InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

Bozala tań edi.

Sol qulaǵy jylan shaǵyp alǵandaı dyz ete qalǵan Qanat tósekten atyp turdy.

— Ómirem qapqan eken desem, shybynyn keýdeńde eken ǵoı?! — Kóktaspanyń ysyly dál qulaq túbinen shyǵady.— Tur, bar! Kereńdi qaınat!

Qanat bylshyqtan ilmektesken kirpigim ázer jazyp, kózin ashty. Úı ishi tas qarańǵy. Túńlik túrilmegen. Kóptileý oıanbapty, irge jaqta baýyzdalǵan qoıdan qyryldaı qoryldap dúnıeni kóshirip jatyr.

Qulaǵy dýyldap janyp barady. Ustap, ýqalap qoıdy.

Kúnde qulqyn sáriden turady. Buǵan Kóktaspa sheshesiniń tıgen jerin shoqsha oıyp túsetin qysqashtaı saýsaqtary úıretken. Beıne bir tań namazyndaı-aq eki jyldan beri bir qaza jiberip kórgen emes. Keshe kúrish oraǵynan silelep qaıtqan Qanat uıqydan óle jyǵylyp búgin erte oıana qoımaǵan.

Yq etýge shamasy joq. Úndemeı qutylýǵa kóndikken Qanat sıyr saýǵaly syqyrlaýyqty ashyp, shelegin qańǵyrlatyp tysqa bettegen sheshesine ere shyqty.

Qanattyń «keresi!» — shaı. Túnde jatarda bosaǵadaǵy jaıpaq qara qazandy sýǵa máımildetip qoıady. Kólbaqa sekildi tálpıgen kóne sary samaýryn ajyramas serigindeı. Búıiri galefe shalbardyń jan qaltasynsha deldıgen, myqyr bolǵanmen meshkeı, ishine bir jarym shelek sý ketedi. Oshaq basyna baıalysh pen qarabaraqty úıip tastaıdy. Qolamtaǵa kómgen shoǵy da jatady. Áýeli sony salyp, ústine qarabaraqtyń úsh-tórt shópshegin tastap jibergen kezde bezildep sala beredi sary samaýryn.

Samaýrynǵa sý quıyp ala shyqty. Qanattyń dalaǵa - shyqqanyna qýanǵandaı úı janynda baılaýly turǵan kók esek eńk-eńk aqyrdy. «Sý ber! Sý ber!» deıtindeı qıqyldap, ishegi úzilip kete jazdaıdy.

— Áı, Qanat! Sý ber ana esekke! — dep aıqaılady qotan jaqtan Kóktaspa.

Esekke sý ákep berdi. Shóldegen kek esek úlken shelektiń túbine tumsyǵy tıgenshe dem almastan bir-aq tartty. «Tamasha sý eken!» degendeı-aq uzyn qulaǵyn qaǵyp, basyp qozǵap-qozǵap qoıdy.

Kúz tańy yzǵarly. Boz qyraý túsken qara jer mup-muzdaı. Qanat balaǵy jyrym-jyrym shalbaryn tizeden asyra túrgen. Ústinde jamaý-jamaý boz kóılek. Sýyq jel denesine ınedeı qadalady. Shytynap jarylǵan baltyry dyzyldaıdy. Samaýryn óńeshinen shyqqan qyzyl ala jalynǵa kús-kús alaqanyn qaıta-qaıta tosady.

Aınala aǵaıań tartty. Erteli ana jer, myna jerde qaraýytyp turǵan kıiz úıler japanda qalǵan jalǵyz , jolaýshyny qamaǵan qasqyrlar qusap shoqıyp-shoqıyp shyǵa keldi. Aýyl «Qaratabandy» jaılap, «Balajarmany» qaptaldaı qonyp otyrǵan. Eldiń birazy qaýyn-baqshasynyń basyna kóship ketip, aýyl sırep qalǵan. On-on besteı kıiz úı. Úıler aldynda aq jaýlyqtar kólbeńdeıdi; keıi eshki-tanasyn saýyp, keıi samaýryn qoıyp júr. Qaısybir úılerden kúrk-kúrk jótelgen kóksaýdaı qaqalyp-shashalyp kúbi daýsy shyǵady. Álde kimnen soqqy jegen bir suq ıt qınala qyńsylaıdy.

Aryq kópirine taıaý alty qanat boz úı janynda brıgadır shal tor aıǵyryn erttep jatyr. Ol qazir úıdi-úıdi jaǵalaıdy. Shińk-shińk etip, kempir-shal, bala-shaǵany oraqqa qýady.

Tań atty. Shyǵys kók jıektegi suıqyltym uzynsha aq sur bult qynaǵa salǵan oramaldaı qyzǵyltym tartty. Jarmany kesip ótetin taban jol, kópir kózge aıqyn shalyndy.

Qanat eki kózin kópirden aıyrmaı, ózin-ózi umytqandaı turdy da qaldy.

«Balajarma» kópiri kózine árqashan ottaı basylady. Kúnde tań aldynda tysqa shaı qoıa shyqqanda osy kópirge, ıyǵynan asyra silkip tastaǵan qyz burymy sekildi kópirden ári asyp, aýdan ortalyǵy — Qarmaqshyǵa qaraı sozylyp jatqan qara jolǵa kózi talǵansha qaraıdy. Qaraǵan saıyn maıdandaǵy kókesin esine alady. Kókesi soǵysqa attanarda aǵaıyn-týystarmen osy kópir ústinde qoshtasyp edi.

Onda Qanattyń on birdegi kezi.

Olar kúrish oraǵynda júrgen. Bir kúni tús aýa pochtashy qara domalaq shal qara esegimen búlk-búlk jelip keldi de atyzǵa jaqyndap, otaqshylardy shaqyryp, dalbaıyn bulǵady. Múıdaıda ıtten beter aldymen ushatyn bala ǵoı, bala bitken jamyrasa júgirip, elden buryn jetti.

Qara shal órteńnen shyqqandaı tútikken. Tús joq. Tili baılanyp qalǵan tárizdi, kózi baqyraıyp ár balaǵa bir qaraıdy. Úlkenderdiń aldy kelgen soń shal eseginen tústi. Býyn-býyny dirildep úzeńgiden aıaǵyn ázer shyǵaryp, qulaı jazdap baryp tikteldi.

— So-so-ǵys, - dedi erni dirildep. Jaý tıipti elge. Kerman soǵys ashypty.

Úlkender tóbesinen jaı túskendeı samsoz bop turyp qaldy. Balalar jaǵy ań-tań, shal habarynyń baǵdaryna túsinbeı dal. Biraq áıteýir bir sumdyqtyń bolǵanyn sezetindeı.

Qanattyń kókesi Aqtileý kúrish sýshysy edi. Tunjyrap eńsesi túse qalǵan top ishinen sýyrylyp til qatqan sol boldy

— Iapyr-aý ras pa eken? Óz qulaǵyńyzdan estidińiz be?

— Aýdannan habarshy keldi. Myna tas bitkir qulaǵym esitti ǵoı, esitti, - Qara shal saqaly shoshańdap eńirep qoıa berdi.

Arada aı ótken joq. Aqtileý maıdanǵa attandy. Onda da aýyl osy «Qaratabanda» edi. Áskerge shaqyrylǵandar sáskede kópir aýzyna jınalǵan. Kempir-shal, qatyn-qalash tegis ý da shý. Jurt teńselip ketti: kim kimmen qoshtasyp jatyr, aıyryp bolar emes, yzy-qıqy, jylaý-syqtaý. Botasyn izdegen ingendeı ańyrap daýys salyp júrgender ne san.

Aqtileý sýarylǵan kók bolattaı berik edi. Kózine jas alǵan joq. Balasynyń tulymynan sıpap, jazyq mańdaıynan qushyrlana súıdi de, ózine eńkildeı umtylǵan aǵasy Kóptileýdi toqtatyp:

— Tyı kóz jasyńdy! — dedi,— Myna Qanatymdy baýyryńa al. Ózińe tapsyram, ana Kóktaspań sútke tıgen kúshikteı ǵyp júrmesin, Onda eki dúnıede yrza emespin.

Kókesiniń sol sózi esine tússe noqtaly qulyndaı typyrshıdy. Keıde ana qara jolmen qalaǵa tartyp júre bergisi keledi. Jan kókesin qan maıdannan izdep ketkisi keledi.

«Qaı jerlerde júr ekensiń, kókeshim?! Qashan ǵana kelesiń? Saǵyndym ǵoı men seni, saǵyndym ǵoı»... Qanattyń janary ysyp barady. Samaýrynǵa salǵan shoǵy óz ishine túsip ketkendeı keýdesi órtenedi...

— Áı, ne sileıip qalǵansyń jetpegir! — Kóktaspa shańq etti.

Ol sasyp qaldy. Kózin jeńimen súrte saldy. Qamshydaı qatqan qarasur kempir janalǵyshtaı tónip keledi. — Nemene, ákeń kele jatyr ma, sonsha qadalyp... Bir samaýryn qaınatqanyńa jyl ótedi-aý sen jalmaýyzdyń!

Samaýryn shoǵy óshýge aınalypty. Qanat ottyqqa úńildi. Shımen shilterdi pisip-pisip jiberdi. Byqsyp sóne bastaǵan samaýryn gúrildep ándete jóneldi. Sálden soń, eki ıininen bý atyp, saryatyn zaýzasha yzyńdaǵan samaýryndy kóterip Qanat ishke bettedi.

Úıden Kóptileý shyqty. Shubatylǵan keń bez dambalyna súrine esikten attady.

— Baıqa, aınalaıyn, aıaǵyńa tógip alma, — dedi ol sybyrlaı sóılep. Sózimdi Kóktaspa esitip qalǵan joq pa degendeı artyna jaltaqtaı qaraıdy.

Qarakóleńke úı ishiniń mylqaý kúıin ylp-ylp shaı soraptaǵan ún ǵana buzady. Bolmasa dastarqan basyndaǵy úsheý urysyp qalǵandaı únsiz. Ortadaǵy tek dastarqan jylan jalaǵandaı tap-taqyr. Soǵys kezindegi tarshylyq qaı úıdiń, bolmasyn berekesin alǵan. Biraq, osy úıdiki tym qýrap turady. Kóktaspa tamaqty árkimniń aldyna bólip beredi.

Ala dastarqan shetine shójege shashqandaı ǵyp silkip tastaǵan bir ýys qýyrǵan bıdaıdy Qanat zamatynda-aq taýysqan, ishegi shuryldap boıdaq shaı ǵana iship otyr. Kóptileý japalaq kózi bir ashylyp, bir jumylyp shaıdy ústi-ústine tartady, aldyndaǵy qol basyndaı nannyń shetinen omyryp tistep qoıady. Qanatqa syndyryp bergisi kep qıpaqtaıdy, alań kózi apaqtap, Kóktaspaǵa jaltaqtaıdy. Ysqaıaq qara kempir shaqpaq qantty tyshqansha tyqyr-tyqyr kemirip, shaıdy aspaı-saspaı soraptaıdy, bitik kózi jyltyńdap, álde ne baqqandaı qazdıyp qozǵalmaıdy,

Erkek basymen áıelinen ólerdeı qorqatyny nesi eken? Onysyn aýyl adamdary san saqqa júgirtip mazaqtaıdy. Erterekte bir ashýlanǵanynda úı ishin qıratyp, mańyrap turǵan qoıynyń tilin kesip alypty, asýly qara qazandy jarmaǵa tastap jiberipti, biraq sonda da

Kóktaspaǵa bata almapty degen áńgime bar.

Kóptileý bir mezette qara sur kempirdiń kózin ala berip aldyndaǵy nannan bir omyryp, Qanatqa qaraı laqtyryp jiberdi. Kóktaspa da torǵaı ańdyǵan mysyqtaı baǵyp aq otyr eken, jary jolda sap etip qaǵyp aldy.

— Jaıyńa otyr jáýkelenbeı. Bala ashtan ólmes... Kóktaspa nandy aldyna tyǵyp, dastarhan shetin búktep qoıdy. — Jesin dese o nesi-aı. Jemeseń ataýyńdy je... Baýyrynyń shirýin-aı shirkinniń. Kóptileý lám degen joq Qabaǵy salbyrap, uzyn saqalyn álsin álsin taramdap qoıyp, qursaýly kesege shóldegen úlekshe bas qoıdy da otyrdy.

— Bolsaı, kózińdi satpaı! Shaı qumaryn shiriktiń. — Kempir balaǵa tıisti. — Búgin kúrish ákemeseń esikten qaraımyn dep oılama.

Yssy shaıǵa boıy jylyp kele jatyr edi, ala kózge shydamady. Kesesin tóńkere salyp ornynan turdy.

Tysta brıgadır shaldyń «áı, ne badalyp túge!» degen qarlyqqan shubar daýysy estildi.

Kún shekesi qyzardy. Álgindegi qyzǵyltym bult reńi narttaı janyp, shyǵys kók jıekke qyzyl maqpal perde tutylǵandaı bop, ádemi qulpyryp tur.

Qara jerge sekpil qyraý túsken. Álde kim seldiretip un shashqandaı. Qanat jalańaıaq. Alajazdaı berishteı qatyp, kóntaqa bolǵan tabany qyraýdy elegen joq. Biraq, qyrkúıekten beri tynbaı turǵan sýyq qara jel ury ıtteı sýmańdap, tula boıyn kezip, denesin muzdatady.

Aýyldyń mal-tanasy juldyzdaı shashyrap, batystaǵy qumdy bettep órip barady. Kólikti, jaıaý-jalpy oraqshylar kópirden asyp, kún shyǵysqa qaraı shubap jatyr.

Qanat kápirge jetkenshe aýyldyń batys shetindegi oqshaý qamys shoshalaǵa jaltaq-jaltaq qaraı berdi. Kúnniń shapaǵy qonǵan qamys shoshala mys kúrekteı jaltyraıdy. «Balapan neǵyp keshigip jatyr eken?»

Shoshala-Balapannyń úıi. Balapan Qanattan birer jastaı úlken qyz. Kúrish oraǵy bastalǵaly ekeýi «Aqbasty kólge» bir qatynap júrgen. Qanat kópirge kelip kidirdi. Olar birin-biri osy jerden tosyp alatyn.

