InfoHub Logo

I

Shoqan Ombydan attanar aldynda Gasfort ózi taǵy da qabyldap:

— Shoqan Shyńǵysovıch, sizdi Homentovskıı asyǵa kútýde. Bul jolǵy ekspedısıa — áskerı úlken mańyzy bar ekspedısıa. Birneshe topograftar, jer sheneýshiler bolady. Ásirese qyrǵyz manaby Boranbaı tilegine Peterbýrg basshylary úlken mán berýde. Ataqty Ystyqkól atyrabyn, Qoqan, Hıýa handyqtarynyń arandatý áreketterine soqqy beretin túıin de sol qyrǵyz jerinde bolýy durys. Al, esińizde bolatyn bir nárse, ótken jyly tapsyrmany Abakýmov qalaı qolǵa alǵan eken, baqylaý istersiń. Ana din jatyndaǵy taý qyrǵyzdarynyń qandaı ózgeshelikteri bar, ony da umytpa, — dep osyndaı óz tapsyrmalaryn taǵy da qadaǵalap shyqty.

— Gýstav Hrıstıanovıch, sizdiń uly qamqorlyq kórsetken aqyl-nusqaýyńyzǵa úlken alǵys aıtam. Tapsyrmańyzdy kúsh-qýatym jetkenshe oryndaýǵa tyrysam. Jáne bul jolǵy júrisimiz de jemisti bolady dep senem, — dep Shoqan áskerı tártippen qabyldap senim kórsetti.

Shoqan tezdete júrip, Semeı qalasyna jetti. Bul joly pochta júretin qyr jolymen sýyt júrdi. Semeı qalasyna kelisimen Shoqannyń izdestirgeni Dostoevskıı boldy. Ótken jyly kezdese almaı ketken dosyna qalaı da jolyǵyp, kóptegen syrlar shertpekke yntyǵady.

Semeıdiń áskerı kazarmasynyń bir buryshyndaǵy ústelde qaǵaz tirkeý, kóshirme jumystarynda otyrǵan dosyna Shoqan oıda joqta keldi. Saǵynysa kórisken dostar uzaq amandasty. Qatardaǵy júdeý ásker kıimin kıgen aryq deneli Fedor Mıhaılovıch aýyr ańdýyl ústinde de óziniń alǵan betinen qaıtpaǵan. Qaıta ashyna túsken. Ol óziniń Semeı qalasynda otyryp, sonaý alystaǵy dostarynan alǵan jańa habarlaryn Shoqanǵa jaıyp saldy. Shoqan da eziniń ombylyq dostarynan ákelgen sálemdemelerin, jańalyǵyn tegis aqtaryp shyqty.

Shoqan Semeıge kelgende ekspedısıa bastyǵy polkovnık Jetisýǵa baryp, ekspedısıanyń jol jabdyǵyn, Qapal, Vernyı bekinisindegi áskerı bólimnen kerekti adamdardy iriktep jatqan-dy. Sondyqtan da Shoqan Semeıge kóp bógelgen joq. Ol tezdep beket jolymen Qapal bekinisine tartty. Ótken jylty júrip ótken joly kózine ottaı basylyp, árbir taý, tas, ózenderdiń jaı-kúıi qaıta jańaryp oıyna túsedi. Shoqan bógetsiz sýyt júrdi. General-gýbernatordyń tapsyrýy da, Homentovskııdiń kútip jatqany da onyń kóz aldyna elesteıdi. Alaıda ol osy jolynda Aıakózde bolyp, Qozy Kórpesh — Baıan beıitin qalaı da. kórýi kerek boldy.

Shoqan Semeıden shyqqanda maı aıynyń alǵashqy bir ásem kúnderi edi. Qazaq dalasy, ásirese Arqat, Eńirekeı taýlarynyń alaby ǵajaıyp balaýsa gúlge bólengen. Óziniń dostary Sergeı Dýrovtyń, Grıgorıı Potanınnyń ósimdikter jaıynan aıtqan tamasha áńgimeleri qyzyqtyryp, jol-jónekeı ol kóptegen saqara gúlinen alýan túrli japyraqtar jınap, aıryqsha baptap, arnap alǵan ydystaryna salyp otyrdy.

