GMO Adam aǵyzasyna áseri
Baǵyty: Jaratylystaný
Seksıasy: Bıologıa
Taqyryby: GMO Adam aǵyzasyna áseri
Mazmuny
Anotasıa.. 2
Kirispe.... 3
İ. GMO degenimiz ne?.. 4
İİ. GMO - nyń paıdasy men zıany... 6
İİİ. GMO qandaı tańbalary bolýy tıis?.7
Qorytyndy....................... 8
Paıdalanǵan ádebıetter.. 9
21 - ǵasyr ozyq tehnologıalardyń damyǵan ǵasyry. Alaıda bunymen birge osy tehnologıalardyń bizge degen zıany da artyp keledi. GMO - lyq azyq - túliktiń kóbeıýi (Genetıkalyq modefıkasıalanǵan organızm) – qazirgi tańdaǵy ózekti máselelerdiń biri bolyp tabylady.
Kez - kelgen dúkenge nemese saýda oryndaryna bara qalsańyz aldyńyzdan kózdiń jaýyn alatyn, pishinderi birdeı túsi de ádemi syrty jyltyraǵan jemis - jıdekterdi kóresiz, satyp alyp jatamyz. Endi sol satyp alǵan taǵamdardyń quramy qandaı? Qalaı daıyndalady? Qaıdan kelip jatyr? Muny birimiz bilsek birimiz bile bermeımiz.
Elimizdegi kókónis, jemis - jıdekterdiń basym bóligi shet elderden ákelinetini bárimizge aıan. Olardyń syrt pishini ózgergeni, saqtalý merziminiń uzaqtyǵy birden kózge túsedi. Kúndelikti tutynyp otyrǵan halyq ta suramaı satyp ala beretin qyzanaq úıde de, bazarda da tastaı bolyp qatyp jata beredi. Buzylmaıdy. Al ózimiz ósirgen qyzanaq eki - úsh kúnnen keıin bosap, jaramsyz bolyp qalady. Júzimniń ózin alsańyz, ádettegi tabıǵı kóleminen eki ese úlkeıip, kartoppen birdeı. Tipti, osy kúngi shujyq, kotlet degenderdiń quramynda múlde et bolmaıdy. Ol kádimgi sheteldiń soıasy, ettiń dámin keltiretin túrli qospalardan jasalady. Mundaı ónimderdi ǵylymı teorıada«gendik modıfıkasıalanǵan organızmder» (GMO) dep ataıdy. Búginde álemdik naryqty gendik ınjenerıanyń jemisi – gendik modıfıkasıalanǵan organızmder men ónimder (GMO) jaılap keledi. Syrtqy saýdaǵa esigi ashyq el retinde budan bizdiń el de tysqary qalyp otyrǵan joq. GMO degen atynan úrikkenimiz bolmasa, onyń qandaı bolatynyn, paıda - zıany qanshalyq ekenin qarapaıym halyq áli bile bermeımiz. Sebebi GMO - niń adam densaýlyǵyna áseri áli tolyq zerttelip bitpegen. Biraq halyq «bilmegen ý ishedi» dep, as mázirine qoldanýda. Gendik modıfıkasıa XX ǵasyrdyń bıologıa salasyndaǵy úlken jetistigi. Biraq, negizgi suraq osy gendik modıfıkasıalanǵan azyq - túlikterdiń adam aǵzasyna áseri bolyp otyr.
GMO (gendik modıfıkasıalanǵan organızmder) – gendik ınjenerıanyń tabysty jemisine aınalyp otyr. Naqtyraq aıtsaq GMO – bir aǵzanyń genine bóten aǵzanyń genin engizý arqyly paıda bolady. Mysaly, shet elderden tasymaldanatyn shıe men qytaı qıaryna shoshqanyń geni qosylady eken. Amerıka 1983 jyly bıologıalyq qarý jasaý barysynda eń alǵashqy gendik modıfıkasıalanǵan ósimdikterdi óndirgen. Sosyn, gendik modıfıkasıa 1986 ósimdikterdi úsip ketýden saqtaý úshin paıdalanylǵan. Bul ol kezderi ǵylymdaǵy úlken jetistikterdiń biri bolatyn. 1992 jyly osy ádispen Qytaıda zıankester zalal keltirmeıtin temeki óndirilgen. 1994 jyly tasymaldaý kezinde buzylmaı saqtalatyn qyzanaqtar óndirildi. Sodan bastap «GMO mádenıettiń» dáýreni júre bastady. Oǵan sebepshi bolǵan Amerıkandyq «Monsanto» fırmasy edi. 2006 jyly 22 eldiń 10, 3 mln. fermeri 102 mln. gektar jerge GM - ósimdiktiń san túrin alǵan. Máselen, osy jolmen ósirilgen kartop, alma, maqta, júgerilerge qurt múlde túspegen. 2006 jyly 97% transgendik ósimdikterdi AQSH (53%), Argentına (17%), Brazılıa (11%), Kanada (6%), Indıa (4%), Qytaı (3%), Paragvaı (2%) jáne Ońtústik Afrıkada (1%) óndirgen. Búginde dúken sórelerinde turǵan taǵamdardyń quramyna GM - soıa, GM - júgeri, GM - krahmal, GM - aqýyzdyń qosylatyny belgili. «Monsanto» fırmasy óndirgen GM - júgeri AQSH naryǵynda kósh bastap tur. GMO - nyń aralaspaǵan jeri joq. Bıologıalyq jáne medısınalyq zertteýlerde, farmasevtıkada, aýyl sharýashylyǵynda, tamaq óndirisinde keńinen qoldanylyp keledi.