Jaılaýda bólek qonǵandary bolmasa, olardyń úıi qystaýda kórshi. Kórshiles bolǵandarymen bir kezderi Qanat oǵan jýysa bermeıtin. Qyzben qatar júrýdi uıat kóretin. Qatarlarynyń mazaǵynan qorqatyn. Biraq, bir oqıǵa onyń qyzdy jaqsy kórip ketýine sebepshi bolǵan edi. Qanat tórtinshide, Balapan altynshyda oqıtyn. Bir kúni ekeýi shekisip qaldy. Áýeli tıisken Qanat. Basta tıiseıin degen oıy joq edi. Alǵy klasta oqıtyn shegir kóz Torsyqbaı degen sotqar bala qasyna shaqyryp alyp «Ana qyzdyń shashynan tart ta qash» dedi mektep zalynda terezeden tysqa qarap turǵan Balapandy nusqap. Onyń qyz dese jyny bar. Aldy-artyn oılap jatqan joq. Júgirip bardy da eshkiniń quıryǵyndaı sholtıǵan burymynan tartyp qalyp, tysqa qaraı zytty. Qyz bas salyp qýdy. Jelaıaq eken, eki attatpady. Esikten endi shyǵa bergeninde jetip, jelkeden judyryqpen túıip qaldy. Ol ekpetinen jalp etti. «Óı, ońbaǵan, bireýdiń aıtaqtaǵanyna erip...» dedi de qyz burylyp jónine kete bardy. Sóıtse, ol Torsyqbaıdyń jumsaǵanyn baıqap qalypty. Qanat qarsy shyǵa almaǵan. Qoly tastaı. Seskendi. Keıinde ol óz buzaqylyǵyn muǵalimge jetkizetindeı kórip qýystanyp júrip edi. Joq, esh sybys bolmaı, jabýly qazan jabýymen qaldy. Osydan soń-aq ol qyzǵa jaqyn júretin bolǵan... Al kári demeı, jas demeı qarashanyń qara bultyndaı tóngen soǵys zaýaly osy qarshadaı jandardyń arasyn burynǵydan da jaqyndata túskendeı edi...

Jaǵaǵa otyrǵan Qanat kanal túbindegi aqaba sýǵa qaıta-qaıta kesek laqtyryp, oı túbine jete almaı daǵdarady. «Aýyldan qalaǵa qashyp ketsem be eken?» Sabaqqa qyry bolmady ma, álde Kóktaspa kún kórsetpegen soń salaqsydy ma, áıteýir, oqýdy tastap ketti. Endi qaraılar nesi bar? Qaladaǵy naǵashysynyń qolyna barsam deıdi... Taǵy bir sátte qıaly odan da árige samǵaıdy. Jan kókesin izdep taýyp almaq...

Qarlyǵash qanatyndaı qos alaqan Qanat kózin jaba qoıdy. Torlamanyń qabyǵyndaı shytynaǵan súırik saýsaqtardy ol jáımen sıpalady.

— Balapan...

Qyz kóńildi. Bota kózi kúlimdeıdi. Mańdaıyna túsire tarqan oramaly aqsary dóńgelekshe júzine jarasyp aqsha túsken. Kúlimsiregen sátinde oń urtynan kishkentaı ádemi shuqyrshaq shyǵyp, kóńildi - jarqyn kúıdi aıtyp ótkendeı bop, janyp-sónip, sónip-janyp jymyń qaqqan jaryqtaı eser qaldyryp ketedi. Ústinde boıaýy ońǵan bóz kóılek, ákesiniń jeńi qyrylǵan eski kostúmin kıip alǵan. Qoltyǵynda túıinshek.

— Qalaı tanı qoıdyń?

— Basbarmaǵyńnan.

— Qalaısha, á?

— Tyrnaǵyńnan.

— Á, oraq kesken tyrtyǵynan tanyǵan ekensiń ǵoı.

Olar kópir aldynan Aqbasty kólge» tike shyǵatyn jalǵyz aıaq kólge tústi.

Balapan tús kórgish aq, kóz ilinse áıteýir tús kóredi. Óz qıalyn tús qyp aıta ma, bolmasa, shyn-aq tún saıyn tús kórip shyǵa ma kún qurǵatpaıdy. Qanat onyń oń urtyndaǵy ádemi shuńqyrǵa kózi túskennen-aq bir tús jorytqaly kele jatqanyn sezedi de:

— Búgin qandaı tús kórdiń dedi kúlip.

— Oı, ǵajap tús! – Balapan kózin jumyp, tańdaıyn «taq» etkizip qaǵyp qoıdy. — Biz ekeýimiz oraqtap qaıtyp kele jatyr ekenbiz. Tap osylaı. Bir nárse gúrildeıdi. Qarasaq, aýyl ústinde taýyq iletin qaraqus sekildi samolet shyr aınalyp júr. Bir kezde álgi samolet (Bizdiń shoshalanyń janyndaǵy tóbeshikke kelip qonbasy bar ma?!

— Samolet tóbege qonbaıdy, taqyrǵa qonady.

— Tús qoı bul... Túsinde ózin aspanǵa ushyp ketersiń tipti. Tyńda. Sodan qol ustasyp júgirip bardyq ekeýmiz. Barsaq seniń kókeń men meniń kókem. Ústerinde shenel Tola ordan omyraýlary. Qushaqtap súıip jatyr, súıip jatyr bizdi. «Maıdannan týra osynda keldik. Nemistiń samoletin tartyp alyp, ushyp kettik»,— deıdi... Osy araǵa kelgende... brıgadır shańqyldap oıandym da kettim...

Qanat elite tyńdaıdy. Ol da kókesin túsinde kóredi. Biraq, mynadaı ǵajaıyp emes. Túsinde kókesi ylǵı Kóktaspamen urysyp júredi.

— Apama joryttym. «Aman-esen keledi eken kókeleriń» dedi.

«Kókemdi soǵysqa samoletpen izdep barsam, qyzyq bolar edi-aý».

Ol armanyn aıtty.

— Óıdóıt degen-aı, taǵy ne aıtasyń? — Balapan ersi kórdi me, syqylyq atty.

Qanat jaqtyrmaı qabaǵyn túıdi. Jazyq mańdaıyna jińishke syzat tústi.

— Men bári bir maıdanǵa ketem.

— Maıdanǵa? Qaıtip?

— Áýeli qalaǵa baram... sosyn ári maıdanǵa.

Balapan Qanattyń qalaǵa ketkisi kelip júrgenin sezetin. Al maıdanǵa barsam degeni jaı qıaly ǵoı. Qaıdan barsyn?! Bala ǵoı áli... Sóıtse de onyń qıalyna ishteı qyzyǵady. Múmkin baratyn shyǵar dep te tolqıdy. Ózinin ákesin - izdep bara almaıtynyn oılap qamyǵady.

Álginde gúl jaınaǵan júzi bozań tartty. Qanatqa «maıdanǵa bara almaısyń» dep qarsy shyqqan joq. Úndemedi. Qaltasynan bir ýys badynaq alyp berdi. Qanat qýyrǵan júgerini qoren atsha kútir-kútir shaınady.

Jol jıegindegi aqbastyń úpelegi jelmen túlegen qyrǵaýyl júnindeı dodalanyp ushyp jatyr. Balapan men Qanat úpelekti ustaǵysy kep qyzyǵyp umtylysady, joldan shyǵyp-shyǵyp qaıtady.

Teriskeıden soqqan jel báseńdep, aınala shaǵyl tartqan. Aýada kóbelek qanatyndaı jumsaq diril baıqalady. Qyrykúıektiń sońyn ala biraz ýaqytqa sozylatyn mızam shýaq. Bultsyz aspan ıyǵyna shyqqan kún jylýy molaıyp kele jatqan.

Qanat tıtyqtady. Kóz aldy qaraýytyp buldyraıdy. Kóz jeter jer dóńgelene keship, shyr kóbelek aınalǵandaı. Álginde ap-anyq kórinetin qyrman saǵymǵa júzip bara ma, qalaı? Molotılka tolqynda qaltyldaǵan qaıyq sekildi, shoshaıma dalbaı, aq jaýlyqtar aǵyspen yǵyp bara jatqandaı. Oq atyz shetinde arbaǵa baý tıep júrgen Balapan men arbakesh áıel altaý-jeteý bop qybyrlaıdy. Neǵylǵan tolyp ketken adam? Byjyrqaı buldyr dúnıe... Bu ne? Ol aýyr soqqydan eseńgiregendeı teńselip turdy. Kóz aldyndaǵy kireýkeni súrtip kórip edi, báribir álgi kórinis aıyqpady. B a ýdy qushaǵy jetkenmen kótere almady, qary ún bop saldyrap qalǵan, basy aınaldy. Býyn-býyny qaltyldap, baý ústine otyra ketti.

Ash qaryn dińkesin qurtty. Qaqpanǵa túsken qoıandaı baqjıyp biraýyq otyrdy. Tistengen qarasur kempirdiń kókpeńbek júzi elesteıdi. «Ákelmeseń esikten qaraıym dep oılama!» degen zárli ún qulaǵynda yzyńdaıdy. Ol kenet ózin ózi umytqandaı baýǵa bas saldy. Bir ýys masaqty qoly dirildep ýqalap myjǵylady. «Bol! Bol!» dep Kóktaspanyń úni sekildi bir óktem ashshy daýys asyqtyratyndaı.

— Áı, neǵyp jatsyń?!

Qanat dúnıeniń bárin umytqandaı edi. Ata jaýy qolyna túskendeı myjǵylap, alasuryp jatqan. Daýystan shoshyp ketip, ýysyndaǵy masaqty tastaı saldy, dán bytyrańdaı shashyldy. Qarsy aldynda turǵan Balapandy kórip uıattan janyp kete jazdady. Eki qoly birdeı qýshı qalyp, qaıda qoıarǵa jer tappaǵandaı sasty. Shytynap, qany shyǵyp turǵan baltyryn shuqylaı berdi bas salyp.

Balapan Qanat kúıin janymen sezedi, Kóktaspanyń qaharynan qorqyp kúrish urlaıyn dep jatqanyn biledi. Aıap ketti.

— Qanat menen qoryqpa, ala ber. Men eshkimge aıtpaımyn.

— Joq almaımyn. Qanat jylamsyrap atyp turdy ornynan. Kózinen jas ytqyp qoıa berdi.— Urlamaımyn ólsem de urlamaımyn,— Kóz jasyp kórsetýge namystanǵan ol júzin buryp, birden baýdy qushaqtady. «Áp!» dep arbaǵa tıeıtin jerge aparyp tastady. Ashý qaırat ákeldi.

Júr demalaıyq Jamal apaı jaıyraq kelem dep ketti,- dedi Balapan. Júzinde sharshaý bar. Ter jýǵan aqsary júzi qyzaryp ketken. Túrikteý erni jol jıegindegi shań basqan gúldeı kezergen...

Olar mana Balapan túıinshegin qaldyrǵan jap basyna kep otyrdy. Balapan túıinshekti sheship, qol basyndaı taba nandy qaq bólip, jartysyn Qanatqa berdi. Ol nazaryn joǵary kótermedi, nandy silekeıi shubyryp aýzyna saldy. Balapan nanyn jemeı onyń bultyńdaǵan urtyna qarap bir sát otyrdy da, qolyndaǵysynan taǵy syndyryp usyndy.

— Óziń je.— Qanat basyn shaıqady, almady.

— Shynymen qalaǵa ketesiń be? — dedi Balapan. Onyń qam kóńilin birnárse dep jubatqysy kelgende aýzyna túskeni osy suraq boldy.

— Ket-em.

— Kóktaspaǵa shydamasań.., bizdikine kelseı,

— Bolmaıdy.

— Nege bolmaıdy. Meniń apam adam jatyrqamaıdy, óziń bilesiń ǵoı.

— Báribir bolmaıdy. Kóktaspa sheshem turǵanda maǵan jer bastyrady deısiń be?

— Ózi neǵylǵan albasty. Sende nesi bar osy?!

— Qaıdam?!

— Osyndaı albastylardy-aq jer jutpaıdy eken.

Dúrsildegen dybys shyqty da olar artyna jalt qarasty. Brıgadır Qorjynbaı tor aıǵyryn saldyrtyp kelip qalypty. Osydan eki jyl buryn hat tasyp júretin qara domalaq shal. Qaz orynyna qarǵa degendeı jigitterdiń bári maıdanda bolǵan soń brıgadırlik enshisine tıgen. «Nege baý tasymaı otyrsyńdar?» dep urysqaly keleme dep ekeýi de úrpıisip qaldy. Birine-biri jaltaqtady.

Tóndirip kelip at basyn tartty. Aıǵyrdyń shelekteı qos tanaýynan atqan ystyq bý olardyń betin sharpydy. Balapan tyjyryndy. Shal urysqan joq. Qaıta syzat-syzat ájimdi júzi jyly kórindi. Shubatylǵan qońyr jadaǵaıynyń ishki óńirine qolyn boılatyp jiberdi de, bir qaǵazdy sýyryp aldy. Úsh buryshty soldat haty. Qanat júregi lúpildep ornynan ushyp turdy.

— Meniń kókemnen be?

— Joq. — Shal eńkeıip hatty Balapanǵa ustatty.— Torsyqbaıjannyń saǵan joldaǵan haty eken.

Entelegen aıǵyr deminiń jyn ısi qolqasyn aldy ma, Balapan támpish murnyn basty.

— Qyrmyzy maǵan soqsynshy, bir nárse kerek dep edi. — Shal qyzǵa ishtarta kúlimsireı qaraıdy da, aıǵyryn qamshymen saýyrǵa bir tartyp qyrmanǵa qaraı jortyp ketti.

Balapannyń túsi buzyldy. Qolyna hat emes, muzdaı qurbaqa ustaǵandaı óńinde túrshigýge uqsas bir nárse bar. Qanyn ishine tartyp sup-sur bop bir sát ańyrdy da, kenet dóńgelek kózi yza shashyp, hatty búgýin jazbastan byt-shyt qyp jyrtyp, laqtyryp jiberdi.

Hatty qosylyp oqýǵa yńǵaılana bergen Qanat ań-tań. Torsyqbaı Qorjynbaıdyń inisi. Ol kóktemde áskerge alynyp, maıdanǵa ketken. Osydan burynda bir hat alǵan Balapan. Onda hatty oqyp shyǵyp edi. Aqsary júzi bir qyzaryp, bir bozaryp ol joly da ashýlanǵan, o hattyń da kúlparshasyn shyǵarǵan.

