Ertegi arqyly balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý.
Ertegi arqyly balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý.
Maqsaty: Tyńdaýshyǵa ǵıbrat usynýmen birge estetıkalyq lázzat berý. Erteginiń atqaratyn qyzmeti keń: ol ári tárbıelik, ári, kórkem - estetıkalyq ádebı qazyna. Erteginiń búkil janrlyq ereksheligi osy eki sıpatynan kórinedi. Sondyqtan ertegishiniń basty mindeti sújetin barynsha tartymdy etip, kórkemdep, árlep baıandaý.
Kirispe
Ertegiler árqashanda qazaq halqynyń ómirinde mańyzdy rol atqaryp kelgen. Sebebi, ertegilerdiń mazmunynda halyqtyń turmys tirshiligi salt - dástúri, ádet - ǵurpy, búkil bolmysy, adamdardyń ózara qarym - qatynasy, minez - qulqy t. b. beınelengen. Urpaq tárbıesinde eń tıimdi tárbıe quraly retinde ertegiler tili jeńil, túsinýi ońaı bolǵandyqtan, ertegilerdiń balalarǵa otansúıgishtik, eńbeksúıgishtik, t. b. tárbıeler berýde ǵana emes, olardyń tilin damytýda da atqarar qyzmetiniń mańyzy óte zor. Ertegiler bastaýysh mektep oqýshylarynyń oı - órisin jetildirip, Otanyn súıýge, elin qorǵaýǵa, ónerdi ıgerýge, jalpy adamgershiliktik qundylyqtardy boıyna sińirýge septigin tıgizedi. Sonymen qatar balanyń sózdik qoryn da molaıtýda qyzmeti óte zor. Al sózdik qory mol, tili damyǵan bala - úzdik oqýshy, sebebi joǵaryda atalǵandar - jaqsy úlgilerdiń negizi. Oı órisi damyp, sózdik qory molaıǵan balanyń aıtar oıy da, ister isi de ónegeli bolmaq. Demek, bala tilin damytý - qoǵam damyǵan saıyn kúndelikti qajettilikke aınala beretin eń ózekti máselelerdiń biri. Onyń ústine elimiz egemendik alǵaly beri memlekettik tilde sóıleý sony oqytý ádistemesin jetildirý, sonyń ishinde, bala tiliniń damýy men sózdik qorynyń molaıý máselesi ádisker ǵalymdardyń zertteýinen túspeı, nazardan tys qalmaı júrgen máselelerdiń biri. Sondyqtan ertegiler arqyly bastaýysh mektep oqýshylarynyń tilin, shyǵarmashylyq qabiletin damytý endi - endi ǵana qolǵa alynǵan másele ekendigine eshqandaı kúmán joq.
Qalyptasý tarıhy:
Qazaq halqynyń tárbıe berýdegi tıimdi quraldarynyń biri - ertegi. Ertegi – halyqtyń tárbıe kózi, halyq shyǵarmasy, halyq murasy.
Qaı halyq bolmasyn, óziniń damý jolynda qıly - qıly tarıhı keshýlerden ótedi. Soǵan baılanysty halyq óz basynan ótken oqıǵalardy ańyz - áńgimeler, ertegiler, maqal - mátelder etip qaldyryp otyrǵan. Ertegiler óte erte zamanda, tipti jazý - syzý óneri bolmaǵan kezdiń ózinde - aq týǵan. Bulardy halqymyz kúni búginge deıin urpaqtan urpaqqa aýyzsha jetkizip otyrǵan.
