ortasha. Tozańdaǵan kezde 50-60%-ke deıip jemis beredi.

Jas shybyqtardy otyrǵyzý jáne ony kútý

Jas shybyqtardy erte kóktem shyǵysymen jáne erte kúzde otyrǵyzýǵa bolady. Mundaı jaǵdaıda qaraqat pen toshalanyń búrshigi kóktemde óte erte shyǵatyndyǵyn árdaıym este saqtaý qajet. Shybyqtardy kúzde otyrǵyzǵan kezde olar sýyq túskenge deıin qalyptasyp ónýi kerek. Munan kesh otyrǵyzýǵa bolmaıdy, óıtkeni kesh otyrǵyzylǵan aǵash kúzge deıin ónip úlgere almaıdy.

Shybyqtardy otyrǵyzǵan kezde olardyń aralyq qashyqtyǵy mynadaı bolýǵa tıis: qaraqat úshin qatararalyqtary 1,5 metrden, ósimdikterdiń bir-birinen qashyqtyǵy bir metr, ár gektarǵa 5000 odan da kóp ósimdik otyrǵyzylady.

Shybyqtar 30X30 santımetr shuńqyrǵa otyrǵyzylady. Shybyqtar pıtomnıktegiden 5-6 santımetr tereń otyrǵyzylady (40-45 sm). Aǵashty tereń otyrǵyzǵanda onyń tamyr júıeleri meılinshe jaqsy qalyptasady, munyń ózi tamyr júıeleriniń kóptep salaly bolyp ósýine qolaıly jaǵdaı jasaıdy. Ekpe shybyqtardy otyrǵyzysymen sýarý kerek, munan soń árbir shybyqshada 2-3 búrshik qalatyndaı etip, butaqtary kesiledi. Sýarǵannan keıin aǵash tóńiregindegi topyraqqa úgindi kóń shashý qajet.

Alǵashqy 2-3 jylda qatararalyqtaǵy jerdi kartop jáne kókónis daqyldaryn otyrǵyzý úshin paıdalanylady. Qatararalyqtaryndaǵy daqyldarǵa mindetti túrde tyńaıtqysh engiziledi.

Eger qatararalyqtary paıdalanylmaı bos qalatyn bolsa, qatarǵa kóldeneń jáne uzynynan jerdi qopsytady. Aǵash túbindegi topyraqqa kóń úgindisi engizilse, ol jerdi qoldan óńdeýdiń qajeti bolmaıdy.

Jemis beretin aǵashty kútý

Qaraqat pen toshalanyń jemisi ýchaskesi topyraǵyn kútýdiń negizine — sýarý, topyraqty qopsytý, tyńaıtqysh engizý jatady. Qatar- aralyktarynyń topyraǵy jaz boıyna 2-4 ret óńdelinedi. Sýarý tańqýraıdy sýarǵan mólshermen birdeı bolady. Qatararalyqtaryna enin 80-120 sm etip úgindi kóń shashady. Shashylǵan úgindi kóńniń qalyńdyǵy 6-8 sm bolady. Qaraqat pen toshala topyraqta qarashiriktiń óte kóp bolýyn kerek egedi, sondyqtan da mol ónim alý úshin ýchaskege kóń tyńaıtqyshyn jyl saıyn nemese jyl ótkizip engizip turý kerek.

Kóńdi árbir túpke (8-10 kg) nemese úgindi kóń shashqan sıaqty búkil qatar boıyna engizýge bolady. Mıneral tyńaıtqyshtarmen bir jylda eki ret ústep qorektendiriledi. Birinshi ret gúldengennen keıin ústep qorektendirýge bolady, bul jemistiń jaqsy ósýine shybyqshalardyń jetilýine áser etedi. Bul joly árbir gektarǵa 30-40 kg azot jáne kalıı tyńaıtqyshy engiziledi. Ekinshi ret jemis jınaǵannan keıin ile-shala ústep qorektendiriledi, bul jemis búrshikteriniń ósýine jaqsy áser etedi. Bul joly ár gektarǵa 40-60 kılogramm fosfor jáne 20-30 kılogramm azot pen kalıı tyńaıtqyshy engiziledi.

Qaraqat pen toshalany kútý jumysyndaǵy asa mańyzdy ıǵart butalardy qalyptastyrý jáne kesý bolyp tabylady. Butalardy qalyptastyrý otyrǵyzǵannan keıin eki-úsh burshiktegi barlyq butaqshalardy kesýden bastalady. Qalyptastyrýdyń odan arǵy mindeti jetilgen jaǵdaıda ár túrli kezeńde ósken 15-20 tamyrly butaqshalardys bolýyn kózdeıdi. Munan soń butaqshalardyń sany 15-20-ǵa jetkiziledi, bulardyń ishinde 4-6 butaq bir jyldyq jáne 3-4 butaq kóp jyldyq bolyp keledi. Qaraqattyń bes jyldan asqan butaqtary kesilip turady. Qyzyl qaraqat pen toshalanyń 6-7 jyldan asqan butaqtary ǵana kesiledi.

Jyl saıyn árbir butalardyń jaqsy ósýine jetý kerek. Osyndaı jaǵdaıda ǵana qaraqat pen toshaladan mol ónim alýdy qamtamasyz etýge bolady.

Qazaqstannyń ońtústik-shyǵys jáne ortalyq bóliginde qaraqattyń jemis beretin búrshigi men shybyqshalary ushynyń úsip ketetindigi baıqalady. Úsikke shaldyrmaýdyń ńegizgi sharasy mezgilimen qoldanylsa, onyń mol ónim berýi qamtamasyz etiledi, bul úshin qysta qaraqattyń shybyqtaryn ıip jerge kómý kerek. Bulardy ıip jerge kómý tártibi tańqýraıdy ıip kómý sıaqty bolady. Munymen qosa jetkilikti mólsherde qar toqtatylýyn qamtamasyz etýi qajet. Bul shara Almaty jaǵdaıynda ónimdi aǵashty ıip kómgennen góri 5-8 ret artyq alýǵa múmkindik beredi. Qyzyl qaraqat pen toshala mundaı jaǵdaıda qysqa tózimdi keledi, tipti ıip kómgenniń ózinde de úsikke shaldyqpaıdy.

Ónimdi jınaý

Qaraqat pen toshala sorttary kópshiliginiń jemisi birkelki pisedi, sondyqtan bulardyń jemisi ádette bir dúrkin, al keıde eki dúrkin jınalady. Qyzyl qaraqat pen aq qaraqatgy sabaqtarymen birge jınaýǵa bolady, al jaı qaraqattyń jıdegi óz aldyna jınalady. Qaraqatty jınaý úshin búldirgendi jınaıtyn ydystar qoldanylady.

Qaraqatty jańa pisken kúıinde paıdalanylatyn bolsa, toshala tolyq pisken kezde jınalady, al óńdeý úshin shala piskenderi jınalady. Shala pisken toshalany jınaý úshin 6-8 kg ydys qoldanylady.

Qaraqattyń, ásirese, toshalanyń jıdegi búldirgen men tańqýraıdyń jıdekterine qaraǵanda edáýir uzaq (4-5 kún) saqtalady. Jınaǵan kezde bul jıdekterdi de kún kózine qaldyrýǵa bolmaıdy, jınap alysymen salqyn jerge jetkizý kerek.

---