Nege ashýlandy? Hatty nege Jyrtty? Qyz ol jaıly syr ashpady. Biraq, Qanat júregi bir qupıa bar ekenin sańlaýdan túsken sáýledeı bolsa da sezetin sıaqty. Ol Balapannyń ántek ashýyn artyq sanaǵan joq. Qaıta hatty jyrtqanyn jaqsy kórip qaldy. Parsha-parshasy shyǵyp jatqan qaǵaz qıqymyna qaraǵyshtaı berdi. Endi bir mezette quıyn kótergen shóp-shalam oınaǵy ishinde bulyńdap ushqan hat qıqymyna kózi túskende kishkentaı kókireginde qoza bastaǵan beıtanys bir alaquıyn sezim shym shym basylyp saıabyr tapty.

Balapan Qanat kúıin ańǵarǵan joq, óz-ózinen ábiger shegip, salqyn jelden denesi túrshikkendeı búkil tulaboıy qaltyrap bara jatty.

Qanat «Balajarma» kópirine kelgende oraqshylardan jyrylyp qaldy. Oraqqa qatynaǵaly beri kópirge taıanǵanda shiderli attaı kibirtikteı beretin ádet shyǵarǵan. Alǵashqy kúni-aq munyń sebebin bilmek bolǵan Balapanǵa keshikpeı erte baratyndaı meni kim júregin qolyny alyp kútip otyr deısiń» degen.

Qanat úıine erte barýdan qashady. Kúrishten ábden dińkelep qaıtqanda mańdaıynan syıpar pende joq. Eń bolmasa óz jaıyna tynysh qoısa eken-aý. Joq, Kóktaspa qashan kózi ilingenshe mıyn shaǵyp, qulaǵynyń qurtyn jeıdi. «Sen jer jastanǵyr ádeıi ákemeı júrsiń. Qos ýys kúrishti úgitip yshqyryńa tyǵa salsań ustalyp quryrmyn dep júrsiń be? Sen kóksheshekke sot joq qoı, sot... .áı, túneme shyǵyp, tas túınekteı julyńǵyr aram, seni almaǵan qudaıdyń tamaǵy toq qoı». Kúrish oraǵy bastalǵan kúni-aq ol Qanattyń yshqyryna kúıekteı ǵyp qalta tigip bergen. «Jan balasy ańǵarmaıdy, qos ýystap tasysańda qoımaısyń» degen. Ony Qanat so kúni-aq sógip tastap, «urlamaımyn!» dep short kesken. Kóktaspa da aıaǵan joq. Jyńǵyl kóseýmen arqasyna qos syzyq saldy. Endi kúnde tostaǵan túbine móltildetip sýdaı atala quıyp beredi de: «Má, ish kereńe! Bir jeti ash qamasa kórer edim sen júgermekti!» dep tisin qaırap-qaırap qoıady. Arasha túsetin Kóptileý me, Kóktaspa myń sóılegende Pir aýzyn ashpaıdy, ot basyndaǵy qumandaı kózin jumyp múlgıdi de otyrady.

Balapan Qanattyń azandaǵy sózinen qaýiptendi me, artyna jaltaq-jaltaq qarap kópirden asty. Qanat kómirdiń shyǵys jaq qaptalynda otyryp qaldy. Bul araǵa otyrýynyń syry bar edi. Syry bolǵanda da tiri janǵa aıtpaǵan, kóńildegisin búkpeıtin Balapanǵa da ashpaǵan bala júreginiń qupıasy edi. Osy sýyq topyraq kókesiniń maıdanǵa attanyp, qoshtasar sátinde qısyq taban etigimen alshaıa basyp turǵan jeri edi ǵoı. Osy ara bolar dep shamalap belgi qoıyp, bir tutam qý jyńǵyl shanyshqan. Úılerine asyqqan oraqshylardan bólingen boıda ol jyńǵyl belgisin taýyp alady. Sonan soń ákesiniń aıaǵy tıgen jerdi, mup-muzdaı topyraqty aımalap, keýdesin tósep uzaq jatady. Salqyn topyraq pen qýraǵan shóp ısi kókesiniń jumystan oralǵan sátterindegi ter ıisin bala murnyna ákeletindeı. Qara jerdi aımalap jatyp ol sol bir jazdyń, pysynaǵan aptapty besinin esine alýmen bolady.

Kún qyzyly semip, qarańǵylyq qoıýlanyp keledi. Shashylǵan tarydaı juldyzdar jypyrlady. Aýyl jaq azan-qazan, móńiregen sıyr, mańyraǵan qozy-laq, úrgen ıt, shańqyldaǵan daýystar. Qanat oıyn ý-shý bóler emes. Qımas kúnder qıalyna berilgen. Ymyrt qarańǵysymen birge qalǵyp ketkendeı. Qaıta-qaıta esine alǵansyn ba, sol bir sát kóz aldynan ótip jatqandaı bop ap-anyq elesteıdi.

Tap osy jer edi. Kókesi mańdaıynan qushyrlana súıip qoshtasty. Shyǵaryp salǵandar sıaqty Qanat ta jylady. Kóptileý ákesiniń qoınyna kirip solqyldap egil-tegil bolǵan. Bir mezette baryp jolǵa qarady. Arba sońynda shubalǵan kókeleri Qasym talyna jaqyndap qalypty. Kópir ústindegi áli taramaǵan. Áıelder jaǵy daýys sala jylaıdy. «Qaıyr biren qyryq shilten shylaýynda bolsyn! Qaıteıin, ýh!» dep kókiregi qars aıryla kúrsinedi búksheńdegen bir kempir. «Kórinde ókirgir ketler, kórińde ókir!» dep aq taıaǵyn shoshańdatyp bir saqaly belýaryna túsken shal soǵys ashqan Gıtlerdi zarlana qarǵaıdy. Qımas jandary uzaǵan saıyn batagóı halyq quıyp tıgen qoǵadaı uıpy-tupysy shyǵyp, qaıysyp barady. Álde kim ishegin tarta shyńǵyryp jiberdi.

Shubalan toptaǵylar artyna jaltaqtaıdy, bas kıimderin bulǵaıdy. Joldyń on. jaq shetinde syryqtaı tip-tik bop bara jatqan Aqtileý bir ýaqytta artyna moınyn buryn kidirgendeı boldy. Osy sát Qanat shydaı almady, Kóptileýdiń, qushaǵynan jula shyǵyp, shubalǵan topty qýyp berdi. Eki ókpesin qolyna alyp, qussha ushty. Enesine asyqqan qulyndaı quldyraǵan balany kórip, búkil top ańtarylyp toqtap qaldy. Qanat ushyp kelgen beti kókesiniń moınyna asyldy. Eki qolyn myqtap aıqastyryp ystyq jas jýǵan betin kókesiniń alqymyna tyǵyp, ash kúzendeı jıyrylyp tas bop qatty. Aqtiley kózine jas aldy, barmaqtaı-barmaqtaı iri tamshylar kún qaqty kúreń júzimen domalap kep, Qanattyń moınyna yp-yssy bop tamyp jatty.

Kókesiniń jylaǵanyn balasynyń ekinshi kórgeni. Alǵashqysy anasy dúnıe salǵanda. Qaıran ana, Qanat úshinshi klasqa ótken jyly kúzde júrek aýrýynan taban astynan jónep bergen. Sonda da kekesi el kózinshe bosamaı beriktik jasaǵan. Qanyn ishine tartyp surlanyp únsiz júrgen-di. Tek túnde ońasha qalǵanda syr bergen. Balasyn qasyna alyp jatyp, emirene qushaqtaǵan. Mańdaıynan uzaq ıiskegen. Birýaqta deminen ot shyqqandaı óksigen. Sol kez Qanat mańdaıyna shoqtaı ystyq tamshy qulap edi...

Bul joly da Aqtileý kóz jasyn súrtpedi. Balasyn serippedeı áýletti qushaǵyna qatty qysyp: «Qalaǵa alyp ketem, janym. Meni shyǵaryp salyp qaıtasyń. Qandaı-qandaı zaman bolady. Asyl naǵashyńa kózdestirip keteıin» degen. Qushaqtary uzaq jazylmaı qalǵan áke men balany kórgen toptyń qabyrǵasy qaıysyp ketken, bosamaǵan jan qalmaǵan. Jigitter Qanatty birinen soń biri kóterip súıip, qaqpaqyl ǵyp kete bergen.

Osynyń bárin kóz aldynan ótkizgen Qanat taǵy da shydamady. Alqymyna óksik tyǵyldy. Keýdesi jaýyn astyndaǵy kól betindeı qaınap shyǵa keldi. Kózinen jas parlady. Kókesine degen saǵynyshy, kúnde kerip júrgen aqireti, bár-bári bala janarynan ystyq tamshy bop tógildi. Dál sondaǵydaı «Kóke! Kókeshim!» dep ornynan ushyp túregeldi. Ózin-ózi umytyp, esi aýysqandaı yshqynyp qalaǵa baratyn jolǵa túsip júgire berdi, júgire berdi.

— Qanat! Qan-at! — degen shańqyldaǵan daýystan ǵana esin jıdy. Toqtady.

Qylańdap Balapan jetti. Entigip, eki ıininen dem alady.

— Qa-ı-da?

Qanat jalma-jan betin jeńimen súrtkiledi. Jaýap joq.

— Jasyrynyp qashyp bara jatsyń ba?

Qanat júregi ornyna túseıin dedi. «E, Balapan meni qalaǵa qashyp ketedi dep erteli ańdyp júr eken-aý». Ol qashqan joq. Qalaısha júgire jónegenin ózi de bilmeıdi.

Qanat basy salbyrap keıin qaıtty.

— Ketpeseı, Qanat aýyldan.— Balapan úni jalynyshty shyqty. Shyda, kókeń kelip qalar.

Qanat qorqa-qorqa keldi. Demin ishine tartyp, taýyq qoraǵa túsken túlkishe sybyssyz jaqyndady da jabyqtan syǵalady. Kóktaspa kórinbeıdi. Kóptileý jalǵyz. Naqurys adamdaı japadan jalǵyz sóılep otyr.

Matap-aq tastaǵan sıaqty em. Qalaı sheshilgen, á? Álgi qatyn kep tóbemdi tesetin boldy-aý.—Maldasty qurǵan, oshaqtaǵy pyqsyǵan otqa entelep túsip barady. Kók tútinge shashalyp qıqyldap jóteledi,— Qap myna bir tútindi-aı, ákesiniń aqysy bardaı qasaqana maǵan shalqýyn.

Qanat myrs etti. Áldekim jelkesinen túıip qaldy. Kóktaspa.

— Óz úıińe ózin syǵalap... Óı, aram, kázzap!

Ábden ákki ashqan Qanat qoıansha bult etip qasha berip edi, Kóktaspa qarynan bir úzip úlgirdi. Shoq basyp alǵandaı qary dyzyldady.

— Júr beri úıge! Búginde qur keldiń-aý jetpegir!

Ere kirdi. Kóptileý de sıpaqtap qaldy. Kóseýmen oshaqtaǵy pyqsyǵan qarabaraqty qaıta-qaıta túrtkilep, Qóktaspaǵa japaq-japaq qaraıdy. Tamaǵy tobarsyǵandaı tamsanyp, jutqynshaǵy joǵary-tómen asyqtaı bultyldap biraýyq otyrdy. Sosyn baryp bir jótkiripip alyp til qatty.

— Qa-tyn, esek sheshilip ketipti.

— Óı, shirik... qolyńa bir nárse kóringen be? Esekti de baılaı almaǵanyń ǵoı endi.— Kóktaspa aqıdy.

— Kúrmep-aq baılaǵan sıaqty em.

— Seni qara albasty basqan ǵoı shamasy. Qaramaısyń ba endi, naǵyp badalyp otyrsyń?

— Endi qaraıyp dep...— Kóptileý shalǵaıyna súrine esikke qaraı umtyldy.

— Qaıaqtan qaramaqsyń?

— Qaraýyl tóbe jaqqa jaıylatyny bar edi.

— Sen de bar.— Kóktaspa Qanatqa dúrdıdi. Syǵyraıǵan kózi jylan tilindeı jyltyldaıdy. Shybyqty sen qarap kel.

Jeti qarańǵy túnde túlen túrtti degen osy. Kóptileý men Qanat ekeýi eki jaqqa jóneldi.

Kózge túrtse kórgisiz qarańǵy tún. Óliara. Aı qoralap týady. Byjynaǵan juldyz qarabaraq kúliniń arasynan jyltyraǵan shoqtaı jymyń qaǵady. Qus joly qaramaqpal qamzoldyń óńirine tókken kúmis zerdeı ap-anyq shubap jatyr. Ár jerde oshaqta ot alaýlaıdy. Yńyrsyǵan mal, úrgen ıt daýsy qalǵı bastaǵan túndi dálme-dál oıatyp turǵandaı.

Qanat qotanda pys-pys kúıis qaıyryp, uılyǵysyp jatqan sıyr, qoı-eshki ara-arasymen aýyl shetine shyqty. Aýyldan batysqa qaraı áýdem uzasymen denesi túrshigip, seskene berdi. Tóńirek tas túnek. Aınalanyń bári úreı. Qoryqqanda qos kórinedi, qaraýytqan butaǵa deıin ańdyp bas salǵaly turǵan qaraqshy sekildenedi. Art jaǵynda úrgen ıt daýsy ǵana kóńiline demeý, biraq bir mezet qulaqqa urǵan tanadaı tún tynyshtyǵy ornaı qalsa qaıtadan tynysy tarylyp, úreı bıleıdi.

Shybyq - Qaratabannyń batysyndaǵy tóbe. Qorym bar. Qorymda Qanattyń anasy jatyr. Túnemelik moladan jaryq shyǵady. Saıtan bolady. Saıtan neshe túrli bop ushyrasady. Keıde qyz, keıde kempir, endi birde eshki, ıa bolmasa esek beınesinde kórinedi... Balalardan osyndaı qorqynyshty áńgimeni talaı estigen.

Qorymnan úreılengen Qanattyń adymy mandymady. İlgeri basqan qadamy keıin ketkendeı. Toqtap, demin ishine alyp, tyń-tyńdap kórdi. Anda-sanda ıttiń abalaǵanynan basqa dybys joq. Kerdeı qarańǵylyq, mylqaý dúnıe. Shybyq ústinde oqshaý bir jaryq juldyz jymyńdaıdy. Juldyz ba? Álde saıtan oty ma? Saıtan ózi izdep júrgen kók esek bolyp shyǵa kelse, oıbaı-aı...