Ertegi janrynyń paıda bolyp, qalyptasý tarıhy óte uzaq. Onyń túp - tórkini – alǵashqy qaýymda týǵan kóne mıfter, ańshylyq áńgimeler, hıkaıalar, ártúrli yrymdar men ańyzdar. Óziniń qalyptasý barysynda ertegi osy janrlardyń kóptegen belgilerin boıyna sińirgen. Bul janrlardyń keıbiri óz bitimin múlde joǵaltyp, tolyq ertegige aınalǵan. Solardyń biri – mıf janry. Mıftiń ertegige aınalý prosesi birneshe kezeńnen ótken. Mıf – alǵashqy rýlyq qaýymnyń qasıetti dep sanalǵan qupıa áńgimesi men shejiresi. Ony ol kezde árkimge jáne ár jerde aıta bermegen. Mıfte qorshaǵan ortanyń, dúnıeniń jaratylýy men aspan álemi jaıynda, rýdyń oktemdik babasy men jasampaz qaharmandar týraly, olardyń is - áreketteri jóninde fantasıkalyq túrde baıandalǵan. Alaıda ol zamanda osynyń bári aqıqat dep qabyldanǵan, mıfke jurt kámil sengen. Biraq ýaqyt ótip, adam sanasy men múmkindigi jetilgen saıyn mıf ózgeriske ushyrap, birte - birte «qasıetti» sıpatynan aırylǵan, qupıa bolýdan qalǵan. Osynyń nátıjesinde mıfke senýshilik te álsiregen, ondaǵy oqıǵalar men keıipkerler basqa sıpat qabyldaǵan, tipti mıfti aıtýshy bara - bara óz janynan da qosatyn bolǵan. Sonyń saldarynan is - áreketterdiń de nátıjesi baıaǵy mıftik sıpattan aıyrylǵan. Mıftiń sebep - saldarlyq belgisi joǵalǵan. Birte - birte mıftiń burynǵy qalpy tarylyp, áńgime jeke bir adamnyń taǵdyryn baıandaıtyn jaǵdaıǵa keledi. Sóıtip, mıf hıkaıaǵa, sodan soń ertegige aınalady. Erteginiń taǵy bir tamyry – alǵashqy rýlyq qaýym adamdarynyń ańshylyq áńgimeleri men hıkaıalary. Alǵashynda shyn bolǵan oqıǵalar negizinde aıtylǵan áńgimeler birte - birte el arasyna taraǵan saıyn qospalarmen tolyqtyrylyp, hıkaıaǵa, odan ertegige aınalyp ketken. Osyndaı ańshy mergender jaıyndaǵy áńgimeler qazaq ertegileriniń quramynda az emes. Árıne, olar bizdiń ertegi de sol ejelgi zamandaǵy kúıinde emes, kórkem fólklorǵa aınalǵan formada kórinedi. Alǵashqy qaýymdaǵy mıftik uǵymdardan týǵyzǵan nebir ǵalamat maqulyqtar (jeztyrnaq, jalǵyz kózdi dáý, albasty, jalmaýyz kempir, t. b.) burynǵy ańshylar áńgimesine kirigip, hıkaıa týǵyzady. Hıkaıa janry mıftiń ózimen birge ertegige de aınalady. Onyń ertegi quramynda júretini de sondyqtan. Biraq mıftiń ertegige aınalý jolynda hıkaıa men ertegi qatar ómir súredi, sol sebepti mıf, ásirese, hıkaıa ózinshe jeke aıtylyp, elge jaıylady.
Qyzylorda qalasy, Qaraózek aýyly,
№39 «Qyzylózek» orta mektebi
Bastaýysh synyp muǵalimi Ábýova Sholpan
Ertegi arqyly balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý. júkteý
Maqsaty: Tyńdaýshyǵa ǵıbrat usynýmen birge estetıkalyq lázzat berý. Erteginiń atqaratyn qyzmeti keń: ol ári tárbıelik, ári, kórkem - estetıkalyq ádebı qazyna. Erteginiń búkil janrlyq ereksheligi osy eki sıpatynan kórinedi. Sondyqtan ertegishiniń basty mindeti sújetin barynsha tartymdy etip, kórkemdep, árlep baıandaý.
Kirispe
Ertegiler árqashanda qazaq halqynyń ómirinde mańyzdy rol atqaryp kelgen. Sebebi, ertegilerdiń mazmunynda halyqtyń turmys tirshiligi salt - dástúri, ádet - ǵurpy, búkil bolmysy, adamdardyń ózara qarym - qatynasy, minez - qulqy t. b. beınelengen. Urpaq tárbıesinde eń tıimdi tárbıe quraly retinde ertegiler tili jeńil, túsinýi ońaı bolǵandyqtan, ertegilerdiń balalarǵa otansúıgishtik, eńbeksúıgishtik, t. b. tárbıeler berýde ǵana emes, olardyń tilin damytýda da atqarar qyzmetiniń mańyzy óte zor. Ertegiler bastaýysh mektep oqýshylarynyń oı - órisin jetildirip, Otanyn súıýge, elin qorǵaýǵa, ónerdi ıgerýge, jalpy adamgershiliktik qundylyqtardy boıyna sińirýge septigin tıgizedi. Sonymen qatar balanyń sózdik qoryn da molaıtýda qyzmeti óte zor. Al sózdik qory mol, tili damyǵan bala - úzdik oqýshy, sebebi joǵaryda atalǵandar - jaqsy úlgilerdiń negizi. Oı órisi damyp, sózdik qory molaıǵan balanyń aıtar oıy da, ister isi de ónegeli bolmaq. Demek, bala tilin damytý - qoǵam damyǵan saıyn kúndelikti qajettilikke aınala beretin eń ózekti máselelerdiń biri. Onyń ústine elimiz egemendik alǵaly beri memlekettik tilde sóıleý sony oqytý ádistemesin jetildirý, sonyń ishinde, bala tiliniń damýy men sózdik qorynyń molaıý máselesi ádisker ǵalymdardyń zertteýinen túspeı, nazardan tys qalmaı júrgen máselelerdiń biri. Sondyqtan ertegiler arqyly bastaýysh mektep oqýshylarynyń tilin, shyǵarmashylyq qabiletin damytý endi - endi ǵana qolǵa alynǵan másele ekendigine eshqandaı kúmán joq.