Ásirese Aıakóz mańy, onan óte Qozy Kórpesh — Baıan zırattary turǵan Aıtyz, Tańsyq ózenderiniń boıynan kóp jańa ósimdikter jınady. Ol Aıakózden shyqqan kúnniń erteńine qumartqan «Qozy Kórpesh» kúmbezine de jetti. Sonaý Arystan aqynnan estigen, onan keıin ákesi Shyńǵys jınaǵan qazaq halqynyń ǵajaıyp dastanynyń týǵan jerine keldi. Aı ózeniniń qabaǵyndaǵy qyrqashyqta, syrtyn zaman izderi aıǵyzdap qojyrlandyrǵan jalǵyz kúmbez syrǵa bógip, muńǵa bólenip tur. Ol bir kezde áldeqandaı sheberlerdiń qolymen soǵylyp, ásem eskertkish bolǵan. Qazir kónere kórki ózgerip, surynan aırylǵan, Kúmbezdiń syrty kónergenimen, armanda ketken arystaı jigit Qozy men arý qyz Baıan áýletten áýletke jańaryp jetedi. Kúmbezdiń ishine kirip tamashalaǵan Shoqannyń adam sýretteri oıylǵan birneshe syn tastarǵa kózi tústi. Olardyń oń jaq shettegisiniń ıyǵynan tómengi uly denesi bar, basy joq. Al oǵan taıaý qyz kıimin kıgen muńly arý. Onyń qasynda tizerleı otyrǵan eki áıel adam. Shoqan qaryndashpen osy sýretterdi qaǵazǵa túsirdi.

Osy sýretti salyp bolyp Shoqan: «Bizdiń halqymyzdyń ertede sýret ónerine sheberligi bolǵan. Biraq elimizge musylman dininiń ákelgen bir kertartpasy osy sýret ónerin tyıǵan», — dep jazyp qoıdy.

Shoqannyń qasynda Semeıden ere shyqqan serigi buryn bul jaqta bolmaǵan kazak-orys azamaty edi. Ol jigit sypaıy túrde:

— Shoqan Shyńǵysovıch, siz osynsha qunttap, ete yntalana sýretke salyp jatqan qandaı mura? — dep surap qaldy.

— Ýa, jigitim, sizge men bul eskertkishtiń ýaqıǵasyn aıtaıyn. Bul qazaq halqynyń er jigit, arý qyzynyń armandy ómiri ǵoı.

— Adam balasynyń ómir joly ár qıan alysta ótse de, armany keıbir jaǵdaılarda birine biri uqsas bolyp, taǵdyry bir jaıda shendesedi, — dep Shoqan osyndaı kezde oılanyp qıalǵa boılaıtyn ádetine salyp otyryp qaldy. Álden ýaqytta jaılana sóz bastap: ózi sonaý Arystan aqynnan estigenin, ákesiniń jınaǵan qoljazbasynan kórgenin aıtyp berdi.

— Shoqan Shyńǵysovıch, sizdiń halyq sıaqty kóshpeli anaıy elde de, mundaı keremet ańyz bar eken-aý! — dep jol serigi óziniń dúnıe tanýdaǵy saýatynyń az ekenin ańǵartty.

— Ǵafý etersiz, jol serigim, árıne, sizderdiń uǵymdaryńyzda bizdiń halqymyz sezimsiz, anaıy bolyp kórinedi ǵoı. Biraq sezim jaǵynan, jyr, kúı, sheshendik jatynan eshbir halyqtan kem emes. Men sizge álgi ǵashyqtyq jyrynyń tek qysqa qańqasyn ǵana aıttym. Ony bizdiń halyq jyraýlary bir juma boıy jyrlaıdy. Onyń kóp jerinde tyńdaýshylar jylap otyrady. Bizdiń eldiń bul sıaqty uly dastandary bir bul ǵana emes, bul júzden biri. Bizdiń halqymyzdyń mekeni shalqyp turǵan án men kúı, ásem jyr emes pe! — dep toqtady.