Qanat izimen tura qashty. Biraq, birden úıine barmady. «Balapandikine baryp aıaldaı turaıyn, tún ortasyna taman taba almadym dep bararmyn. Bálkim, oǵan deıin Kóptileý ákem taýyp qaıtar, Kóktaspanyń ashýy basylar». Ol aýyl shetindegi qamys shoshalaǵa buryldy.

Qanat Balapannyń úıine erkin, qaı mezgilde bolsyn soǵa beretin. Beımezgil adasyp qalyp, jyly uıa tapqan qustaı qysylyp-qymtyrylmaı baratyn. Bul túni de keshsingen joq, qamys shoshalanyń shypta esigin jambastata ashyp kirip keldi.

Aıadaı kúrkedegi tórt jan úpir-shúpir keshki asty endi aldaryna alypty, úıdegiler tegis emen jarqyn qýanyp qaldy. Bosaǵa jaqtaǵy kebeje ústinde tútindep, bulyndap janǵan syqsıma sham jaryǵy olardyń ashyq shyraıyn asha túskendeı.

— Qanat keldi! — dedi kúlimdep Balapan.

— Qanatjan, kele ǵoı, jaqsy keldiń-aý, shyraǵym — dedi dastarqan shetindegi ketik, qyzylkúreń aǵash tabaqqa qara shómishpen jarma quıyp otyrǵan sarytora aq sharshyly áıel.

Balapannyń sheshesi Qyrmyzy sol aıaǵy tizesinen sholaq, qyryqtardaǵy áıel. Traktor izindegi soqada júrgeninde aıaǵy taıyp qulap, maıyp bolǵan. Oń aıaǵyn súırete jyljyp Qanatqa jol berdi.

Býy burqyraǵan tabaqqa aǵash qasyqtaryn naızadaı shoshańdatyp, tóne túsken shertik qaryn, úıelmeli-súıelmeli eki sary úrpek bala da:

— Aǵa keldi!

— Aǵa keldi!—dep yrjıysyp qompańdasty.

Balapannyń qasynan, terden oryn aldy. Bıdaı jarmanyń kúıik ısi muryn jaryp, ystyq bý bet sharpıdy. Qysyńqy tanaýy jybyrlap, kókiregi keńip sala bergendeı bir kóterilip bir basyldy.

— Al, Qanat.— Qyz jıegin inileri kemirip tastaǵan órnekti cap qasyqty ustatty.

Qasyq jetpeıdi, eki kishkentaı qasyqtaryn ustatpaıdy. Balapan men Qanatqa ekeý ara bir qasyq tıdi. Qanat yssy jarmadan bir urttady da oǵan qasyq saldy.

— Eki ret urtta. Kezeginde bir urttasań, ekinshisin saıtan iship ketedi,— dedi kúlip Balapan.

Qanat kóńildenip taǵy ishti. Kishkene qazanbas sary á degende yssy jarmany qomaǵaılana urttaımyn dep aýzyn kúıdirip, baqyryp jiberdi.

— Sazdaý jerdiń aǵashy, sabyrsyz erdiń sazasy, ózine de so kerek, ashqaraq neme.— Qazan túbin qyryp jatqan Qyrmyzy kúlip qoıady. Baryn balalaryna quıyp berip, solardyń ishkenin ózi ishkendeı kórip, óz-ózinen toıyp otyr.

Aǵarǵan, qylamyqtaǵan jarma býyn-býynyn aralap shyqqandaı Qanattyń denesi býsanady. Jyly peıil, ashyq qabaq kóńilin jadyratyp, sóılegisi keldi. Ol óziniń esek qaraı shyqqanyn áńgime qyldy.

— Osy jeti qarańǵyda ma?! Ana Kóktaspa ma, kógermeıdi ol. Pushpaǵy qanamaı júrgeni de sol ǵoı kápirdiń.—Qyrmyzy burqan-talqan boldy.— Senen óshin alaıyn dep júrgen ǵoı ol ıt neme. Baıaǵyda Dáýjigit masqarasyn shyǵaryp edi, sony dyq qyp júrgen shyǵar o betpaq.

Qyrmyzy Qanattyń kókesin qaınysy bolǵan soń, Dáýjigit deıdi. Soraıǵan boıyna qarap atasa kerek. Ol kelip Qyrmyzydan óz kókesi jaıly talaı áńgime estıdi. Kileń jer-kókke tıgizbeı maqtaıdy. Anasyn da eske alyp, «beıshara, qyrshyn ketti-aý, myń bolǵyr jan edi» dep kóz jasyn syǵymdap otyratyny da bar.

Kóktaspapnyń azan shaqyryp qoıǵan shyn esimi Bátegúl. Kóktaspa dep ketken aýyl adamdary qusaıdy. Kelin bop túskeli Kóptileýdiń mańdaıyna sor bopty. Onyń myryńdyǵyn bilgen soń tóbesine shyǵyp alǵan. Erkek atym bar dep qodyrańdasa bas salyp jaǵalasady eken. Birde Aqtileý Kóktaspanyń aǵasynyń saqalynan alyp, tóbelesip jatqan ústinen shyǵypty. Aqtileý ashýlanyp, Kóktaspany keshqurym masa býyp turǵan shaqta urmaı-soqpaı úı beldeýine eki qolynan tańyp qoıypty.

Qyrmyzy óz kózimen kórdim dep aıtady.

— Bul betpaq sonda da tilin tartpaǵan. Masaǵa talatyp gúp bop isip ketkende de raıynan qaıtpaǵan. Áı,naǵyz ǵoı. Qansha sozsań da úzilmeıtin taspa ǵoı.

Qyrmyzy áńgimesin sherte otyryp, oshaqtaǵy qolamta astyna alaqandaı kúlshe tastady.

Aıaq-tabaqty jınap bolǵan soń, Balapan sheshesiniń qulaǵyna álde ne sybyrlady. Sol-aq eken Qyrmyzy irgede jatqan baldaǵyna súıenip ornynan túregeldi.

— Qap, aınalaıyn-aı, áneýgiden beri nege aıtpaı júrsiń. Qaınyma tartpaǵansyń-aý, abysynym tuıyqtaý edi beıshara, ishimdegini tap dep otyratyn. Bosaǵada jabýly turǵan qara qazannyń qaqpaǵyn ashyp, Qyrmyzy qasyqpen ilip qaımaq aldy. Qanattyń janyna keldi.

— Jarylǵanǵa qaımaq myńda bir daýa.

Qanat jańa ańǵardy. Jarylǵan baltyry shımaı-shımaı. Keı syzattan sýlanyp qan shyǵady. Ol uıalyp, qyzaraqtady. Kishkentaılardyń tańdaıyna tatyp otyrǵan qaımaǵynyń aıaǵyna qor bop jatqanyna qysyldy. Qyrmyzy áı-sháıǵa qaratar emes, shalbarynyń jalbyr balaǵyn tizesinen asyra túrip, qaımaqty battastyra jaǵyp, sylaı túsedi. Qaımaq tıgen baltyry túz sepkendeı ashıdy. Tistenip ázer shydaıdy. Sóıtse de kóziniń qıyǵymen ǵana qarap otyrǵan Balapanǵa da, óz anasyndaı elpildep ústine túsip jatqan Qyrmyzyǵa da dán rıza bop, kóńili bosap, egilip te barady. Jalańash qaryndary shertıip, atalaǵa toıǵan eki úrpekbas oınaǵylary kelip, Qanatty shabaqsha túrtip qashyp shyqylyqtaıdy. Jarym kóńili bútindelgendeı-aq ol da úrpekbastarmen oınap ketkisi kelgendeı eleńdeıdi.

Bir kezde Kóptileýdiki jaqtan «Men keldim!» degendeı aqyryp kók esektiń tarǵyl daýsy shyqty. Qanat qýana ornynan kóterildi.

— Qaıdan keldiń tentirep?

— Esek izdep.

— Oı, betsiz-aı, betiń bylsh etpeıdi-aý.— Tósek salyp jatqan Kóktaspa Qanat jastanatyn júni ushyp turǵan kók jastyqty judyryǵymen túıgishtep qoıdy.— Aqsaq qatynnyń qyzynyń toıynan keldiń be?... Torsyqbaı kelmeı, bolmasa kerek edi ǵoı toıy.

Qanat qany basyna shapshydy. Ashýmen bir nárse dep tastaǵysy kep edi, biraq, yzadan aýzyna sóz túspedi. Tek oqty kózben atty.

— Ejireımeı sý ákep qoı, erteńgi shaıǵa qasyq sý joq.

Qanat qarsylasqan. joq. Iinaǵashpen eki shelekti saldyrlata kóterip, úıden shyǵa berdi.

Sýdy Balajarmadan ákeletin. Aı áli týmaǵan. Qaramaqpal tún búkil tóńirekti qymtap, jer baýyrlap jatyp alǵandaı. Ol túrtinektep júrip, eki shelekti shimpildetip aldy. Maımańdap júgire basyp kele jatty.

Tuńǵıyq aspannan bir juldyz aǵyp tústi. Oshaqtan ushqan ushqyndaı álde qaıda qarańǵyǵa sińip joq boldy. Bala júregi sý ete qaldy. Dúnıedegi tiri pendeniń bir-bir juldyzy bolady, demi taýsylǵan kúni onyń juldyzy aǵyp túsedi degendi estigen. Sonaý batysta sorǵalap aǵyp túsken juldyz qorqynyshty oı salady. Salqyn jel tońazytqan denesi odan beter túrshikti... «Batysta maıdanda júrgen jan kókem aman bolǵaı. Eki aıdan beri hat-habar joq»... Alqymyna óksik tyǵylady.

Qanat ushyp tústi. Oıǵa berilem dep abaılamapty. Aıaǵyn ilip qalǵan aqbas pa, álde shyrmaýyq pa, tas qarańǵy, esh bilip bolmaıdy. Ekpetinen jer súze qulaǵanda tynysy bitip qalǵandaı biraýyq qozǵalyssyz jatty. Astyna sý tıgende baryp esin jıyp ornynan turdy. Eki alaqanyn toń sypyryp ketken, dyzyldap barady... Ol osy zamat eziniń saý qalǵanyn oılaǵan joq, birden ıinaǵash pen shelekterdi izdedi. Eki tizesi janyp barady. Aqsańdap júrip, qarańǵyny qarmalap, eki shelekti de taýyp aldy. Masqara bopty. Bir kene shelek ton ústine túsken be, túbi sógilip, úńireıip qalypty. Ekinshisi ash qursaqtaı qabysyp, japyrylǵan.

Qanat aqylynan aljasqandaı ne isterin bilmeı dal bolyp jol ústine otyra ketti. «Qurydyń! Qurydyń!» Sheke tamyry osy sózdi qaıtalaǵandaı zyń-zyń etedi. Qolynda jyńǵyl kóseý sholtańdaǵan sur kempir qaraǵy ishinen shyǵa kelerdeı.

Oıy byj-tyj. Jol ústinde qansha ýaqyt otyrǵanyn da bilmedi. Qaladaǵy naǵashysynikine qashýdan basqa amal qalmaǵan sıaqty. Balapandikine baryp tyǵylsa ma? Jo-joq, jerge kirseń, de taýyp alar. Qalaıda qalaǵa zytý kerek. Tap qazir qashpasa taǵy bolmaıdy.

Oıy osyǵan bekidi. Turyp, qalaǵa baratyn úlken jolǵa tústi. Boıyn bılegen qorqynysh seziminen aıyqqandaı. Úreı ornyna táýekel, belgisiz bir kúsh kep bıledi. Batsaıy qaýynnyń kespesindeı bop aı qıyǵy kórinip keledi.

Aı týǵanyn kórip Qanat qýandy. Aı — serik, kóńilge - medeý. Bozamyq sáýle keýdesine senim nuryn sepkendeı. Taban astynan uzaq saparǵa bekingen bala kóńilin tún perdesin ysyryp, myna tylsym, mylqaý dúnıeni jaryq sáýlesimen oıatqaly kele jatqan aı ósirip jiberdi.

Kópirge kelip kidirdi. Oıyna Balapan tústi. Mana muny ketip qalady dep jany shyǵyp júr edi-aý. Qoshtaspaı ketse ókpeleıdi ǵoı. Osy aýylda odan jaqyn kimi bar?

Balapan úıiniń shamy sóngen. Tóńirek birte-birte bozǵylt nurǵa bólenip, aıqyndala bastady. Túnek seldirep,. kóktegi japyrlaǵan juldyzdardyń da ajary qashyp barady. Aýyl tegis uıqyda, qotan basy da, jym-jyrt, bireń-sarań abaı ıtter ǵana anda-sanda bir shańqyldap úrip qoıady.

Qanat shoshalanyń shypta esiginiń shetin kóterip:

— Balapan, — dep baıaý daýystady.

Oıaý eken.

— Aý... Qanatpysyń?

— Iá.

Kóp kúttirgen joq. Qara shashy ıyǵyna tógilip kóıleksheń shyǵa keldi.

— Ne boldy, Qanat?! — Shoshynyp úni qaltyraıdy. Jyly tósekten shyqqasyń ba, jelden denesi túrshigip búrisińkirep tur.

Qanat bolǵan oqıǵany aıtty.

— Qalaǵa ketem. Qoshtasqaly keldim.

— Osy qazir me?

— Tap qazir.

— Qorqasyń ǵoı túnde.

— Qoryqpaımyn, aı týdy.

— Jol qashyq qoı.

— Tómengi aýyldan qatynaǵan kerýenge ilesem.

Balapan onyń aýyldan ketýine yrza emes. Qımaıdy.

Týǵan baýyry alys saparǵa attanǵaly turǵandaı júregi shymyrlaıdy. Kishkentaıynan birge ósken soń ystyq tarta ma, álde bala boıynan qımas alabóten qasıet tapty ma? Qanat ketse, osy aýylda Balapan adasqan qazdaı jalǵyz qalatyn sıaqtanady. Ony ózgeden bólekshe jaqsy kóretinin endi ǵana sezip tur... Osy ketkeninen qaıtyp oralmaıtyn shyǵar?! Osydan soń Qanatty kóre me, joq pa?! Balapan óz-ózinen shoshynyp:

— Ketpeseı, — dep Qanattyń mup-muzdaı qolynan ustaı aldy.

