InfoHub Logo

Pavlodar qalasynyń
№29 jalpy orta bilim berý mektebiniń
qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi
Ásemgúl Arystanqyzy Apsalámova

Ǵylymı joba jazbalaryn júrgizý joldary

Elimizdiń táýelsizdik alyp, óz aldyna shańyraq kóterýi ekonomıkanyń, oqý - bilimniń, mádenıettiń, ádebıettiń, óner - bilimniń, t. b. salalardyń ósip - órkendeýine jol ashty. Jas urpaqtyń boıyndaǵy qabiletin kórý, damytý, ony odan ári jetildirý baǵyt silteý - búgingi kúni ózekti máselesi. Qashanda bolsyn, ilgerileýge aparatyn alǵy shart – sapaly bilimge kelip tireleri shartty qubylys. Memleketimizdiń bolashaǵy jas urpaqtyń boıyndaǵy izdengishtik qasıetterin damytý, odan ári jetildirý, ǵylymı shyǵarmashylyqqa baǵyt silteý ózekti mindet. Sol úshin balalardyń qabiletin daryndylyǵyna zer salý, daryndylardy tanı bilý qoǵam damýyna, keleshek ómirge daryndy balalardyń qoǵamǵa tıgizer paıdasyn bilý qajetti.

Osy baǵytta Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Á. Nazarbaev 1996 jyly 24 mamyrda daryndy balalarǵa arnalǵan mektepterdi qoldaý jáne damytý týraly ókimin jarıalap, sol jyldyń 16 qyrkúıeginde atalmysh ókimdi júzege asyrý týraly úkimettiń qaýlysy shyqty [1].
Kóptegen tanymal ǵalymdardyń pikirinshe el basynyń ókimin júzege asyrýda taptyrmaıtyn quraldardyń biri – mektep oqýshylarynyń shyǵarmashylyq qabiletin arttyrý. Bul atalǵan sharany keshendi ári júıeli túrde oryndaǵanda ár oqýshynyń boıyndaǵy daryndylyq qabiletteriniń aıqyn kórinisin kórýge jáne ony daǵdylaýǵa múmkindik týady.
Shyǵarmashylyq qabilettiń oqýshy boıynda qalyptasýy onyń sana - sezimin damytady, tolǵandyrady, shabyt beredi. Jalpy qazaq halqy – daryndy halyq. Onyń án - jyry, óleń - kúıi, aıtysy, maqal - mátelderi sezimdi býyrqantyp, kúsh jiger beretin naǵyz shyǵarmashylyqtyń ıaǵnı, daryndylyqtyń bastaýy.

Jalpy daryndylyqty zertteý - álemdik deńgeıde kóptegen ǵalymdardyń kún tártibinen túspegen másele. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda G. Aızenk, M. Karne, R. S. Nemov, M. B. Teplov sıaqty belgili psıhologtar bastaǵan zertteýlerdi búginde Qazaqstandyq ǵalymdar Q. Jaryqbaev, Á. Aldamuratov, Ú. B. Jeksenbaeva, Á. O. Almabaev t. b. jalǵastyrýda. Psıholog Á. Aldamuratov «Daryndylyq – adamnyń belgili bir iske degen aıyryqsha qabilettiligi, ómirdiń qandaı da bir salasynda ózin erekshe qyrynan kórsetýi», degen anyqtama bergen.
Qazaqstanda daryndy balalardyń qabiletin damytý baǵytynda mektepter burynnan bar. Jaýtikov atyndaǵy arnaýly fızıka - matematıkalyq mektebi, K. Baıseıitova jáne A. Jubanov atyndaǵy mýzykalyq mektepter, Qazaq Memlekettik kórkem akademıasy janyndaǵy kórkem óner mektebi jáne t. b. jas talant ókilderine arnalǵan úıirmeler t. b. aıtýymyzǵa bolady.
Daryndylardyń kóbinese baıqaýlardan, olımpıadalardan tabylatyny kópshilikke belgili jáne esimizde.