II

Aldynda kútip otyrǵan Homentovskııdiń tobyna jetýge Shoqan asyǵa tartty. Maı aıynyń balbyraǵan ásem kúnder! Ásirese qońyr samal; kókoraıǵa bólengen Jetisý ólkesiniń ásem tabıǵaty janyn sergitken Shoqan úzdiksiz júrdi. Ol Qapal bekinisine keletin kúni byltyrǵy Gasforttyń bekittirmek bolǵan «Sorkezeńinen» ótti. Ázirshe túıirtasyna túrtki túspegen záýlim jartas, baıaǵy tákappar qalpynda. Ombydan júrerdegi Gasforttyń osy kezeńdi bekitýdi tapsyrǵany esine túsken Shoqan qasyndaǵy serigine:

— Siz myna eki jaǵynan záýlim jartas minbelep turǵan kezeńnen ótkende jan-jaǵyńyzǵa tamashalaı qaradyńyz. Biraq bul asýdyń jaıynan habarsyz shyǵarsyz. Byltyr Gasfort myrza osy jerden ótkende, bir úlken oıǵa kelgen. Myna aldymyzdaǵy Qapal bekinisiniń bastyǵy Abakýmovqa: «Osy kezeńdi bekittirý jobasyn jasa, bul bizdiń júrip qaıtqan jolymyzdyń belgisine arnalsyn», — degen edi. Sodan bylaı bul kezeńdi «Gasfort bekinisi» dep ataýǵa sóz baılaǵanbyz, — dedi.

— Shoqan Shyńǵysovıch, taýdy qoparyp, myna kezeńdi bekitý shekarashynyń kishkene tobynyń qolynan kele me? — dep oıyna syıǵyza almaǵan serigi qaıtalap surady.

— Ol arasyn general-gýbernator ózi oılap syıǵyzǵan bolar. Bizdiki kózimizben kórgendi aıtqan ǵoı, — dep óziniń ajýasyn aıtardaǵy kúlimdegen ajarymen sózin túıdi.

Homentovskııdiń tobyna Shoqan Shelek ózeniniń boıynda kelip qosyldy. Ystyqkólge qyrǵyz eline attanǵan bul ekspedısıanyń eń basty mindetteri taý qyrǵyzynyń ishki-syrtqy turmys jaıymen jete tanysý, ádet-ǵurpyn zertteý. Sonymen qatar Boranbaı manaptyń ótinishin oryndap, orys patshalyǵynyń el bıleý tártibin uǵyndyrý. Jáne myna ózimen irgeles otyrǵan qazaq rýlarymen kórshilestik jaǵdaıǵa kelisim jasaý. Ásirese sol Buǵy qyrǵyzdarynyń «Sarbaǵys», «Solty» rýlarynyń arasyndaǵy daý-sharlaryn tynyshtandyrý bolatyn. Osy jaǵdaılarǵa basshylyq etýge el jaıyna jetik, til men ádetin jete uǵynatyn sultan Shoqan Ýálıhanovqa Batys-Sibir ólkesiniń general-gýbernatorynan aıryqsha ýákildik berilgen.

Shoqan keler aldynda Homentovskııge general-gýbernator Gasforttyń «Ýálıhanovty kútip, birte attanyńdar!» dep jazǵan hatymen qatar ózi de Alataý okrýginiń birneshe el aǵasy aqsaqaldaryn ekspedısıa quramyna qosyp ala júrýdi tapsyrǵan-dy. Shoqannyń osy tapsyrmasyn oryndap Homentovskıı Alban, Dýlat, Jalaıyr rýlarynyń el aǵasy adamdaryn ertip alyp shyqqan. Uly júzdiń aǵa sultany Tezektiń aǵasy Tazabek, Ábilez, Bulan Sasybaev, Baıǵozy Tilenshın, Jaınaq Terimbekov sıaqty el jaıyna, ádet-ǵurpyna jetik adamdar bar. Sonymen qatar ekspedısıa quramynda: jer sheneýshi topograftardyń bastyǵy Ianovskıı, tilmash Bardashov, shekarashylar otrády bar, jıyny júz shamaly adam bolǵan.

Shelek boıynda bas qosqan ekspedısıa adamdary birneshe kún keńinen otyryp júris jolyn, aldaǵy isteletin jumystar jaıyn keńesip, sony jobalady. Osy sıaqty jol jobalaryn retke keltirip Ystyqkólge bet alǵan top asyǵyssyz jyljydy. Ásirese ótken jyly at ústi júrip etken jerlerge aıryqsha toqtalyp, jer sheneýshiler barlyq kerekti isterin oryndap otyrdy. Shoqan da ózine kerekti derekterin jazyp, jer jaıy, el jaıyndaǵy kóptegen ańyzdardyń izin tapty.