Balapan alaqany jyp-jyly eken. Qanat tońyp, denesiniń qaltyrap turǵanyn endi ǵana ańǵardy.

— Bolmaıdy ǵoı.

Qyzdyń úreıli janary keń ashylǵan. Qanat basyna túsken qıyndyqty janymen sezip, júregi syzdaıdy. Biraq, qolynan keler amaly joq. Ara túse almaıdy.

— Tań atqan soń ketseı... bizdiń úıge otyra tur.

— Joq, bolmaıdy. Endi sál keshiksem Kóktaspa izdeıdi.

Balapan «qazir» dep onyń qolyn qysty da, shoshalaǵa júgirip kirip ketti. Kóp uzamady, qolyna bir nárse ustap qaıtyp oraldy.

— Má, — dedi ol qolyndaǵysyn Qanatqa berip.

Qanat aldy. Kúlshe. Yp-yssy. Álginde Qyrmyzy apaı kómip jatqan alaqandaı kúlshe. Erteń Balapannyń oraq basyna alyp ketetin azyǵy. Jumys ústinde júrek jalǵar talshyǵy.

— Almaıym, erteń ózin...— Qanat qıpaqtap kúlsheni oǵan qaıta usyndy.

— Al.— Balapan onyń qolyn qaqty.— Almasań ókpeleımin.

— Erteń qarnyń ashady ǵoı.

— Joq, jolda seniń qarnyn ashady, al.

Qanat kúlsheni qoltyǵyna tyqty. Ystyq kúlshe sol qoltyq tusyn jylytyp sala berdi.

— Hosh, Balapan!

— Sál kidire tursaı... Aýylǵa qashan oralasyń?

— Qaıdam?! Endi kelsem kókemmen birge kelemin ǵoı.

— Men seni kópirge deıin shyǵaryp salaıyn.

Olar kópir ústinde qol ustasyp, biraz turdy. Ne dep qoshtasýdy bilmeı me, álde aýyzdaryna sóz túspeı me, bastary salbyrap únsiz tura beredi. Bir mezette Qanat qolyn tartty.

— Ketem.

— Aýyldy umytpa. Hat sal-l,— Balapannyń úni buzyldy qos qolymen betin basty. Qımastyq sezimi kózinen móldir monshaqtaı saýyldady.

Qanat úlken jolmen júrip ketti. Oń qaptalynda dóńgelek aı kóterilip kele jatyr. Saparyń oń bolsyn, Qanat! Nurymdy tógem jolyńa, serigiń bolam! — degendeı kúlimdeıdi.

Artyna aýyq-aýyq qaraıdy. Balapan kópir ústinde áli tur... Myna jańa týǵan aı sekildi dúnıedegi jaryq úmiti, jan kókesinen sońǵy jalǵyz taıanyshy Balapan edi. Áne, ol da qylańdap, bozǵylt tún qushaǵynda kózden tasalanyp barady... Hosh, Balapan, hosh!

Qanat boz tuman ishinde adasyp kele jatqandaı. Aldynda ne bary, ne bolary beımálim, bar taǵdyryn ózi jetektegen janǵa tapsyrǵan soqyrdaı ol da bar úmitin tabany astynda qarańdaǵan jolǵa artyp, tartyp keledi.

Jol... Uzaq jol. Kóp uzamaı tań salqyny da biline Bastady. Qyraý túsken jol tabany sýyq tartty. Bala denesi muzdap tońaıyn dedi. Biraq qoınynda, quttaqandaı júreginiń tusynda jatqan ystyq kúlshe búkil tula boıyna jylý taratqandaı ol eshbir sýyqty da, yzǵardy da eleıtin emes, júrip keledi, júrip keledi.

EKİNSHİ BÓLİM

Shildeniń bir tymyrsyq keshi edi.

Jazyq shetine kún jambasy tıdi. Iirimdenip aǵyp jatqan bozamyq atala sekildi darıa keshki shapaqtan ón boıyna qan júgirgendeı qyzyl shyraılanyp ajarlandy. Kóńildenip jymyń qaqqandaı. Arǵy jaǵadaǵy jal aǵashtyń kóleńkesi maıda tolqyn ústinde qyzyl-kúreń túske enip, teńbildene oınaıdy. Ózenniń myna jaǵasynan ana jaǵasyna tartylǵan bilekteı temir arqan da, sol - arqan boıymen árli-berli, álme-ál qatynap turǵan parom da, onyń ústindegi qara-quralar da qyzǵylt nurǵa malyndy.

Qanat Syrdarıanyń paromyna kúnde bir soǵady. Aýylyn saǵynǵan bala elden keletin adamdardy kútedi. Kókesinen úsh aıdan beri hat-habar joq. Aýyldan keletin jan kókeshiniń habaryn ákele me deıdi. Bálkim, kók«ch:| hatty aýylǵa salyp júrgen shyǵar?! Biraq, qas qylǵandaı sońǵy kúnderi bir jan qatynamaı-aq qoıǵan.

Uıasyna jantaıǵan kún batýǵa asyqpaıtyn sekildi,; Beıne bir ken dúnıeni qımaı artyna jaltaqtap qaralaıtyndaı. Bir sát ol Qanat kózine kúlshege uqsap ketti. Qolamta astynan endi shyqqan qyp-qyzyl kúlshe ǵoı, mynaý... Anada aýyldan keterde Balapan bergen ystyq kúlshe esine tústi. Shirkin-aı, qazir Balapannyń ózi kele qoıar ma edi?! Qaıdan kelsin?

Ol paromǵa taıaý jarqabaqta otyrǵan. Maıda tolqyn tósinde jyltyldap oınaǵan qyzǵylt ushqyndy biraz qyzyqtady. Ystyq kúlshe syqyldy qyzyl kúnge uzaq qadaldy. Balapandy qatty saǵynypty... Úıinen kúlshe ákep bergen sáti, kópir ústinde qoshtasqany, astynda jaltyldaǵan úreıli úlken kózi elesteıdi. Qımastyqpen únsiz jylaǵanyn da oıyna alady Sonsha úzile jaqsy kóretini nesi eken? Týǵan baýyry bolsa bir sári...

«Aýyldy umytpa» dep edi-aý Balapan. Qanattyń qalaǵa kelgenine on aıdaı bop qanty. Aýyldy oılasa eń aldymen basqadan buryn esine túsetin jan Balapan.; Sóıte tura bir hat salmapty-aý. Hat salsam aýyldyń saıqymazaqtary kúledi dep nesine qaýiptendi eken?!

Darıa beti birte-birte kúreńdenip, tunjyrap keledi. Ol - ornynan turyp, arǵy betten beri jyljyǵan paromdy tosty. «Osydan soń qaıtaıyn».

Temir arqan boıyn qýalap parom shyǵyrshyǵy zyr qaǵady. Parom toly qara-qura; at, esek, qos ógiz jekken yrdýan arba kórinedi. Baqshadan qaıtqandardyń ketpen, kúrekteri kúnge shaǵylysyp jark-jurq etedi. Top ishinen bir eki qyzyl oramal da kezge shalynady. Bir qyzdyń júzi jalt etip, bir sát Balapan sıaqtanyp ketti. Áne bir kisiniń arbıǵan denesi tasalap qaldy-aý, qap!

Qanat júregi alyp ushyp, «Balapan bolsaı ketti» dep kúbirledi. Parom jaǵaǵa jetkenshe yntyǵyp, tyqyrshyp, bir orynda tura almady. Eki kózi paromda. Bir kezde jarqabaqtan qulap kete jazdady, opyrylyp bara jatqan topyraq sýylyn esitip, ázer qaldy. Ol asyqqanmen parom júrisi shaban, tyrbańdaǵan tasbaqa sekildi.

Ýh, jetti-aý, áıteýir. Temir arqan zyryly báseńdeı bere parom ez ekpinimen kep jarqabaqqa soǵyp, qarańǵyda esikke mańdaıyn uryp alǵan adamsha shaıqalaqtady. Parom ústindegiler jer silkingendeı abyr-sabyr dúrlikti. İlgeride turǵan bir kúreń at úrkip, aldyńǵy eki aıaǵyn aspanǵa kótere shapshyp, kisinedi. «Oıbaı!», «Kókesi keldi», «Aý, qyra ma, mynaý» degen daýystar, qaıyqshy qabasaqal orys shaly aspan jerge tússe de eshteńe sezbegendeı mań-mań basyp shynjyrdy qazyqqa ildi de jaǵamen eki araǵa taqtaı tastady. Endi bolmasa parom aýdarylyp, sý túbine ketetindeı janyqqan top úıme-júıme umtylysty, kóliktiler men jaıaý jalpylar birin-biri ıtere-mıtere aldymen shyqty. Artta qos ógiz jekken yrdýan arba men onyń adamdary qaldy. Qanat ógizderdi birden tanydy. «Mekman qasqa» atanyp ketken qyzyl qasqa men súzegen, shadyrlyǵynan eki múıizinen birdeı aırylǵan aq shabdal, qara ógiz ózi talaı arbaǵa jegip, baý tasyǵan janýarlar. Aq jaýlyqty áıeldiń bireýi sol qoltyǵyndaǵy baldaǵyna súıene sekirip, arbanyń aldyna jaıǵasty. Aý, Qyrmyzy, ǵoı, mynaý. Ony qoltyǵynan demep jatqan ala kóılekti áıel byltyr kúzde birge baý tasyǵan Jamal jeńgeıdiń dál ózi. Qanat júregi dúrsildep aýzyna tyǵylǵandaı ilgeri umtyldy. Arbanyń artyndaǵy qyzyl oramaldynyń júzin kórgenshe shydar emes.

Jamal «Shý, áı!» dep shybyrtqysyn úıire siltedi. Shybyrtqy tıgen qos ógiz jelkeleri kújireıe alǵa entelep, bos maı bóshkelerdi qańǵyrlata jaǵaǵa shyǵa berdi. Otqa umtylǵan kóbelekteı paromǵa júgirgen Qanatty arba qaǵyp kete jazdady.

— Áı, óleme qaıtedi myna bireý?!

— Bylaı, áı!.. Kózine qara urynǵan ba, bylaı,— dep Qyrmyzy men Jamal jarysa bajyldady.

Artqa shegine oıysyp, aman qalǵan Qanatty arbaǵa ere shyqqan Balapan analardan buryn tanydy:

— Qanat!

— Balapan! — Ekeýi eki jaqtan qarlyǵashsha ushyp kelip, birin-biri qushaqtaı aldy.

— Aý, Qanat pa edi?!

— Qara basyp tanymaı qalǵanymyz ba? — Eki áıeldiń qýanysqan dabyry olardyń qushaǵyn jazdy. Saǵynysyp kórisken eki jastyń shattyǵyna kóńili bosap ketti me, Qyrmyzy kózine jas aldy. Jamal da ańtarylyp, eljirep qarap qalǵan. Arqalaryna shybyrtqy qaıta tımegesin be, álde Qanatty olar da tanydy ma, eki ógiz de toqtap, bastaryn tómen salyp turyp aldy.

— Qanatjanbysyń aınalaıyn, aman-saý barsyń ba? — Sálem bere qolyn sozǵan balany Qyrmyzy daýsy dirildep aınalyp-tolǵanyp, ózine tartyp mańdaıynan qaıta-qaıta súıdi. Jamal tý syrtynan kep qushaqtap, jelbiregen kekilinen sıpap jatyr.

— Zińgitteı jigit bop ketipsiń ǵoı.

— Qaıdan júrsiń? Bizdiń keletinimizdi bilip pe eń?

— Shyraılymdy kórgende arbaǵa túsip kete jazdadyń ǵoı.— Eki áıel jamyrasyp ony ortaǵa alǵan. Suraqtaryna jaýap ta alyp jatqan joq. Qanat qýanǵannan ne derin bilmeı, jaýap berý ornyna arsalańdap kúle beredi. Balapan da máz-meıram.

— Qoı, júre sóıleseıik, kesh batyp qaldy, — dedi bir ýaqytta Qyrmyzy.

Jamal kóńildenip shybyrtqysyn tolǵaı sermedi.

— Áı, shý! Tanydyńdar ma myna Qanatty! — Ol endi bolmasa qısaıa ketkeli kilgirip turǵan zeńgibaba juraǵattaryna aıqaılaı sóıledi. Qos egiz «al tanydyq, tanyǵanda qaıteıik» degendeı bastaryn kóterisip aldy da tanaýlary pyshyldap, aıaqtaryn erine qozǵady. Tuıaqtary syrtyldap, ish pysytar mezi kúıine basty.

Balapan men Qanat arba sońynan erdi. Qanat qataryndaǵy Balapan júzine kóziniń astymen qaıta-qaıta qaraǵyshtaıdy. Bet-aýzy túgel shan. Tek dóńgelek bota kózi men aq kúrishteı tizilgen tisi jyltyraıdy.

— Bizdiń keletinimizdi bilip kúttiń be? — dedi Balapan.

— Joq, bilgen joqpyn.

— Paromǵa jaı kelip pe eń?

Paromǵa nege kelgeni endi ǵana oıyna tústi.

— Meniń kókemnen aýylǵa hat kelgen joq pa?

— Kelgen joq,— dedi Balapan muńaıyp.— Meniń kókemnen de habar joq.

Qanattyń eńsesi tústi, basy salbyrady. Qońyr keshteı ýaıym álgi qýanysh ornyn basa berdi.

— Qanat, Asyl atań úıde me?

— Úıde.

— Endeshe sonda túsemiz. Bizdi jolshybaı tastap ket, — dedi Qyrmyzy qala ishine kirgen soń.

Asyl — Qanattyń naǵashysy. Ómir kisi jatyrqamaıtyn adam. Qonaq degende jany joq bul úıdiń, aqyrǵy únemi bolsa ózderi tatpaı, keletin kisige saqtaıdy. Biraq bul úıdegi ataly-kelindi eki jannyń esh qashan qabaǵy shytylmaıdy. Atasy — ańqyldaq, jaıdaq, al kelini bolsa sol atasynyń oıyn qas-qabaǵynan tanyp, ymmen qımyldasyp, ustaradaı lypyp turady.

Úı irgesindegi tapal aǵash sákide baqabas eski báteńke jamap otyrǵan dáý qara shal Qyrmyzylardy kórip keń jadaǵaıynyń shalǵaıyna súrine túregeldi.

— Aý, Qyrmyzy kelinbisiń, amansyń ba, shyraq? — Asyl qarıa quraq ushyp qaýpelektedi de qaldy.— Mynaý Balapanyń ba, boıjetip qalypty ǵoı. Tórletińder, jaqsy keldińder.