GMO - bul gendik kodyna bóten gender «jabystyrylǵan» aǵzalar bolyp tabylady. Mysaly: kartop geniniń qataryna saryshaıan gennin qosý nátıjesinde biz eshqandaı jándik jemeıtin kartop túrin alamyz. Nemese, kúndelikti paıdalanyp júrgen tomatty alsaq, oǵan soltústik kambalasynyń genin paıdalanǵan. Endi ol aıazǵa tózimdi, úsimeıdi. Bul bizge ne úshin qajet? Ǵalymdar ashtyqtyń aldyń alýdyń joly osy dep sheshti me? Aıtyp ótken kartop ónimi kolorad qońyzynan zardap shekpeıdi, pomıdordy soltústik aıazynda da ósirýge bolady. Sonymen birge, bir pishindi biraq dámsiz almalar ábden shirip bitkenshe keremet ıis beredi. Qazir baıqap qarasaq satylatyn jemister sondaı ádemi, birkelki jáne uzaq saqtalatyn bolyp keledi. Yńǵaıly! Kúrish genine astyq tuqymdastarynda eshqashan bolmaǵan A vıtamınin óndiretin gendi qosýǵa bolady. Sonymen, ǵalymdar daqyldardyń ónimdiligin arttyrý úshin olar zıankesterge tózimdi bolý úshin az ýaqyttyń ishinde jańa sorttar shyǵarýda.
Eń keń taralǵan gendik modıfıkasıalanǵan daqyldarǵa — soıa júgeri, bıdaı, qyzylsha, maqta, raps, kartop jatady.
Oryndaǵan: Qalıasqarova Kúmisaı
«Altynshoqy orta mektep - baqshasy»KMM
Jetekshisi: Kalıeva Bota Abdykarımovna, bıologıa pán muǵalimi
GMO Adam aǵyzasyna áseri júkteý
Seksıasy: Bıologıa
Taqyryby: GMO Adam aǵyzasyna áseri
Mazmuny
Anotasıa.. 2
Kirispe.... 3
İ. GMO degenimiz ne?.. 4
İİ. GMO - nyń paıdasy men zıany... 6
İİİ. GMO qandaı tańbalary bolýy tıis?.7
Qorytyndy....................... 8
Paıdalanǵan ádebıetter.. 9
Kirispe
21 - ǵasyr ozyq tehnologıalardyń damyǵan ǵasyry. Alaıda bunymen birge osy tehnologıalardyń bizge degen zıany da artyp keledi. GMO - lyq azyq - túliktiń kóbeıýi (Genetıkalyq modefıkasıalanǵan organızm) – qazirgi tańdaǵy ózekti máselelerdiń biri bolyp tabylady.
Kez - kelgen dúkenge nemese saýda oryndaryna bara qalsańyz aldyńyzdan kózdiń jaýyn alatyn, pishinderi birdeı túsi de ádemi syrty jyltyraǵan jemis - jıdekterdi kóresiz, satyp alyp jatamyz. Endi sol satyp alǵan taǵamdardyń quramy qandaı? Qalaı daıyndalady? Qaıdan kelip jatyr? Muny birimiz bilsek birimiz bile bermeımiz.
Elimizdegi kókónis, jemis - jıdekterdiń basym bóligi shet elderden ákelinetini bárimizge aıan. Olardyń syrt pishini ózgergeni, saqtalý merziminiń uzaqtyǵy birden kózge túsedi. Kúndelikti tutynyp otyrǵan halyq ta suramaı satyp ala beretin qyzanaq úıde de, bazarda da tastaı bolyp qatyp jata beredi. Buzylmaıdy. Al ózimiz ósirgen qyzanaq eki - úsh kúnnen keıin bosap, jaramsyz bolyp qalady. Júzimniń ózin alsańyz, ádettegi tabıǵı kóleminen eki ese úlkeıip, kartoppen birdeı. Tipti, osy kúngi shujyq, kotlet degenderdiń quramynda múlde et bolmaıdy. Ol kádimgi sheteldiń soıasy, ettiń dámin keltiretin túrli qospalardan jasalady. Mundaı ónimderdi ǵylymı teorıada«gendik modıfıkasıalanǵan organızmder» (GMO) dep ataıdy. Búginde álemdik naryqty gendik ınjenerıanyń jemisi – gendik modıfıkasıalanǵan organızmder men ónimder (GMO) jaılap keledi. Syrtqy saýdaǵa esigi ashyq el retinde budan bizdiń el de tysqary qalyp otyrǵan joq. GMO degen atynan úrikkenimiz bolmasa, onyń qandaı bolatynyn, paıda - zıany qanshalyq ekenin qarapaıym halyq áli bile bermeımiz. Sebebi GMO - niń adam densaýlyǵyna áseri áli tolyq zerttelip bitpegen. Biraq halyq «bilmegen ý ishedi» dep, as mázirine qoldanýda. Gendik modıfıkasıa XX ǵasyrdyń bıologıa salasyndaǵy úlken jetistigi. Biraq, negizgi suraq osy gendik modıfıkasıalanǵan azyq - túlikterdiń adam aǵzasyna áseri bolyp otyr.