Ekspedısıanyń bir toqtalǵan jeri Shalkóde jaılaýy boldy. Bul jaılaý basy Kógershindi bulaǵynan bastalyp, aıaty Kegenge quıatyn Shalkóde ózeniniń boıy. Eki jaǵy samyrsyn qaraǵaıǵa bólengen alasa taýlar alqaby. Japyrylǵan shalǵyn, ortasynan jaryp aqqan mol sýly móldir ózen. Ásem qonys. Ekspedısıa osy ólkege shatyryn tigip, eki kún demalys etti. Shoqan ózen boıyn salt atpen aralap, san alýan kene mekenderdiń jurtyna kezdesti. Ásirese Shoqanǵa qyzyqty bolǵan ózen boıyndaǵy ertede salynǵan bekin orny. Bul kúnde tek irgelerinde qulap, jal-jal bolyp úıindi qalǵan. Bir kezdegi syrtqy jaýdan qorǵanyp bekinis jasaǵan jer ekeni aıqyn. Kim jasady, qaı zamanda, qalaı jasaldy, qalaı talqandaldy — oǵan belgi tappady. Osy jerden Saryjazǵa qaraı kóship, Sarybulaq boıyna kelip qondy. Bul jerde de Shoqan Bulan aqsaqal men Baıǵozyny ertip, Shartas alqabyna bardy. Bul eldiń orny Shartas dep ataıtyn sebebi, shahar bolǵan jerdegi handardyń, ámirlerdiń saraıyna uqsaǵan, jaqpar jalpaq tastardan jasalǵan úńgir úı bar. Ol úńgirdiń kirer qaqpasynyń eki jaǵyndaǵy jaqtaý jalpaq tastyń betinde birine biri qarsylasa salynǵan eki jolbarystyń sýreti tur. Al qaqpanyń mańdaısha kóldeneń taqtaı tasyna toty qustyń sýretin salǵan. Úńgirdiń ishi de osyndaı neshe túrli ań, qustardyń beınesin oıyp jasaǵan sýretterge toly.

Shartastyń aınalasynda da birneshe ańyzǵa ózek bolarlyq sýretter tasqa oıyp salynǵan. Úńgirtastyń soltústik-shyǵysyna taman jalpaq-jalpaq tastar qatarynan sozylǵan. Solardyń birnesheýinde buǵynyń, eliktiń sýretteri oıylyp salynǵan. Úńgirge kire beriste, ońtústik-shyǵysqa taman, dóńgelek qora sıaqty shaǵyn alań bar eken. Osy alańnyń irgeligi qusaǵan jalpaq tasta astaý sıaqty uzynsha oıyq tur. Sol ózekshe oıyqtyń ońtústik shetinde judyryq sıatyndaı tesik bar. Onyń syrtynda eki ortasy tekshelenip oıylǵan eki sym tas tur. Osylardyń bárin tamashalap kórip Shoqan jol dápterine jazyp aldy.

— Myna «Jartas» degen ánsheıin aıtylmaǵan bolar. Bul jerde erte zamanda bir halyq ortalyq jasap turǵan ǵoı. Anaý qýystyń aldyndaǵy sýretter qandaı sheber oıylǵan. Ózi ónerli halyq bolǵan, — dep Shoqan toqtaǵan kezde, Baıǵozy aqsaqal óz bastap:

— Shoqan shyraǵym, biz sizder sıaqty oqyp-toqyǵan emes, estýmen el aýzynan uqqandy áńgimeleı beremiz ǵoı. Osy «Shartas» jaıynda bizdiń elde mynadaı bir ańyz aıtylady: Myna bizben kórshiles qyrǵyz eliniń Manas degen batyry — manaby bolypty. Ol kezde qyrǵyz, qazaq dep bólinbeıdi eken. Qazaqtan shyqqan Er Kókshe degen batyrmen ekeýi qol bastap, el qorǵap osy Alataý mańynda qalmaqtarmen soǵysypty. Sol Manastyń Er Kókshemen tize qosa jaýmen alysqandaǵy bir bekinisi osy jer bopty. Dóńgelek alańda Manastyń qula aty jibek arqanmen arqandaýly turady eken. Sondaǵy jibek arqannyń bir ushy tesik tasqa baılaýly bolady eken. Al myna syrtqy eki sáki tastaty oıyqtyń birinde arpa, birinde túz, astaýda sý turady desedi. Qyrǵyz elinde Manasty uzaq jyr etip jyrlaıdy, — dep toqtady. Shoqan Baıǵozy qarttyń myna áńgimesin jol dápterine — «bul bir anyqtaı túser ańyz eken» dep jazyp qoıdy.