Alashadan tikken qarala qorjyndy Qanat kóterip dálizge apardy. Balapan men Qyrmyzy sáki janynda aıaldap qaldy. Amandyq-saýlyq surasqan soń shal:

— Al kesh bar, tań bar áńgimege qanarmyz. Men shaı qoıaıyn, kelinim keshki ismende edi,— dedi. Ózi qolynda báteńke, úıge kirip bara jatyp Qanatty da jumsady.— Quman ákep sý quı, jýynsyn, jol shanyna batqan shyǵar kisiler.

Qanat júgirip quman ákeldi. Qyrmyzy beti-qolyn jeńil - jelpi shaıdy da «kóp jasa» dep alǵysyn aıtyp, úıge ketti.

Balapan asyqpaı jýyndy. Kónetoz eski kók barqyt kamzol men boıalǵan qos etek bóz kóılek taralyp ósip, boı túzegen qyz tulǵasyn búrkeı alar emes. Eńkeıgen sátte solqyldaq jas shybyqtaı ıildi. Boıy da, shashy da uzarǵan sekildi. Iilgende tómen túsip, ushy jerge tıgen qos burymyn tiktelip, artyna laqtyryp tastaǵanda tompaıyp bilingen tósi dir ete qaldy. Balapannyń mundaı symbatyn Qanattyń túńǵysh kórýi edi. Kóńili bir túrli alaburtyp ketti. Tolqyp turyp qumandy laqyldatyp, sýdy tóge-shasha quıdy. Óziniń bul qımylyn osy sát ol sezip te turǵan joq-ty. Eki alaqanyn qos japyraqtaı túıistirip jýynyp jatqan qyz ony sýdy jorta aqtaryp quıyp turǵandaı kórip:

— Shamalap quısaıshy, sýdyń tegin ekenin bilemiz, — dep jaı ǵana kúlip qoıdy. Shań basqan betin, jup-jumyr moınyn, dóńgelek syrǵa taqqan jup-juqa qulaǵyn aspaı-saspaı jýyndy. Onyń ádeıi ishin pystyraıyn dedi me, joq ábden tazalanyp alǵysy keldi me, áıteýir uzaq sıpaqtady. Qanatta asyqtyrǵan joq. Qaıta jýynǵanyn qyzyq kórip túr.

Balapan basyn keterdi. Sýmen tazarǵan aqsary júzi qyzyl ińir shapaǵymen qyzara nurlanady. Sý tamshysy ilinip qalǵan uzyn kirpik astynda móldir tunyq botakóz jaltyldaıdy. Qanat qolynda qumany, tesile qatyp qalǵan Qyz júzine bala bop qatar júrgeli iship-jep qaraǵany .osy ǵana shyǵar. Qysylmaı erkin qadalady.

— Jańa kórdiń be, sonsha tesilip,- dep, on, urtyndaǵy shuqyrshaǵy dóńgelene jymıǵan Balapan ári qaraı burylyp ketti.

Qanat Balapannyń jalt etken janarynan ázi shyr etip dúnıege kelgeli kórmegen bir ushqyndy shalyp qaldy. Ǵajaıyp ushqyn úzilip túsken móldir tamshydaı jylt etti de sóne berdi. Iapyr-aý, bul netken ushqyn? Netken nur? Qyz janaryn uıalap qalǵan ińirdiń sońǵy shapaǵy ma eken? Álde qyz syrǵasynyń jaltyly ma, jylt etip sóngen! Qanattyń quttaqandaı júregi sol nurdy uqqysy kelgendeı alǵash qanat jazǵan balapansha silkindi. Sol jaq keýde tusyn shym etkizip ótken sezimniń ne ekenin túsinbegen kúıde bir sát aýzy ashylyp turyp qaldy

Balapan úıge kirip ketken. Qanat ańqıyp turyp qalǵanyn endi sezip, óz-ózinen jymıdy. Qumandy sákige súıeı salyp, ishke kirdi.

Ol Balapannan tómen kórpeshe shetine kep otyrdy. Kómeski janatyn elektr sham jaryǵy býaldyr, úı ishi kúńgirtteý. Tórge jaıǵasqan Qyrmyzy Asyl qarıamen taǵy da áńgime dúkenin qurypty. Qyrmyzy betinen nury tamǵan aqsary, jardaı áıel edi, qazir sylynyp-aq qalǵan. Óńi júdeý, jaǵy sýalyńqy. Ashyq mańdaıy men qıyqshalaý qara kózi aldynda ájim jıilepti. «Apaı júdepti-aý» dedi Qanat ishinen. Sonan keıin ol kóz qıyǵyn Balapanǵa aýdardy. Aqsary júzi albyrap tómen qarap otyr. Betiniń qyzyly molaıyp, shyraılanǵan ba? Joq, álde neden qysylyp otyrǵan sıaqty ma, qalaı? Beıtanys jer, bóten otbasy bolǵan soń tosyrqaı ma? Nesine qysylady eken?

Qanat biraýyq Qyrmyzy men Asyl atasynyń áńgimesine qulaq túrdi. Kóktaspanyń ıtermeleýimen Kóptileýdiń egis kezinde bir dorba tuqym urlaımyn dep, sottalyp kete jazdaǵanyn Qyrmyzy jyr ǵyp otyr. Asyl qalyń qasty dóńes qabaǵy qyrtystanyp, jaýar kúndeı tunjyraıdy.

— Qoıshy, so myryqty, kelin. Urlyq qyp masqara. bolǵansha ólseıshi, shirkin. O, nesi-aı, saqaldy basymen, — dep kúıip-pisedi,— Kóktaspa Syrǵa ketip ól dese, qudaı biledi aldy-artyna qaramaı júre beredi ol.

— Ras aıtasyz. Baıaǵy qazanyn jarmaǵa tastaıtynyn biletin be edińiz?!

— Bilem ǵoı onysyn. Paı-paı, súıegimizge mór bolmaǵan kúni bar ma o shiriktiń.

Endi birde daýystary báseń shyǵady, álginde kúlisip otyrǵan jarqyn júzder kún kózin bult basqan shaqtaǵy dala sekildi tunjyraı qalǵan.

— El ishi ashyqqan joq pa áıteýir?

— Ashyqpaǵanmen taryǵyp otyr. Mal-tegi barlar ǵana áldileý, jaryqtyq aq bolsa, ashtyq joq eken ǵoı. Al kilt ustaǵan iskládshik, bregat degenderdiń murtyn balta kesetin emes. Qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq. Soǵys taýqymeti olarǵa kelmegendeı.

— Iá, ıt joqta shoshqa úredi degen sol, shyraǵym, bas kóterer er-azamat bolmaǵan soń jetim-jesir esebinen janyna torsyq baılatpastaı semirip qalatyndar bar ǵoı.

— Ash-jalanash bolyp ólmespiz-aý, adamymyz aman kelse bolar edi, — Qyrmyzy kúrsingende ishinen jalyn shyqqandaı.— Osy kezde qara qaǵaz degen kóbeıdi. Estidińiz be, jaqynda Baısulý kempir jalǵyzynan qaraqaǵaz alyp alyp bozdap qaldy ǵoı.

— Alda músápir-aı, estimep edim, qudaı aıasyn bısharany. Biraq qara qaǵaz degenge sene berýge bolmaıdy. Osy bizdiń qalada bireýge qaraqaǵaz kelgen eken, artynsha tórt aıdan soń kantojnaı bop ózi kelipti.

— Iapyr-aı, á?! Bizdiń aýylda da basy amandar kelip jatyr. O bir qol, bir aıaq, bir kóz degender bas salqasy boldy ǵoı qazir. Bizdiń adamymyzda sóıtip oralsa shúkir der edik, álgi...— dedi de Qyrmyzy aıtyp otyrǵan áńgimesin aıaqtamaı toqtady. Qyzyna kóz qıyǵyn salyp bógele berdi. Sheshesiniń ózine qarap úndemeı qalǵanyn sezgen Balapan júzi órtshe jandy.

Qyrmyzy sózi Qanattyń oıyna osydan úsh aı buryn oń qolynan aırylyp maıdannan qaıtqan Torsyqbaıdy túsirdi.

Vokzal basyna soǵyp turmasa Qanattyń kóńili kónshimeıtin. Kókesin saǵynǵan bala júregi eriksiz jetelep baratyn. Vokzalda ol ótken-ketken poezdardy kózimen kórip, uzaq sendeledi. Keıde jaralylar eshelony ótedi. Ondaıda Qanatta júrek joq. Eshelon kidirse, vagon jaǵalap júgiredi. Ashshy ishekteı shubalǵan vagondardyń birinen kókesi shyǵa keletindeı júregi alyp ushady. Jaralylar da ony júrgizbeıdi, tanymasa da qushaqtap betinen súıedi. Qanat sekildi balasy, baýyrlary esine túse me, kózine jas alyp jabyrqaıtyndar da kezdesedi. Qanatta qyzyq, kóringennen kókesin suraıdy. «Kórdińder me?» deıdi. Bala saǵynyshyn sezgender jaýap bere almaı muńaıa qınalady. Al keıbir qýlary: «E, kórdim. Jaýdy Berlınge deıin indetpeı qaıtpaımyn» dep, batysqa tar typ barady. Qanat degen balam bar dep edi, sol cen ekensiń ǵoı» dep kúldiredi. Ol senerin de, senbesinde bilmeıdi, ystyqtan pysynap otyrǵanyńda bir jelpip rahattandyryp ketetin qońyr samaldy sezingendeı jar qyldap kúle beredi. Vagonda tóseginen tura alma jatqan kem-ketikterdi kórgende bala júregi ıne shanshylǵandaı shoshynady. Jan kókem maıdannan on eki múshesi saý oralsa eken dep tileıdi.

Óstip júrgende bir kúni tús aýǵanda álde kim jelkesinen túrtip qaldy. Arqasynda qapshyǵy bar, sur shıneldi soldat. On. qolyn ıyǵynan dáldep shaýyp tastaǵandaı bos jeńin sólbireıtip aparyp shıneliniń qaltasyna tyǵa salǵan. Pılotkasyn shekesine oqshyraıta kıgen. «Torsyqbaı! Aý, qoly qaıda?» Qanat tóbesinen tónip aqsıa kúlip, shegir kózi tuzdaı janǵan Torsyqbaıdyń betine úrpıe qarady.

— Áı, tanymaı qaldyń ba? Torsyqbaımyn ǵoı.

— Tanydym.— Qanat «shaqshıǵan kózin-aq aıtyp tur ǵoı Torsyqbaı ekenińdi» deı jazdap qaldy,

— Al qaıdan júrsiń?

— Osy qalada júrmin.

— Ne bitirip júrsiń?

— Depoda jumys isteıim.

— Oı, páli rabosh klas ekensiń ǵoı. Qalaǵa qashan kelip eń óziń?

— Byltyr.

— Á, solaı ma.— Torsyqbaı asyǵys túr bildirdi. — Balapan aýylda ma?

— Aýylda.

— Byltyrdan beri kórmegensiń ǵoı shamasy. Qap... — dedi de ol basqa sezge kelmesten tura jóneldi.

Áı joq, sháı joq Balapandy suraıdy. Nege suraıtyny belgili ǵoı. Biraq, Balapan ony jek kóredi. Ózi túgil joldaǵan hatynan jylan kórgendeı shoshıtyn. Torsyqbaıǵa jana osyny nege aıtpady? Qap... Qanat qatty ókindi.

Qanat kózi Balapan júzine túse beredi. Qyz aldyna qulaǵan burymynyń ushyn tarqatyp, saýsaǵyna orap tunjyraıdy. Onyń oıyn sezip qalǵandaı-aq qabaǵyn shytyp, túrińki ernin tisteleıdi.

Qanat dál sondaǵydaı ishi janyp, Torsyqbaıǵa qaraptan qarap jyny kelip, boıyn ashý býady.

— Aý balam, dastarqan jaımaısyń ba? — degen atasynyń daýsy ǵana sabasyna túsirdi ony.

Shaı jınalǵan soń Asyl álginde jamap otyrǵan báteńkeni ıesine aparǵaly ornynan turdy da, Balapan men Qanat salqyndaǵaly tysqa shyqty. Aı erte týypty. Poselkanyń toqal úılerinen asyp, dóńgelek kúmis shar jarqyraıdy. Kóshe kúndizgideı jaryq.

Olar sákige kep otyrdy. Balapan aýylda júrgende jeńiltek sıaqty edi, qazir burynǵydaı ushyp qonbaıdy. Uıalshaq tartqan ba qalaı? Baıaý qozǵalady. Qanat Balapan boıynda álde bir ózgeris bar ekenin ishi sezgenimen onyń ne ekenin tap basyp bile almady. Al Balapan bolsa Qanattyń boıynyń suńǵaq tartqanyn, daýsynyń qalyńdap, qońyrlaǵanyn, janarynda jaltyl, nur molaıǵanyn birden ańǵarǵan.

— Nege hat salmadyń? — dedi Balapan ókpesin aıtyp.

Qanat ne derin bilmedi, úndemedi.

— Aýyldan qashyp júrsiń be, nege barmaısyń?

— Kóktaspa turǵanda ólsemde barmaspyn,

— Aýyldy saǵynǵan joqsyń ba?

— Saǵyndym.

— Kimdi saǵyndyń?

«Seni saǵyndym» dep til ushyna kep qalǵan sózdi bólip qaldy. «Saǵyndym» degen ábes sıaqty kórinip óz ózinen qysyldy. Mańdaıy tershıdi. Týra jaýaptan qashqandaı-aq Qanat:

— Men aýyldy saǵynyp óleń shyǵardym,— dedi,

— Aıtshy, káne!

— Saǵyndym men aýyldaǵy baldardy.

Saǵyndym men maıdandaǵy kókemdi.

Aýylǵa qus bop ushyp barar em,

Kóktaspadaı oq jylannan qorqamyn.

Qanat «Balapandy» degenniń ornyna «baldardy» dep qosyp jiberdi. Balapan syqylyqtap kúldi, óleńniń uıqasy kelmeı turǵanyna ma qaıdam, ishek-silesi qatty.

— Ne jaman ba? — dedi ol kóńiline kelgendeı.

— Joq, jaqsy,— dep zamatynda munaıdy Balapan. Onyń bul keıpin Qanat ańǵarmady.— Qalaǵa ertip kelmeımin dep apam. Jalynyp zorǵa keldim.

