InfoHub Logo

Balalarmen oınap júrgen Edige kele jatqan eki kisini sonadaıdan kórip qalyp, qasyndaǵy jetkinshekke: «Ózderiń sálem bermeńder, sálem berse, alyńdar, «sálem bermedińder» dep sókse, jaýabyn men beremin», — dep eskertedi.

Kisiler bulardyń janyna jaqyndap kelip, únsiz turǵandaryn kórip:

— Balalar, úlken kisilerge nege sálem bermeısińder? — depti. Edige jalma-jan:

— Áýeli ózderiń nege sálem bermeısińder? — deıdi.

Álgi jolaýshylar:

— Bizdiń jasymyz úlken be, álde sender úlkensińder me?

— Biz úlkenbiz, — deıdi Edige ile sózge irkilmesten.

— Sender qalaısha úlken bolasyńdar?

— Myna turǵan toqsan balanyń jasyn qossaq, biz úlken bolmaǵanda, kim úlken bolady? — depti sonda Edige.

Sózden jyǵylǵan eki jolaýshy Edigeniń tapqyrlyǵyna tańdanyp: «Baǵanaǵy daýymyzdy osy balaǵa aıtyp kórsek qaıtedi» dep oılaıdy.

— Eı, bala, biz daýly bolyp Toqtamys hanǵa bara jatyr edik, endi sonymyzdy saǵan aıtsaq, bitiresiń be? — deıdi.

— Eger Qudaı aýzyma salsa, bitireıin, — deıdi Edige.

— Olaı bolsa, mynaý — Alshyn atasy Kókjaldy mergen, men — Keńestiń uly Kókjanbaımyn. Edil men Jaıyq meniki edi, sondyqtan odan qashqan qoıan da meniki, Jaıyqtyń jaǵasynda, Aqkóldiń saǵasynda jatqan aq qoıandy kórdim de, ataıyn dep myltyǵyma kettim. Men myltyǵymdy alyp kelgenshe Kókjaldy qoıan atyp alypty. osynyń tóreligin ber, — deıdi.

Bala Kókjalǵa:

— Sen qansha jerden attyń? — dep suraıdy. Ol qansha jerden atqan mólsherin kórsetedi.

— Eger bir tórelik aıtsam, ekeýińiz de kónesiz be? — deıdi Edige. Ekeýi de «kónemiz» deıdi. Sonda balanyń bergen tóreligi mynaý eken:

Qoıandy alyp balaǵa qushaqtatady da Keńestiń Kókjanbaıyna:

— Balaǵa tıgizbesten qoıandy mergen kórsetken qashyqtyqtan at: eger de balaǵa tıgizseń, qunyn beresiń, oq dalaǵa ketse, qoıannan beıdamaq bol, tıgizseń, qoıan seniki bolady, — deıdi. Bul tórelikke kónbeı biraz ashýlanǵan Kókjanbaı sabasyna túsip:

— Ustat balańa, atamyn, — deıdi. Ańshy balaǵa darytpastan qoıannyń qalaǵan jerinen tıgizedi.

«Endeshe, buryn kórgen seniki» dep qoıandy Kókjanbaıǵa ustatady. Kókjaldy: «bul tóreligińe kónbeımin» dep daý shyǵarady. Ekeýi Toqtamys hanǵa barady. Han aldynda Kókjanbaı bolǵan oqıǵany baıandaıdy, balanyń tóreligin aıtady. Sonda Toqtamys han: «Sol balanyń tóreligi — tórelik, biz ondaı tórelik bere almaspyz da», — depti.

* * *

Sol bala Edige segiz jasqa kelgen soń bireýdiń qoıyn baǵyp júredi. Bir kúni oǵan ortalarynda bir aıaǵy aqsaq jylqy jetegi bar tórt jolaýshy ushyrasady. Tórteýi aǵaıyndy eken.

— Bizdiń enshimizge tıgen osy aqsaq jylqy ortamyzdaǵy bir qara edi. Basy úlken aǵamyzǵa, tórt aıaǵy tórteýimizge tıesili. Osy aqsaq mal baryp, kápirdiń eginine túsipti. Kápir tórt aıaǵynyń tıgen jerine tórt júz dilda suraıdy. Bizder soǵan daýly bolyp otyrmyz. Eger sen bı bolsań, tóreligin qalaı aıtar ediń, qoıshy bala? — deıdi buǵan. Sonda Edige:

— Alla aýzyma salsa, aıtamyn, — deıdi julyp alǵandaı, — Mynaý aqsaq aıaǵy qaısyńyzǵa tıesili? — dep suraıdy aldymen. Eń kishisi:

— Maǵan tıip edi, — deıdi.