Ekspedısıa jol boıy júrgen jerlerin topografıalyq qaǵazǵa túsirip, jer, sý jaıynyń, ósimdik ózgeshelikterin de úńile qarastyryp, Ystyqkól atyrabyna da kelip jetti. Hat jazyp kútip otyrǵan Boranbaı manap qurmetteı qarsy aldy. Manapqa aldymen tanysyp, amandasqan Shoqan:

— Qyrǵyz halqynyń dárejeli manaby, Boranbaı myrza, sizdiń jazǵan qatynas hatyńyz boıynsha Sibir ólkesiniń ulyq gýbernator generaly Gasfort myrza arnaýly ekspedısıa jiberdi. Ony biz bastap keldik. Myna kórshi aǵaıyndas elińiz Alban, Úısin, Dýlattyń qadirli aqsaqaldaryn ertip keldik. Biz sizge qonaqpyz, elińizdiń jaıyn, óz múddeńizdi irkilmeı aıta berińiz, — dep jatyq ta esti sózin sóıledi.

Jap-jas Shoqannyń ústinde orys ofıseriniń shendi kıimi, aýzynda ataly qazaq sózi, ańyryp qalǵan manap:

— Shyraǵym, ózińe qarasam — bassyń, túrińe qarasam — jassyń, aldymen óz jenińdi aıtshy, tanyp alaıyn, — dep Shoqanǵa qarady.

— Meniń arǵy atam — Abylaı, bergi atam — Ýálıhan. Atym — Shoqan. Batys-Sibir ólkesiniń mekemesinde qyzmet isteımin, — dep aty-jónin qysqa túsindirdi. Shoqannyń kim ekenin uǵynǵan Boranbaı, irkilmesten barlyq jaıdy ashyp sóz bastady:

— Biz Alataý qyrqasyn qonystaǵan qyrǵyz degen elmiz. Elimiz birneshe rýǵa bólinedi. Myna bizdiń rýymyz — Buǵy atanady. Bizben qanattas otyratyn bir rýymyz — Sarybaǵys, onyń Orman degen manabyn bizdiń rýdyń jigitteri ajalǵa ushyratty. Sonan bizdiń elimizdiń ishi mazasyz, atys-shabys. Ózderińizge málim, biz eki ottyń arasynda otyrǵan elmiz. Qanattas otyrǵan Hıýa, Qoqan handyqtary shapqynshysyn jiberip, elimizdiń bir jaǵyn aıdap alyp, qol kúsh isteıdi. Ásirese Sarybatys manaptary solarǵa arqa súıep, bizge ylǵı kúsh kórsetedi. Biz osy zorlyqtan qutylsaq eken. Ol úshin myna kórshiles qazaq týysqandarymyz Alban, Dýlat elimen birlesip, uly orys patshalyǵynyń qol astyna baǵynsaq, sonyń qorǵaýynda bolsaq deımiz, — dep barlyq múddesin aıtyp shyqty.

Ekspedısıa bastyǵy polkovnık Homentovskııge tilmashy Bardashov óz bilgeninshe aıtyp otyrdy. Ózin asa tártipti ustaıtyn Homentovskıı uǵyna tyńdap, bárine túsindi. Biraq qyrǵyz eliniń myna sıaqty rý aralyq aıtystartysy jaıyna kirisken joq. Bul jónindegi barlyq bılikti bastapqy tártip boıynsha Shoqanǵa júktedi. Qyrǵyz eliniń barlyq jaıyn biletin Uly júz aqsaqaldary Baıǵozy, Jaınaq, Bulandarǵa, sultan Tazabekke sóz sala otyryp Shoqan eki rý qyrǵyz manaptarynyń basyn qosyp, kelisim máselesin qarady.