— Nege ertpeıdi? Ertpeıdi...— Balapan kómeıinde álde ne aıtyl maı qalǵandaı.

— Buryn qalaǵa kelip pe eń?

— Kishkentaıymda kókem bir ákelgen.

Qalany kópten kórmegen Balapandy vokzalǵa ertip barǵysy kelgen Qanat:

— Vokzalǵa baraıyq,— dedi.

— Ne bar onda?

— Poezdardy kóremiz.

— Qashan? Qazir me?

— Iá. Júr,— dep Qanat ornynan ushyp turdy.

— Apama aıtpasaq urysady — dedi Balapan. Balapan buryn apasynan ulyqsat suramaı-aq balalarmen oınap kete berýshi edi ǵoı. Qyrmyzy apaı ashýlanshaq bolyp ketken be, qalaı? Qanat júgirip úıge kirip ketti de, izinshe aıqaılap qaıta shyqty:

— Júr, bara berińder,— dedi.

Aı bıiktep qalǵan. Dirildegen aqshyl ulpa nurdan ba, kóshede jumsaq, jaıly bir lep bardaı. Shege qumdy kóshe tabany bop-boz. Qanat kóshe ortasyna túsisimen Balapanǵa býryldy da:

— Maǵan qýyp jetesiń be? — dep aldy artyna qaramastan qasha jóneldi.

Balapan ony aýylda talaı ókshelep qýǵan ádetimen júgire tústi de toqtady. Áý dem jer uzap baryp, artyna qaraǵan Qanat qyzdyń qýmaǵanyna tańyrqap kidirdi.

— Nege qýmadyń?

— Uıat qoı.

— Nesi uıat. Odan da jete almaıym deseıshi.

— Jetem be, jetpeıim be, biraq uıat. Kóshede bireý-mireý kórip qalsa, boı jetken qyz sekeńdep júr demeı me?

— Iá, boıyn ósip ketipti, — dedi Qanat onyń boı jetkenin boıynan ańǵarǵandaı.— Tapalmyn deıtin eń.

— Sende soraıyp ketipsiń ǵoı. Menen áli boılysyń-aý deıim.

— Joq sen boılysyń.

— Áı, qaıdam?!

— Nanbasań kel, boı salystyraıyq — Qanat qyzdyń qarsy aldyna kelip tura qaldy.— Káne! Káne!

Mańdaılaryn túıistirdi.

Mine, meniń mańdaıyma seniń mańdaıyń tıip tup, dep qýandy Qanat.

Osy sát qyzdyń jańa ashylǵan gúldeı túrik erni Qanattyń súıirleý ernine tıip ketti. Shoqtaı yp-ystyq eken Qanat ottaı erin tabyna kúıip qalatyndaı-aq shegine berdi. Shildeniń aptabyndaı sharpyǵan ystyq demnen balǵyn denesi balqyp júre bergendeı. Balalyq bazarynda alysyp-julysyp oınap júrgende ómiri mundaı kúıge túspegen edi. Búkil qany basyna tepkendeı qulaǵy shyńyldap, eki beti dýyldap bara jatty. Baıqamaı qyz erninen ózin súıip alǵandaı sezinip uıattan da órtenip kete jazdady. Álde bireý qarap turǵandaı sasty. Jalt burylyp, alǵa túse berdi.

Balapan boıyn alyp qashpaǵan. Qaıta bir sát ózin ózi umytyp, kóz aldy tumandanyp ketken. Qanatty qushyrlana súıip alǵysy kelgendeı umtyla bergen. Sermegen jerine tımegen qylysh qusap bala taıqyp ketkende ǵana qyz esin jıyp aldy. Biraq, qas qaǵymda ózin alasapyran etken nendeı kúsh ekenin bile almaı manaýrap biraýyq turyp qaldy.

Juldyzdy qara maqpal aspanǵa erlegen aı eki jastyń qylyǵyna tańyrqaǵandaı jymıyp qoıady.

Qala shaǵyn bolǵanmen kósheleri dalıǵan keń, ózen jaǵasyndaǵy ıen jazyqqa salynǵasyn ba, jer jetpes dep qysylyp qymtyrylmaǵan, qam kesekten toqal úılerdi kóshe-kóshe ǵyp uzyn shubaq sala bergen. Áli el jatpasa da keshede adam aıaǵy sırek.

Balapan álginde ózin jandyryp-kúıdirgen sezimnen birte-birte aıyǵa bastady. Qalaly jerde ury-qary kóp degen qulaǵyna ábden sińip qalǵan ol eki qaptaldaǵy antalaǵan terekter tasasynan álde kim shyǵa kelip bas salatyndaı kóredi. Kósheden seskengen soń álgi sezimnen birjola seıildi.

Qanat eshnárse bolmaǵandaı qaıtadan kóńildenip ketti. Seskenetin de emes, qalaǵa úırengen, sambyrlaı sóıleıdi.

— Bizdiń ásker fashıserdi yzǵytyp qýyp barady. Kóp uzamaı kókem de keledi. Sosyn aýylǵa baramyn.

— Soǵys erterek bitse eken.

— Balapan, qazir ekeýmiz vokzalǵa barǵanda kókelerimiz poezdan túsip tursa qaıter eń, á?

— Onda meniń júregim jarylyp keter edi. Ońdaı qaıda?

— Al men kókemniń moınynan tas qyp qushaqtap jerge túspeı qoıar edim.

— Oı, menen baqytty adam bolmas edi-aý, kókem meni esh qaıda jibermes edi.— Balapan kúrsindi.

Biraq, Qanat onyń sóziniń mánin uqpaıdy. Kókeleri shynymen kelip qalǵandaı-aq asyqtyra lepildeıdi:

— Júr, tezirek, júr. Áne poezd kelip tur.

Olar temir sharbaqtan sekirip ótip, perronnan bir-aq shyqty. Qyzyl qyshtan salynǵan vokzal mańdaıynda elektr sham jarqyraıdy. Zal ishinen ystyqtap shyqqan ba, shal-shaýqan, bala-shaǵasy aralas onshaqty jolaýshy esik aldynda uılyǵysyp otyr: bireý qaǵyp kete me dep qorqyp, býynshaq-túıinshegin astyna basyp alǵan qara taqıaly shal, bir-eki balaly áıel, qabyn jastanyp qısaıǵan tomashadaı kempir, myjyraıǵan kepkalaryn kózime túsire kıgen, shashy ósken sıyqsyz eki-úsh bala árli-berli sendelip júr. Qolynda balǵasy men shamy bar, syrmaqtary maı-maı bir qartań erkek pen áıel jol jaǵalap barady. Árirek jolda shýda jipteı shubatylǵan vagondar. Peronǵa taıaý jolda qulaqty jara shyńǵyryp parovoz oıqastaıdy. Balapan aýzyn ashyp qalǵan. Oǵan bári tańsyq.

Olaı-bulaı oıqastap júrgen parovoz arsyldap-gúrsildep kep yssy býǵa kómip óte shyqty: Álde kim parovoz ishinen:

— Qanat, prıvet!—dep aıqaılady.

— Sereja, prıvet! — dep Qanat ta qolyn kóterdi.

Parovoz uzaı berdi.

— O kim?

— Meniń dosym Sereja... kochegar.— Qanat úninen maqtanysh seziledi.

— Kochegar degen ne, ol?

— Parovozǵa kómir jaǵyp turady. Parovozdyń býmen júretinin bilmeýshi me ediń?

— Bilem ǵoı. Onymen qalaı dos boldyń?

— Ol qyzyq. Depoda tanystym. Olda maıdanǵa ákesin izdep ketkisi kep júr eken men sıaqty. Ekeýmiz ýádelesip poezǵa mindik bir kúni.

— Shynymen qyzyq eken. Sosyn...

— Men osy aradan uzamaı ustaldym. Myna Qorqyttan. Al Serejany Araldan túsirip ketken.

Balapan oǵan qyzyǵa qaraıdy. Biraz nárseni bilip alypty, ósipti. Jazyq mańdaıyna.tógilgen maıda qońyr kekili qara tory júzine unasyp-aq tur. Qysyńqy qara kózinen ot ushqyndaıdy. Kıimi de op-ońdy: kóne tozdaý aq kóılek pen kenep shalbar, beline áskerdiń jaltyraýyq temir doǵaly jalpaq belbeýin býynǵan, quntıǵan, jınaqy.

Qanat ózine Balapannyń bir túrli eljireı qarap otyrǵanyn baıqap óz-ózinen qysyldy.

— Aıtpaqshy, Torsyqbaıdy kórdiń be? — dedi taban astynan ol. Qysylǵanda aýzyna Torsyqbaıdyń aty ilikkenine ishteı qaıran.

Balapan qoıyn qaltasynan áldene almaq bolyp oqtalyp turǵan. Kótere bergen qoly tómen sylq tústi. Ol qaltasynan birnárse alyp bergisi kelgendeı edi. Jadyrap turǵan ashyq júzin de bult aınalǵan aspandaı lezde kireýke shaldy.

Maıdannan jaralanyp oralǵan osy jigitti Qyrmyzy aýyzǵa kóp alyp júrdi. Áńgimeniń ıini kelse maqtap ta qoıady. Sonda aıtatyndary:

«Ásker degen qısyq aǵashty túzeıtin tezben birdeı i ken ǵoı. Syryqtaı jigit bop kepti. Minezin aıtsaıshy, baıaǵy dáldýiniń biri joq. Syndyrǵan nandaı. Ushyrasqan saıyn «apalap» yzylyp turǵany. Kese ótpeıdi-aý, aldyńnan kese ótpeıdi-aý. Áńgimesi de túp-túzý. Jas basyna qaramaı soǵysta kóp beınet shegipti. Aıtyp otyrsa onyń ózi bir hıkaıa».

Balapan tyńdaǵanmen eleı bermeıdi. Baıaǵysha unatpaıdy. Ádepkide atyn estigende tyjyrynyp teris qarap júrdi. Sheshesiniń kóńilinde bir nárse bar degendi oılamaıtyn. Biraq, qulaǵyn sarsyta bergen soń, elemeske amaly qalmady. Aty joq, jóni joq nege maqtaı beredi? Sońǵy kezde Qorjynbaı aǵasynyń ornyna brıgadır bolǵaly múldem jer-kókke tıgizbeı qoıdy.

Torsyqbaı qyryndap kelip júretin. Sypaıy. Burynǵy qaǵyp-soǵyp júretin minezi qalǵan. Sóıtse de, jaqsy kórip eljireıin degenniń ózinde shegir kózi shaqshıyp ketedi. Ońasha qalsa, oıy bir nárse demekshi. Birde otaqtan qaıtqanda izine túskeni bar. Balapan qashyp, bir top qyz-qyrqynnyń ishine kirip ketken.

Qyrmyzynyń jigitti maqtaýy tegin emes edi. Merzimi jetken gúldeı bir kúni syrdyń da qaýyzy jaryldy. Bir keshte eki úrpek sary uıqyǵa ketken kezde qyzyn qasyna shaqyryp aldy da, shashynan sıpap otyryp sóz bastady.

— Balapanym, aınalaıyn, jas emessiń, endi boı jettiń, qyz degen qashannan jat jurttyqqa jaralǵan. Bir kezde men de bireýdiń mańdaıyndaǵy bary edim. Seniń ákeńe keldim, saǵan ana boldym.

Balapan ústine tam tóbesi qulap kele jatqandaı qatty shoshyndy. Jylan arbaǵan torǵaıdaı kózi baqyraıyp melshıdi de qaldy.

— Torsyqbaıǵa surap júr seni. Jaman bala emes, óziń de bilesiń, mektepte birge oqydyńdar. Qaıteıin, qımaımyn... Mem seni jat-jurttyqqa qıady deısiń be? — dep Qyrmyzy qyzyn qushaqtap egilip jylap qoıa berdi.

Balapan tula boıyndaǵy qany toqtap qalǵandaı siresip otyr edi, ol da kez jasyna erik berip, sheshesiniń baýyryna tyǵyla tústi. Sheshesi de qyzynyń solqyldaǵan tósin qushaǵyna kómip, daýsyn shyǵara uzaq jylady. Bir kezde baryp aýyr kúrsindi de eńsesin tiktedi.

— Qaıteıin, ýh... qaıteıin, jetim-jesirmiz. Ákeńnen bolsa habar joq. Men bolsam jarymjanmyn... Qarny jaltyrap inilerińniń jatysy mynaý. Úsh jyldan beri bir kıim aýystyrdyq pa, ústimizdegi sol baıaǵy lypamyz... Qorjynbaı qol ushyn bermegende bu kúnge jeter me edik?! Bizge súıenish kerek, qarǵam, onsyz ózegimiz talady, jete almaımyz ákeńe... Áıteýir ana tilin alsań, men Torsyqbaıdy qolaılaımyn.

Balapan aýǵa shyrmalǵan balyq, qusap kep bulqyndy. Biraq oılap-oılap kelgende anasyn aıady. Aıtyp otyrsa bári ras. Qyz sóz berip maqul demegenmen únsiz moıynusynǵandaı Sheshesiniń tósine mańdaıyn basqan kúıi kóz jasyn jutýmen boldy.

— Janym, áli-aq úırenip ketesiń, jaqsy kórip ketesiń. Ákesindeı shalǵa baryp jatyr keı beıbaq, ana Oraqbaıdyń ýyzyn jetpistegi bir súıretpe alǵan joq pa, onyń beti árman... Jaıshylyq zaman bolsa óster me edim, myna qarań qalǵyr soǵys... Qaıteıin...— dep Qyrmyzy ári qyzyn aıap, ári sharasyz kúnin oılap ah urǵan kúrsinispen tynǵan.

Endi sheshesi uzatarda qyzym eń bolmasa bútin kóılek kısin dep «maısaldan» jyrymshylap tyǵyp jınaǵan sholaq qoldaı jarty búıen maıyn, mańdaıyndaǵy jalǵyz ilip alar kórpesin qaqyratyp, ishindegi túıe júnin tútip alyp, qalaǵa bazarlap kelip otyr. Balapan aqyrǵy tilegim bolsyn, men de baryp qaıtaıyn qalaǵa» dep jalynyp-jalpaıyp erip kelgen.