Qalyptasý tarıhy:
Qazaq halqynyń tárbıe berýdegi tıimdi quraldarynyń biri - ertegi. Ertegi – halyqtyń tárbıe kózi, halyq shyǵarmasy, halyq murasy.
Qaı halyq bolmasyn, óziniń damý jolynda qıly - qıly tarıhı keshýlerden ótedi. Soǵan baılanysty halyq óz basynan ótken oqıǵalardy ańyz - áńgimeler, ertegiler, maqal - mátelder etip qaldyryp otyrǵan. Ertegiler óte erte zamanda, tipti jazý - syzý óneri bolmaǵan kezdiń ózinde - aq týǵan. Bulardy halqymyz kúni búginge deıin urpaqtan urpaqqa aýyzsha jetkizip otyrǵan.
Ertegi janrynyń paıda bolyp, qalyptasý tarıhy óte uzaq. Onyń túp - tórkini – alǵashqy qaýymda týǵan kóne mıfter, ańshylyq áńgimeler, hıkaıalar, ártúrli yrymdar men ańyzdar. Óziniń qalyptasý barysynda ertegi osy janrlardyń kóptegen belgilerin boıyna sińirgen. Bul janrlardyń keıbiri óz bitimin múlde joǵaltyp, tolyq ertegige aınalǵan. Solardyń biri – mıf janry. Mıftiń ertegige aınalý prosesi birneshe kezeńnen ótken. Mıf – alǵashqy rýlyq qaýymnyń qasıetti dep sanalǵan qupıa áńgimesi men shejiresi. Ony ol kezde árkimge jáne ár jerde aıta bermegen. Mıfte qorshaǵan ortanyń, dúnıeniń jaratylýy men aspan álemi jaıynda, rýdyń oktemdik babasy men jasampaz qaharmandar týraly, olardyń is - áreketteri jóninde fantasıkalyq túrde baıandalǵan. Alaıda ol zamanda osynyń bári aqıqat dep qabyldanǵan, mıfke jurt kámil sengen. Biraq ýaqyt ótip, adam sanasy men múmkindigi jetilgen saıyn mıf ózgeriske ushyrap, birte - birte «qasıetti» sıpatynan aırylǵan, qupıa bolýdan qalǵan. Osynyń nátıjesinde mıfke senýshilik te álsiregen, ondaǵy oqıǵalar men keıipkerler basqa sıpat qabyldaǵan, tipti mıfti aıtýshy bara - bara óz janynan da qosatyn bolǵan. Sonyń saldarynan is - áreketterdiń de nátıjesi baıaǵy mıftik sıpattan aıyrylǵan. Mıftiń sebep - saldarlyq belgisi joǵalǵan. Birte - birte mıftiń burynǵy qalpy tarylyp, áńgime jeke bir adamnyń taǵdyryn baıandaıtyn jaǵdaıǵa keledi. Sóıtip, mıf hıkaıaǵa, sodan soń ertegige aınalady. Erteginiń taǵy bir tamyry – alǵashqy rýlyq qaýym adamdarynyń ańshylyq áńgimeleri men hıkaıalary. Alǵashynda shyn bolǵan oqıǵalar negizinde aıtylǵan áńgimeler birte - birte el arasyna taraǵan saıyn qospalarmen tolyqtyrylyp, hıkaıaǵa, odan ertegige aınalyp ketken. Osyndaı ańshy mergender jaıyndaǵy áńgimeler qazaq ertegileriniń quramynda az emes. Árıne, olar bizdiń ertegi de sol ejelgi zamandaǵy kúıinde emes, kórkem fólklorǵa aınalǵan formada kórinedi. Alǵashqy qaýymdaǵy mıftik uǵymdardan týǵyzǵan nebir ǵalamat maqulyqtar (jeztyrnaq, jalǵyz kózdi dáý, albasty, jalmaýyz kempir, t. b.) burynǵy ańshylar áńgimesine kirigip, hıkaıa týǵyzady. Hıkaıa janry mıftiń ózimen birge ertegige de aınalady. Onyń ertegi quramynda júretini de sondyqtan. Biraq mıftiń ertegige aınalý jolynda hıkaıa men ertegi qatar ómir súredi, sol sebepti mıf, ásirese, hıkaıa ózinshe jeke aıtylyp, elge jaıylady.
Qyzylorda qalasy, Qaraózek aýyly,
№39 «Qyzylózek» orta mektebi
Bastaýysh synyp muǵalimi Ábýova Sholpan
Ertegi arqyly balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý. júkteý
You Might Also Like
-
«Hımıadan sandyq esepterdi shyǵarý»