Uzaq kinálasqan qyrǵyz manaptary kópten shemen bolǵan sherlerin aıtysa otyryp, tatýlyqqa bet aldy. Sarybaǵys manaptary da ózderiniń rýlaryn Buǵy rýlarymen ata jolymen aqyldastyryp, týysqandyq tilin tapty. Barlyq qyrǵyz rýlary bolyp urandasyp orys patshalyǵynyń qol astyna qarap, qazaq aǵaıyndarymen taǵdyryn biriktirýge sóz baılasty. Kópten kónekjara bolyp sheshilmegen túıindi sheship, qyrǵyz, qazaq eliniń aǵaıyndyǵyn tabýǵa basshylyq etken Shoqanǵa qyrǵyz, qazaq aqsaqaldary úlken alǵys aıtty. Ózderiniń ótinishin eskerip, arnaýly ekspedısıa jiberip, Rossıa patshalyǵynyń keń qoltyǵyna tartyp, qamqorlyq etkenine aıryqsha alǵysty hatyn qyrǵyz manaptary Batys Sibir ólkesiniń basshylaryna joldady.

Aldymen qyrǵyz rýlarynyń ózara alaýyz aıtys-tartysyn tynyshtandyryp, endi osy jańadan Rossıa qol astyna erikti túrde baǵynýǵa moıyndaǵan halyqtyń sharýa jáne ishki tártibi jaıynda birer ereje jobasyn jasaý qajet boldy. Osy kezde óziniń ǵylymı jumysyn júrgize Jetisý ólkesine, Ystyqkólge kelgen Petr Petrovıch Semenov ta kelip Shoqandarǵa qosyldy. Súıikti dos atasynyń kelgenine Shoqan sondaı qýandy. Semenov Shoqannan da qýanyshty yqylaspen qarsy aldy. Buryn kelip qaıtqanynda qyrǵyz rýlarynyń arasyndaǵy alaýyzdyǵynan ǵylymı zertteýiniń olqy qalǵan jerlerimen Semenov endi erkin tanysatyn boldy. Sonymen birge osy qyrǵyz eli jaıynda ózi kózimen kórgen keıbir jolsyzdyqtardy aıtyp, bul ishki tártipke óziniń kóptegen oıyn qosty.

Ekspedısıanyń jer sheneýshileri ózderiniń ǵylymı isterine kirisip, Ystyqkóldiń ońtústik, soltústigin, aınalasyn barynsha topografıalyq kartaǵa túsirdi. Shoqan da qyrǵyz eliniń ishin aralap, ádet-ǵuryptaryn, dinı senim jaıyndaǵy erteli-kesh ózgeristerin jazyp aldy. Ásirese qyrǵyz eliniń bılik erejeleri, er daýy, jer daýy, urlyq-zorlyq jaılaryn barynsha qaǵazǵa túsirdi. Shoqan arqyly qyrǵyz eliniń barlyq ishki turmysy jaıynan tolyq málimet alǵan Petr Petrovıch Semenov óziniń myna qyrǵyz Alataýynda, Tán-SHan qyrqasynda Shoqanmen kezdeskenine sondaı qýanyshty boldy.

Shoqan anadaǵy Shartasta Baıǵozy qarttan estigen Manas batyr jaıyndaǵy áńgimeni esine alyp, qyrǵyz eliniń án, kúı, ańyz áńgimelerimen tanysty. Shoqandy tańdandyrǵan búkil qyrǵyz eli bolyp maqtana jyrlaıtyn Manas jyry boldy. Qyrǵyzdyń pernesiz tartylatyn dombyrasynyń (qomyz) ózgesheligin, manasshynyń dene, bet, kóz qubylystaryn qaryndashpen sýretke túsirip aldy. Manasshynyń aıtýyna qaraǵanda bul jyr atadan balata, atadan inige qalyp úzdiksiz uzaq jyrlanady eken. Ony qaǵazǵa tegis túsirýge múmkin bolmady. Tek shyǵys eliniń aýyz ádebıetindegi uly shyǵarma ekenin jazyp, keıbir shýmaqtaryn orys tiline aýdaryp qoıdy.