— Endeshe sen tóleýden bosaısyń, — deıdi Edige, — Dildániń eki júzin basyn alǵan aǵań tartsyn, óıtkeni maldy eginge kózi kórip, basy súırep alyp barady, eki júzin eki aǵań tartsyn, óıtkeni aýrý aıaqty súırep aparyp bastyrǵan saý aıaq. Úsh aǵasy bul tórelikke kónbeı, Toqtamys hanǵa barady. Han aldynda kishisi: «Biz jol boıy bir balaǵa júginip edik, ol mynadaı tórelik aıtty, — dep bolǵan jaıdy jaıyp salady. Balanyń bergen tóreligine razy bolǵan han: «Balanyń tóreligi — ádil, men ondaı tórelik bere almas edim,, — deıdi.

* * *

Taǵy bir kúni atan túıeni jetelegen eki adam Edigeni kórip:

— Áı, qoıshy, osy túıege daýlymyz, tóreligin beresiń be? — dep suraıdy.

— Beremin, — deıdi qoıshy bala jasqanbaı.

— Osy túıe meniki. Bota kezinde joǵalǵan. Atan bolǵanynda tanyp turmyn. Urlaǵan urym — mynaý, — deıdi bireýi.

— Óz ingenimniń botasy, óz botamnyń tuqymy. Bul maǵan qylyp otyrǵan jalasy, — deıdi ekinshisi. Edige ekeýine:

— Túıeniń enesin taýyp ákelińder! — deıdi. Eki ingen keltirilgen soń, Edige atannyń taqymyna qyl buraý salyp buraıdy. «Joǵaltyp edim» degen joqshynyń ingeni bozdap atannyń ústine túse qalady. Sonda bala:

— Munyń urlatqany shyn eken. Túıesin qaıtaryńyz — deıdi. Ekinshisi:

— Bul tórelikke kónbeımin, — dep, Toqtamys hanǵa barady. Túıesin tanyǵan birinshi hanǵa:

— Osyndaı bir tórelik aıtylyp edi, — deıdi. Han:

— Ol qandaı tórelik edi? — deıdi. Olar jolda bir qoıshy balaǵa jolyqqanyn aıtady. Han:

— Endeshe sol tórelikke toqtap, túıesin qaıtaryp berińiz, — depti.

* * *

Edige taǵy bir kúni ortalaryndaǵy bir balaǵa talasyp kele jatqan eki qatyn men eki erkekke kezdesedi. «Áı, qoıshy, bizder daýly bolyp kelemiz, tórelik beresiń be?» — deıdi jamyrap. «Tóreligime tek razy bolsańdar», — deıdi.

— Osynaý balany besikte joǵaltyp edim, júgirip júrgende tanyp otyrmyn, — deıdi bir erli-zaıypty.

— On aı kóterip omyrtqamdy sógip tapqan balama jala jabady, — dep zar qaǵady qalǵan ekeýi. Edige tórteýine de:

— Bergen tóreligime kónesizder me? — dep suraıdy. Tórteýi de: «kónemiz» deıdi. Sonda Edige balany eki qolynan eki qatynǵa ustatady da «daýly balany semsermen ekeýińizge qaq bólip beremin» dep semserdi kótere bergende, «joǵaltyp edim» degen qatyn bileginen ustaı alady.

— Óltirmeńiz, — deıdi jalynyp, — menen týǵan bala bolsa, óskende meni bir tabar, ázirshe mynaý-aq alsyn. Edige úndemegen qatynǵa:

— Seniń urlaǵanyń shyn eken, óltirse óltirsin dep úndemediń, mynanyń balasyn ózine ber, — deıdi. Ózim taptym degen erkek pen qatyn: «bul tórelikke kónbeımiz» dep Toqtamys hanǵa barady. Tórelik tımegen qatyn men erkek hanǵa:

— Daýly bolyp sizge júginýge keldik, — depti. Bolǵan jaıdy ábden tyńdap bolǵan han:

— Qoıshy balanyń bergen tóreligi — tórelik, ondaı bılikti men bere almas edim, — deıdi.

* * *

Munan soń Toqtamys han: «Tórt ret mudaı ádil tórelik aıtqan qandaı bala, kim de bolsa munda shaqyryńdar!» — dep buıyrady. Jigitter Edigeni han aldyna alyp keledi. Han:

— Tórt ret tórelik aıtqan sen be? — dep suraıdy.

— Iá, men edim, taqsyr!

— Atyń kim?

— Edige.

Balanyń kıimderiniń kónetoz ekenin baıqaǵan han ústindegileriniń bárin sheshkizip, jańa kıim kıgizedi.

Jaýryndary jaqtaly,
Túıe baýly tartpaly.
Al qarakes ton berdi
«Muny ústińe kı!» dedi.
«Kókala jorǵa at min!» dedi.
«Kente belbeý bý!» dedi,
Tutam baýy som altyn,
Aqsuńqar qus beremin,
«Ushan teńiz shúı!» dedi.
«Qyrymnan qıyn daý kelse,
Tóreligin sonyń ber!» dedi.
«Qyrymnan qalyń jaý kelse,
Edige sony qyr!» dedi.

Edige daýdy bitistirip, jaýdyń betin qaıyrady. Toqtamys han bolsa, el tynyshtyǵyn buzbastan, jurtynyń aldynda bedeli óse beredi.

---