InfoHub Logo

     Qazaq halqy ejelgi zamannan-aq ıslam dinin ustanǵany belgili. Olaı deıtinim, tarıhtan belgili Kereı men Jánibek handyq qurǵannan bastap, odan aldyńǵy Aq Orda men Altyn Orda dáýirinde, Qarahan memleketi tusynda elimizdiń aýmaǵyna ıslam dini keń túrde taralǵan bolatyn. Ult retinde uıysyp, órkenıetke ıe bolýymyzǵa, salt-dástúrimiz ben dinimizdiń bite qaınasyp sabaqtasýy osy – ıslam dininiń yqpaly dep bilemin.

     Islam dini etıkalyq turǵydan qarastyrǵandaǵy ózgesheligi, onyń adamgershili qulyqty basqa áleýmettik qatynastardy retteýshi, qoǵamdyq sananyń túrlerinen bólip jarmaý, mundaǵy aıtpaǵym, qoǵamdyq sana ol – dinı rásimder, ádet-ǵuryptar, salt-dástúrler. Qazaq halqynyń turmys-tirshiliginde, ádet-ǵurpy men salt-dástúri arqyly, mádenıeti arqyly, dini arqyly qalyptasqan ulttyq ómir salty bar. Kezinde salt-dástúr sanasynda, ádebıet, tarıh oqýlyqtarynda, baspasóz, kórkem ónerde beınelengenimen, olardy keńinen qoldaný keńestik ıdeologıanyń óktemdiginen joıyla bastady. Ókinishke oraı, ult retinde ózimiz de ulttyq ádet-ǵurypty, saltymyz ben dástúrimizdi qorǵaýǵa, berik ustanýǵa tabandylyq pen ustamdylyq kórsete almadyq. Qazaq turmysy jartylaı batyssha-oryssha, jartylaı qazaqy boldy. Batyssha deımiz-aý! Sol batystyń bizge dál qazirgi kezde tehnologıasy kerek shyǵar, biraq, mádenıeti bir tıynǵa da kerek emes. Qazirgi kezde jastardyń batysqa qyzyǵýy men elikteýshiligi minezdiń ózgerýine alyp keledi. Minez ózgerse – dástúr qaıda, salt qaıda, tárbıe qaıda ekenin tappaı qalarmyz? Qudaı saqtasyn, árıne. Al qyzyǵýshylyq pen elikteýshilik – jastardyń jat aǵymǵa kiriýine birden bir sebepshi ekeni aıdan anyq.Aıtpasaq ta túsinikti...

     Din, dástúr, salt, yrym-tyıym – munyń bári óte tyǵyz baılanysta, sabaqtastyqta. Onyń mánisi mynada: Islamǵa deıin arabtarda yrymǵa ılaný oryn alǵan. Mysaly, olar jolǵa shyǵarda tynysh otyrǵan qusty úrkitip ushyratyn. Eger qus oń jaqqa bet alatyn bolsa, saparǵa shyǵýdy durys kórgen, al sol jaqqa ushatyn bolsa, sapar sátsiz bolady dep boljaǵan. Sol sıaqty keıbir jandar qara mysyqtyń jolyn keskenin kórse, jolaýshylyǵy sátsiz bolady dep boljaǵan.