Ekspedısıa úsh aıdaı qyrǵyz elinde, Ystyqkól atyrabyn tegis zerttep, qaǵaz betine beınelerin túsirip aldy. Shoqandy erekshe bir qyzyqtyrǵan nárse Ystyqkól mańyndaǵy kóne qalalardyń qaldyqtary, aryq, kanal júrgizgen sýlandyrý joldary, sol sıaqty kúmbezdep salynǵan eskertkishteri boldy. Sonymen qatar Ystyqkóldi mekendeıtin qustar, sol bıik taý qıasynda ósip-ónip mekendeıtin ań, tipti qurt-qumyrsqaǵa deıin zerttep jazyp otyrdy.

Ekspedısıanyń qarastyrǵany bir kezdegi jibek joly atanǵan Batys Qytaı elimen qatynas, sondaǵy Alataý atyrabyn basyp ótetin kerýen joly boldy. Osyndaı jan-jaqty ǵylymı da, memlekettik turǵydan qarastyrylǵan úlken istiń basy qaıyrylyp, kóptegen jańalyq jınastyryldy.

III

Shoqan Ystyqkól boıynda ǵylymı jumystaryn júrgizip, ári qyrǵyz eliniń ózara tatýlyq kelisimin uıymdastyryp jatqan kezde, Peterbýrtta taty bir iri másele qolǵa alyndy. Ol máseleniń shuǵyl kóterilýi, Qytaı memleketi men Rossıa patshalyǵynyń saýda qatynasyn qalpyna keltirý jaıly edi. Budan buryn Sháýeshek arqyly júrgizilip turǵan saýda joly, Qytaı eliniń óz ishindegi kelisimsizdikten toqtalyp qalǵan-dy. Endi Qulja qalasy arqyly Shyǵys Túrkistanǵa, Batys Qytaı eline qatynasar tete saýda jolyn ashý ete qajet. Soǵan kelisim jasaý úshin erekshe jaýapty ýákil jiberilý kerek. Oǵan jiberetin ýákildi belgileý Batys-Sibir ólkesiniń general-gýbernatory Gasfortqa tapsyryldy. Shyǵys elderiniń tili men ádet-ǵurpyna jetik, Eýropasha joǵary bilimdi Shoqan Gasforttyń oıyna aldymen tústi. Qarastyra kelgende Shoqannan qolaıly ýákildi tabýǵa qısyny joq. Frıdrıhe sıaqty Shoqan kúndesteri: «Siz osy bir qazaqtyń albyrt, jeńiltek balasyn óte kótermelep jiberdińiz. Myna sıaqty ýly ýákildikke ol jigitińizdiń qarymy jete me?» degende:

— Keshirim etińizder, men sizderdiń bireýińizdi-aq ýákil etip jiberer edim, biraq Ýálıhanovtyń dala eliniń ishindegi abyroıy men bilimi sizderde joq qoı. Qur qazaq dep kemitý órkókirektik bolar. Ol tapsyrmany oıdaǵydaı oryndaıdy dep senem. — Gasfort myna chınovnıkteriniń kúndestik kóńiline osylaı sypaıy soqqy berdi. Bir senip alǵanda betinen qaıtpaıtyn general-gýbernatordyń minezin biletin chınovnıkter ishterinen tynyp qala berdi.

Ystyqkól ekspedısıasynyń bastyǵy Homentovskııge shuǵylynan jetkizilgen Gasfort buıryǵy ekspedısıa adamdaryn tezinen Vernyı bekinisine oraltty. Gasforttyń Shoqanǵa arnap jazǵan ýákildik haty men aıryqsha tapsyrmasy da osy jerde qolyna berildi. Qapal bekinisine kelip tosyp jatqan halyqaralyq ýákildiktiń adamdaryna Shoqan da kelip qosyldy. Ýákildik taqyrybyna berilgen nusqaý jol-jobalarymen ýákildiktiń basqa adamdarymen de aıryqsha tanysyp, Shoqan Qulja saparyna qamdandy.

Shoqandar Ystyqkóldiń ońtústigine bet alǵanda, bólinip soltústik Alataý alqabyn aralaýǵa ketken Petr Petrovıch Semenov ta Qapalǵa oraldy. Shoqandardyń jańa tapsyrma alǵanyn estip, ýákildik jaıymen tanysyp, ol erekshe qýandy.