Kelgendegi armany— Qanatty bir kórý edi. Ol— mynaý qarsy aldyńda tur. Torsyqbaıdy suraıdy, Álde bul da bir nárse seze me? Balapan qyzara uıalady. Álginde ǵana bar syryn aqtarǵysy kelip alaburtyp tur g ı, endi taýy qaıtyp qalypty.

Úıge qaıtaıyq, — dedi ol álden ýaqytta muńaıyp.

— Nege?

— Basym aýyryp tur.

Qanat onda ózin bil degendeı ıyǵyn kóterip, daǵdarǵan pishin kórsetti.

Qanat oıanyp, kózin ashqanda úı ishi aqar-shaqar edi. Terezeden quıylǵan kún sáýlesi tógilgen sútti jalap jatqan sary mysyq sekildi edenge kólbeı shanshylǵan. Odan basqalar tegis turyp ketken. Tósekter jınalyp áı-jaı bolǵan.

Ol turyp tósegin kereýet ústine jıystyrdy da, tysqa bet aldy. Apyraý, úıdegiler qaıda ketken?

Kún arqan boıy kóterilgen. Balapan esik aldynda burymyn tarqatyp, shashyn tarap tur. Maıda samal qara torǵyn oramaldaı jaıyla kúltelengen shashyn jelbiretip qoıady. Taranyp turǵan qyz emes, toty sekildi. Qanat kóńilin bir tosyn qumarlyq bıledi. Ol so bir jyldaǵydaı qyzdyń burymynan tartyp qalǵysy kelip umsyna berdi. Biraq qolyn sozyp baryp bógeldi. Álde kim shap berip qolynan ustap qalǵandaı. Ol jáımen jaqyndap,, qara maqpal shashty beıne bir asyl zat ustaǵandaı-aq baıaý ǵana sıpalady.

Qyz shoshynǵan joq.

— Qanat! —dep kúlimsireı buryldy. Móldiregen bota kózi jasaýrap jarqyraıdy,— Baıaǵy balalyǵyń esine túsip ketti me?

— Iá.

— Áı, balalyq-aı, á... Sonda bireýdiń sózine erip...

— Ashýlandyń ba sonda?

— Ashýlandym árıne. Ermeligine ashýlandym.

— Men muǵalimge aıta ma dep qorqyp edim.

— Qoıshy, sony eske almaı, — dep Balapan qabaǵyn shytty, Torsyqbaıǵa qatysty oqıǵany oıyna túsirýden qashatyn sıaqty.

Qanat birden sekem aldy. Túnde ol Balapanmen kezdeskenine qýanyp tolqydy ma, kópke deıin kóz ile almady. Asyl atasy, Qyrmyzy men Balapan, Qanat bári bir bólmede jatqan. Asyl men Qyrmyzy áńgimesi taýsylmady sirkiregen sylbyr jaýyndaı gúbir-gúbir sozyla berdi. Joldan sharshap kelgen Balapan birden uıqyǵa ketti me, jáımen pys-pys demalyp tyrp etpeı jatyr.

Bir kezde Qyrmyzy Balapan men Qanatty uıqyǵa ketti dep oılady da Asylǵa bazarǵa kelgen sharýasyn baıandaı bastady.

— Balapanym boı jetti ǵoı. Endi qutty jerine qondyrsam ba degen oıym bar, aǵa. Ákesine qaratar shama joq, zaman túri mynaý. Úıden shyǵyp turǵan erkegiń bolmaǵan soń bári beker eken.

— Kimge bergiń keledi?

— Torsyqbaıdy biletin shyǵarsyz, Qorjynbaı shaldyń inisi.

— Á, bilem, bir qolyn berip keldi dep estigem.

— Qol bas sadaqasy, sholaq bolǵanmen azamat qoı, aǵa.

Qanat eleńdedi. Álginde maýjyrap qalǵı bastaǵan sıaqty edi, uıqysy shaıdaı ashyldy... Torsyqbaıdy suraǵanda jaýap bermegeniniń syry bar eken-aý... Ol demin jáı-jáı alyp, tistene tyńdaıdy.

— Jón, baǵy ashylsyn! — Asyl maquldap jatyr,— Balapannyń ózi qalaı ma?

— Qalamaǵanda basqa kim bar qazir, aǵa?!

— Iá, adamnyń basy allanyń doby boldy ǵoı. — Shal kúrsinip qoıdy. — Eki kishkentaıyńdy kimge tastap kettiń?

— Kórshige. Balapanyma qala qoı dep em. bolmady. Bazarǵa baram degennen qalaǵa apar dep bolmaı otyryp aldy.

— Jas qoı, qalany kórgisi kelgen da.

— Qaladan buryn Qanatty kórgisi keldi-aý deımin. Qanat dese jany bólek, ishken asyn jerge qoıady...

... Qanat túıeden túskendeı'ǵyp bir suraqty dúń etkizdi.

— Balapan, sen Torsyqbaıdy jaqsy kóresiń be?

Balapan tóbesinen jaı túskennen kem bolǵan joq.

Jasaýrap turǵan janary jasqa tolyp tumandandy. Álde ne degisi kep erinderi bozara dirildedi. Biraq, qylǵynyp qalǵandaı eshteńe deı almady. Bezgegi ustaǵan jansha qalshyldap, kózinen birneshe monshaq úzilip tústi. Júzin jýyp bara jatqan ystyq jasty kórsetpeıin dedi me, ol qos alaqanymen betin japty.

Qanat sasty. Ne isterin bilmeı qapalaqtaǵan ol qyzdyń selkildegen ıyǵynan ustap:

— Jy-jylamashy, Balapan,— dep jalyndy.— Torsyqpaıdy men de jek kórem.

Balapan onyń qolyn qaǵyp jiberip, úıge burylyp kirip ketti.

Darbazaǵa dabyrlap bireýler keldi. Esikten eki búktelip Asyl kirdi. Oǵan ilese Qyrmyzy men qarıanyń kelini kórindi. Bazardan kóńildi qaıtqan túrleri bar, qańǵyr-qańǵyr etisedi.

Keshki salqyn túse arba keldi. Jamal arbasyn maı bóshkemen syqap alypty. Kerosın emes, altyn tıep alǵandaı elpelekteıdi. «Kolhozǵa molotılka kelse, endi maıy kende bolmas». «Brıgadtyń kózine túsetin boldym» dep kózin qysyp Balapandy ázilmen shymshıdy.

Býynyp-túıinip otyrǵan Qyrmyzy men Balapan arba kelisimen toqtaýsyz shyqty. Qyrmyzy:

— Bizdiń adamdar kelse, osy úıdi attap ótpeıdi ǵoı, Súıinshisi sizderdiki. Al amandyqta-saýlyqta qaýyshalyq! —degendi qaıta-qaıta aıtyp, shalmen de, kelinimen de tós qaǵysyp, qushaqtasyp uzaq qoshtasty. Sonan soń arbanyń aldyna jaılasyp, «kirásin tıedi» dep qorjyndy oń tizesiniń ústine salyp, tas qyp ustady.

Balapan tunjyrańqy. Salqyn qoshtasty. Manadan qabaǵy bir túzelgen joq. Bazardan ákelgen kógildir gúldi sısa kóılekti sheshesi kıgizip, jarasady eken dep maqtaǵanda da aýrý adamdaı qup-qý, sulyq qalpynan ózgergen joq. Jańa kóılekke de, shashaqty kók oramalǵa da qýanyp selt etpedi. Kún uzyn sheshesinen bir eli aırylmady. Jylaǵanyn sezip qalyp «Janym, nege renjidiń?» degen sheshesine «kózime qıqym túsip ketti» dep jaltara salǵan. Sonan keıin de áńgime-sózge kóp aralaspady, ne jaýmaı, ne ashylmaı ári-sári bop tunjyraǵan aspandaı túnerip otyrdy da qoıdy. Qanat qasyna áldeneshe ret barsa da til qatýǵa batyly jetpedi.

Endi ol shyǵaryp salǵaly erdi. Arba izinde Balapanmen qatar únsiz kele jatty. Aýa qapyryq, aptap lebi áli basylmaǵan.

Shomylyp salqyndaǵysy kelgendeı-aq, kún darıa ústine qulap barady.

Bir kezde Balapan Qanatqa óte taıaý júrdi. Jáımen ǵana onyń oń qolynan ustady, súırikteı saýsaǵymen tas qyp qysyp aldy. Qyzdyń názik saýsaǵynan bir túrli qyzý tepkendeı me, Qamattyń tula-boıy shymyrlady. Yssylap, aýa jetpegendeı mazasy qashty. «Jaqsy kórmeseń Torsyqbaıǵa tıme» dep aıtýǵa erteli bekinip kele jatqan ol osy sátte til qatty. Birden týra aıta almaı úni dirildep:

— Apań ursa ma? — dedi.

— Nege?

— Álgi... ym... Torsyqbaıǵa tımeseń.

Balapan moınyn buryp, oǵan qıyla qarady. Muń tunǵan janary tumandanyp súziledi. Aýyr bir kúrsinip aldy. Sonan soń ózin kúshtegendeı ezý tartty. Qanat ta bir túrli jasyp qalǵan. Qyz júzine tiktele almaı qara tory óńi kúreńite tómen qaraıdy.

Qyzdyń jan dúnıesi uıpaq-tuıpaq. Áı, Qanat-aı, áli eshteńeni tolyq baǵdarlamaısyń-aý. Osy jaryq dúnıede eń jaqsy kóretin jany jalǵyz ǵana ózin ekenińdi bilseń-aý, sen. Bilseń ne ister ediń? Qolyńnan ne keler edi seniń? Áı, aq kóńil sábıim-aı...

Balapan darıaǵa jaqyndaǵan kezde qamzolynyń ishki qaltasynan alaqandaı ǵana kishkentaı aq oramal alyp, Qanattyń ózi ustap kele jatqan alaqanynyń arasyna qysty.

— Menen eskertkish, al.

— Bu ne?

— Eskertkish, qaltańa salyp qoı.

Ol oramaldy shalbarynyń qaltasyna tyqty. Oramal arasynda bir nárse bar ma? Oramaldy qolyna alyp, jazyp kórgisi kelip qyzyqsa da.Qanat qyz kózinshe bata almady.

Oramaldy bergennen keıin Balapan eptep kóńildeneıin dedi.

— Qanat, men seni saǵynyp edim. Kerdim... Endi kóremiz be, joq pa?

— Nege?!

— ?!

— Men endi hat salyp turamyn, Balapan.

— Salyp tur, eshkimnen qoryqpaı-aq qoı. — Nóserden soń ashyla bastaǵan aspannyń bir shetinde jarq etken naızaǵaıdaı jabyrqaý júzinde sýyq jymıys oınap etti.

Parom bergi jaǵada eken. Kelgen bette arba paromǵa tústi. Kesheden beri moıny bosap tyńaıǵan qos ógiz aq jarǵaq jelkeleri kújireıisip, irkilmeı umtylǵan betten eńkildep shyǵa berdi. Qyrmyzy kózine jas alyp, Qanatty qaıta-qaıta betinen súıip qosh aıtysty. Jamal:

— Qalany qoı, aýylǵa kel. Qalada júrem dep kóp nárseden qur qalasyń,— dep ázildep arqasynan qaqty.

— Hosh bop tur, — dedi Balapan qolyn usynyp. Tostaǵan kózine dóńgelenip kelip qalǵan jasty baıqatpaıyn dep jymıǵan bolady. Qanat júregi qımastyqpen eziledi. Balapan qolyn bosatýdy umytyp, tolqyp abyrjıdy.

Parom arǵy jaǵaǵa lezde jetken. Jolaýshylar men arba jıekke shyqty. Basqalardan keıindep paromda qalǵan Balapan basyndaǵy qyzyl oramalyn qolyna alyp, bulǵady. Jarqabaqtaǵy Qanatta jalma-jan qaltasynan álgi oramaldy sýyryp, alyp-usha joǵary kóterdi.

Bergi jaǵaǵa etetinder paromǵa lap qoıdy. Qabasaqal qaıyqshy arqandy bosatty. Qanat paromnan áli túspegen Balapandy ózi jaqqa qaıtyp keletindeı kórip qýanyp qalyp edi. Joq, parom qozǵalysymen jaǵaǵa kishkene yrǵyp shyqty qyz. Jaǵadan uzamaı oramalyn taǵy da bulǵady. Sóıtti de arba sońynan júgirdi.

Arba uzaı berdi. Qanat qolyndaǵy jıegi qyzyl jibekpen kómkerilgen aq oramaldy jazyp qarady. Qyz alaqanyndaı ǵana shaǵyn aq oramal. Bir shetinde jippen tizilgen «Qanatqa — Balapannan» degen jazý. Qaıta-qaıta oqydy. Ýysyna qysyp biraz turdy. Oramaldan átirge uqsas bir ádemi ıis keletindeı murnyna. Ǵajaıyp pis keýde saraıyn, býyn-býynyn jaılap, tula boıyn shymyrlatady.

Arba uzap barady. Balapan seriginen aırylǵan aqqýdaı moınyn artyna qaıta-qaıta burady. Qanat odan kóz jazbaı sileıip qalǵan. Basy shyńyldap, esine túndegi Qyrmyzy sózi tósedi. «Qanatty kórgisi keldi...» Ózin saǵynyp, izdep kelgen Balapanǵa bir aýyz jyly sóz de aıta almady-aý. Ókinishtiń ashshy tyrnaǵy júregin qan jylata osqylaıdy.

Arba uzap barady. Balapan kóz ushynda buldyraıdy. Qanattyń kóz aldy býlanyp, tumandanyp barady. Aldynda sý emes, qan aǵyp jatqan sekildi darıa beti qyzyl kúreń ıirimdenedi. Alqymyna óksik tyǵylady, biraq kózinen jas shyqpaıdy... Dúnıedegi eń qımasy,- eń qymbattysy Balapan eken ǵoı. Ol áne ketip barady.

Alyp qalar, arashalar dármen joq... Yza býǵan búkil denesi qalshyldaıdy.

Arba da, Balapan da kózden ǵaıyp boldy, jazyq shetine qonaqtaǵan kún alaýyna túsip janyp ketkendeı. Qanattyń da keýdesi janyp barady. Ómiri basynan keshpegen ot seziminiń sharpýyna túskendeı.

Sonaý boz qyraýly sýyq túnde Balapannyń Qanatqa bergen ystyq kúlshesi syqyldy qyzyl kún batýǵa asyqpaı, jerdiń alyp saýsaǵy ushynda uzaq alaýlap turdy.

---