Qazirgi zaman aǵymy bul jumysty júıelendirýdi jáne tereńdetýdi talap etýde. Byltyrǵy jyldan bastap «Daryn» ortalyǵy Aqtóbe, Shymkent, Pavlodar, Óskemen qalalarynda quryldy. Sonymen birge Óskemen qalasynda Respýblıkalyq eksperımentaldy «Arına» alańy jumys isteýde. Al Atyraý qalasynda daryndy balalarǵa arnalǵan mektep - ınternat ashyldy.
Ǵylymı joba jazý da búgingi tańda elimizdiń bolashaqqa zor úmit artýynan týyndaıdy. Qazir mektep oqýshylaryna ǵylymı joba jazýǵa jetekshilik etý, keńes berý jumystary qalaı atqarylýda, taqyryp tańdaýda t. b. qandaı qıyndyqtar týyndaýda degen máselelerdi talqylaý baıandama barysynda kóterilgen mindet boldy.

Qazaq tili men ádebıetine baılanysty ǵylymı jumystar jazýda mektep oqýshylaryna kóbinese aýqymdy taqyryp berilgendikten qıyndyqtarǵa kezdesip jatady. Mysaly «S. Toraıǵyrov shyǵarmalarynyń tili» degen taqyrypta jazylǵan ǵylymı jumys oqýshy úshin óte kúrdeli, doktorlyq dısertasıa taqyryby sıaqty. Oqýshy men jetekshisi ǵylymı joba jazar aldynda taqyryp tańdaý jumystaryn atqarýy tıis. Buryn zerttelgen, ǵylymı turǵydan jan-jaqty zerdelengen taqyrypty alýdyń qansha qajettigi bar. Sondyqtan oqýshynyń jas ereksheligine sáıkes, oqýshyny qyzyqtyratyn taqyryptar alynýy tıis. Oqýshynyń jas ereksheligine sáıkes alynbaǵan degenge mysal keltirsek, orys tildi mekteptiń 5 - synyp oqýshysy (qazaqsha ázer túsinetin oqýshy) «Orhon - Enıseı eskertkishteriniń tili» degen taqyrypta ǵylymı jobasyn jazypty. Tarıhı gramatıkaǵa baılanysty eńbekterdi, sonaý 1889 jyldary shyqqan eńbekterdi de qarastyrǵan kórinedi. Osydan baıqaǵanymyzdaı ǵylymı jobaǵa shynaıylyq ta qajet.
Taqyryptyń tym aýqymdy bolýy da jumystyń maqsat - mindetterin sheshýde qıyndyq týǵyzady, oı shashyrańqylyǵyna aparady.

Mysaly, İ. Jansúgirov shyǵarmashylyǵyna baılanysty qandaı taqyryptardy alýǵa bolady.
1.«İ. Jansúgirov shyǵarmalarynyń tiliniń leksıka - gramatıkalyq sıpaty»;
2 «Jansúgirov poezıasyndaǵy jalpyhalyqtyq ádebı tilge tán dybystyq garmonıa»;
3. «Aqyn týyndylarynda halyqtyq aýyzeki sóıleý tili kórinisi, jalpyhalyqtyq jáne avtorlyq turaqty tirkesterdiń jumsalý barysy»;
4. İ. Jansúgirov poezıasyndaǵy kónergen sózder men etnografızmderdiń stıldik maqsatta qoldanylýy;
5. Jalpyhalyqtyq jáne avtorlyq qoldanystaǵy keıbir morfologıalyq tulǵalardyń men qos sózderdiń stıldik tabıǵaty;
6. İ. Jansúgirov shyǵarmashylyǵyndaǵy halyqtyq jáne avtorlyq aıshyqtar;
7. Jansúgirov shyǵarmalarynda kezdesetin trop túrleriniń qyzmeti;
8. Aqynnyń poetıkalyq sóz qoldanystary: keıipteý, sımvol, gıperbolalyq qoldanystar;
9. Aqynnyń halyqtyq shyǵarmalarǵa tán alegorıalyq qalyppen jyrlaý úrdisi t. b.
Bul bir ǵana aqyn týyndylaryn zertteýge arnalǵan naqtylyq bar, oqýshy jas ereksheligine saı alynǵan taqyryptar.