     Qazirgi tańda jańa túsken kelin otqa maı quıarda «Ot ana, maı ana, jarylqa!» dep aıtpasa da bul yrymnyń ózi shamanızmniń sarqynshaǵy ekeni sózsiz. Taǵy bir mysal keltireıin: «Túnde tyrnaǵyńdy alma nemese jaman bolady» dep jatady. Shyn máninde, bul yrym emes. Bul – qazirgideı jaryq shamy joq ári ydys-aıaǵy men jatyn orny jaqyn ornalasqan kishigirim qazaqy úıde ǵumyr keshken halyqtyń gıgıenalyq saqtanýynan týyndaǵanp  ustanym. Sebebi, qarańǵyda alynǵan tyrnaqtyń yrshyp ydys-aıaqqa túsip, odan ári adamnyń ishine ketý qaýpi bar dep eseptegen. Sol sekildi, «Úıge qaraı júgirme nemese atpen shappa jaman bolady» degen de bar. Bul da yrym emes, úlken etıkadan týyndaǵan tyıym bolyp sanalady. Kóbine jaý shapqanda habarshy jaı júriske salmaı shaýyp keletin bolǵan. Sondyqtan tynyshtyq ýaqytta úıge qaraı shaýyp kelý - eldiń júregine úreı salý bolǵandyqtan, osylaı tyıymdardy ata–babamyz aıtyp otyratyn bolǵan.

     Endigi aıtpaǵym,dastarhan basynda beriletin bata týraly. Negizi batalar ımandylyq, adamgershilik,aman-esendik, baqyt, qýanysh, qut-berekeni kútýge shaqyrady. Batany aýyl aqsaqaldary men qarıalar beretin bolǵan. Din men dástúrdiń sabaqtastyǵy dep osyny aıtýǵa bolady. Dindi dástúrden, dástúrdi dinnen bólip qaraýǵa bolmaıdy, sebebi, qazaq halqynyń salt-dástúrleri dinmen óte tyǵyz baılanysta bolǵandyǵyn osy keltirgen mysaldardan ańǵaramyz.

     Qazaq halyq aýyz ádebıetinde kóterilgen dinge qatysty taqyryp XIX ǵasyrda qazaq aǵartýshy demokrattarynyń jazba ádebıetterinen de úlken oryn alǵanyn aıta ketý kerek. Dinge qatysty halyqtyń erkin qıalynan týǵan shyǵarmalarǵa belgili ǵalym Shoqan Ýálıhanov erekshe mán bergen. Shoqan tek ıslam dini emes, dinniń basqa túrlerine de tereń taldaýlar jasaǵan. Osy sekildi Ybyraı Altynsarın, Abaı Qunanbaıuly, Shákárim Qudaıberdiuly, Sultanmahmut Toraıǵyrov syndy ǵalymdar men jazýshylar óz shyǵarmalarynda din týraly taqyryptardy arqaý etken. Máselen, Sultanmahmut Toraıǵyrov shyǵarmashylyǵyna kóz júgirtsek «Din», «Qısyq qabyrǵa», «Neke qıar», «Aıt» syndy taqyryptaǵy týyndylardy kezdestirýge bolady. Al dindi ózderine tap quraly retinde bıleýshi toptardyń qaskóıligin Abaı tek óleńmen emes, asyl oıly ótkir sózderimen de túıregen. Olardyń mal múlikke, baılyqqa tabynǵan aram oılaryn betterine basqan. Abaı shyǵarmasynda: «Baılar ózinde joqty malmen satyp alady. Kóńilderi kókte, Kózderi aspanda. Adaldyq, aramdyq, aqyl, ǵylym, eshnárse maldan qymbat demeıdi» - deıdi. Dinniń eń qaýipti keseldi jaǵy bireýdi kápir, bireýdi musylman dep ult arazdyǵyn týdyrý saıasatyn qozdyrý edi. Abaı da buǵan soqqy berdi. «Oryssha oqý kerek, hıkmet te, mal da, óner de, ǵylym da bári orysta zor...Orystyń tilin bilseń, kókirek, kóziń ashylady...Orystyń ǵylymy, óneri – dúnıeniń kilti, ony bilgenge dúnıe arzanyraq túsedi» - degen.

    Keleshegimiz jarqyn bolý úshin, jas urpaq ótkendi, ata-baba murasyn bilýi qajet jáne salt-dástúrimizdi, ádet-ǵurpymyzdy joǵaltpaı saqtap, zaman aǵymyna qaraı jaqsy jetildirip otyrsaq nur ústine nur bolary sózsiz.

---