GMO degenimiz ne?
GMO (gendik modıfıkasıalanǵan organızmder) – gendik ınjenerıanyń tabysty jemisine aınalyp otyr. Naqtyraq aıtsaq GMO – bir aǵzanyń genine bóten aǵzanyń genin engizý arqyly paıda bolady. Mysaly, shet elderden tasymaldanatyn shıe men qytaı qıaryna shoshqanyń geni qosylady eken. Amerıka 1983 jyly bıologıalyq qarý jasaý barysynda eń alǵashqy gendik modıfıkasıalanǵan ósimdikterdi óndirgen. Sosyn, gendik modıfıkasıa 1986 ósimdikterdi úsip ketýden saqtaý úshin paıdalanylǵan. Bul ol kezderi ǵylymdaǵy úlken jetistikterdiń biri bolatyn. 1992 jyly osy ádispen Qytaıda zıankester zalal keltirmeıtin temeki óndirilgen. 1994 jyly tasymaldaý kezinde buzylmaı saqtalatyn qyzanaqtar óndirildi. Sodan bastap «GMO mádenıettiń» dáýreni júre bastady. Oǵan sebepshi bolǵan Amerıkandyq «Monsanto» fırmasy edi. 2006 jyly 22 eldiń 10, 3 mln. fermeri 102 mln. gektar jerge GM - ósimdiktiń san túrin alǵan. Máselen, osy jolmen ósirilgen kartop, alma, maqta, júgerilerge qurt múlde túspegen. 2006 jyly 97% transgendik ósimdikterdi AQSH (53%), Argentına (17%), Brazılıa (11%), Kanada (6%), Indıa (4%), Qytaı (3%), Paragvaı (2%) jáne Ońtústik Afrıkada (1%) óndirgen. Búginde dúken sórelerinde turǵan taǵamdardyń quramyna GM - soıa, GM - júgeri, GM - krahmal, GM - aqýyzdyń qosylatyny belgili. «Monsanto» fırmasy óndirgen GM - júgeri AQSH naryǵynda kósh bastap tur. GMO - nyń aralaspaǵan jeri joq. Bıologıalyq jáne medısınalyq zertteýlerde, farmasevtıkada, aýyl sharýashylyǵynda, tamaq óndirisinde keńinen qoldanylyp keledi.
GMO - bul gendik kodyna bóten gender «jabystyrylǵan» aǵzalar bolyp tabylady. Mysaly: kartop geniniń qataryna saryshaıan gennin qosý nátıjesinde biz eshqandaı jándik jemeıtin kartop túrin alamyz. Nemese, kúndelikti paıdalanyp júrgen tomatty alsaq, oǵan soltústik kambalasynyń genin paıdalanǵan. Endi ol aıazǵa tózimdi, úsimeıdi. Bul bizge ne úshin qajet? Ǵalymdar ashtyqtyń aldyń alýdyń joly osy dep sheshti me? Aıtyp ótken kartop ónimi kolorad qońyzynan zardap shekpeıdi, pomıdordy soltústik aıazynda da ósirýge bolady. Sonymen birge, bir pishindi biraq dámsiz almalar ábden shirip bitkenshe keremet ıis beredi. Qazir baıqap qarasaq satylatyn jemister sondaı ádemi, birkelki jáne uzaq saqtalatyn bolyp keledi. Yńǵaıly! Kúrish genine astyq tuqymdastarynda eshqashan bolmaǵan A vıtamınin óndiretin gendi qosýǵa bolady. Sonymen, ǵalymdar daqyldardyń ónimdiligin arttyrý úshin olar zıankesterge tózimdi bolý úshin az ýaqyttyń ishinde jańa sorttar shyǵarýda.
Eń keń taralǵan gendik modıfıkasıalanǵan daqyldarǵa — soıa júgeri, bıdaı, qyzylsha, maqta, raps, kartop jatady.
Oryndaǵan: Qalıasqarova Kúmisaı
«Altynshoqy orta mektep - baqshasy»KMM
Jetekshisi: Kalıeva Bota Abdykarımovna, bıologıa pán muǵalimi
GMO Adam aǵyzasyna áseri júkteý
You Might Also Like
-
Úlkender joly – ulylyq, urpaǵy júrer uǵynyp!
-
Oqý is - áreketiniń tehnologıalyq kartasy