— Shoqan, mynaý saǵan úlken senim. Imenbeı oryndaý seniń qolyńnan keledi. Batyl qımylda! — dep kóptegen keńesin berip, jas dosyn órlendirip, osy jerde ol Tarbaǵataıǵa júrip ketti.

Qulja qalasyndaǵy Qytaı eliniń konsýlynan «qabyldaýǵa ázirmiz» degen habardy alysymen Shoqan jol tartty. Óziniń ertede oıynda júrgen tamasha jerlerdi kórdi. Ásirese Qytaı memleketiniń Rossıamen shekaradaǵy áldeneshe bekinisterinen ótti. Olardyń shekaralyq tártipterin, bekinis qurylystaryn kórip tanysyp, kóne eldiń kóne jaılarynan kóp málimet aldy. Halyqaralyq sypaıy tártippen qabyldaǵan Qytaı eliniń Quljadaǵy ákimderimen tanysty. Ózine shetelder mınıstrliginiń bergen nusqaý hatyn qoldana otyryp, olarmen eki eldiń dostyǵy jaıyndaǵy úlken máseleni keńesti. Sonymen qatar burynnan júrgizilip kelgen saýda qatynasy jaıly da jańa kelisim jobasyn keńesti. Batys Qytaı eliniń jumysyna qashǵarlyq, quljalyq, Shyǵys Túrkistandaǵy elderdiń bedeldi aqsaqaldary aralasty. Ásirese sol jaqta saýda kásibimen bedeli esken tatar, uıǵyr adamdarymen óz tilderinde sóılesip, kelisim jaıyn keńesý óte oryndy bolyp shyqty.

Jergilikti ákimderi qytaı adamdary bolǵanmen, ishki tártibi Túrkistan ólkesiniń basym jurtshylyǵy musylman qaýymynyń qolynda eken. Baılyq, saýda qory qolynda otyrǵan qashǵarlyq baılar, ózbek, tatar saýdagerleri, saýda jolynyń burynǵy qalpyna kelýine óte yntaly qımyldady. Onyń ústine eki uly eldiń aralyǵynda otyrǵan shatyn aımaq halyqaralyq tynyshtyqty da asa qýattady. Osy sıaqty tynyshtyq tilep otyrǵan elge Tynyshtyq dostyq ýákildigin alyp kelgen Shoqan halyqtyń erekshe qamqory bolyp tanyldy.

Eki eldiń kelisim shartyn, saýda jolynyń tártibin kelisýmen qatar Qulja qalasyna jańadan Rossıa eliniń konsýlyn taǵaıyndaý týraly jobasyn usyndy. Osy sıaqty memleketaralyq jaýapty jumystyń jobasyn jasap, soǵan kelisim bolǵansha Shoqan úsh aıdaı Quljada boldy. Osy jumystarǵa baılanysty Qytaı elimen shekara jobasyn da qaıta qarap, onyń da jańa mejesine kelisti.

Shoqan memlekettik osy bir kúrdeli istiń kelisimin taýyp, elge oraldy. Ol aldymen Vernyı bekinisine soqty. Onda da bógelmesten byltyrǵy Gasfort general-gýbernator bekittirmek bolǵan «Sorkezeńdi» asyp, Semeıge jetti. Semeıge kelip qonaq úıde az tynyǵyp, aǵa dosy Dostoevskııdi izdedi. Biraq dosyn kezdestire almady. Biletinderdiń aıtýynsha, Dostoevskıı Semeıden Barnaýlǵa aýysyp ketipti. Nıkolaı İ-patshanyń ólimi Rossıa zıalylaryna biraz keńshilik bergizgen. «Ár basshynyń óz marhabaty bar» degen emes pe. Aleksandr İİ-shi patsha óziniń tahytqa otyrý qurmetine birneshe býyndy keńshilik shyǵarypty. Sonyń bir býynynda Nıkolaı İ-patshanyń tusynda jer aýǵan kinálylarǵa erkindik bergizgen. Solardyń kóbin aıdaýdan bosatyp, erikti eńbek isteýge keńshilik etken. Sibirge jer aýǵan saıası kinálylar sol keńshilik arqyly ortalyq Rossıaǵa qaıtýǵa ruqsat alǵan. Sonyń sebebi me, áıteýir, aǵa dosy eriksiz áskerlikten bosap, Barnaýlǵa erikti qyzmetke ketipti. Shoqan Dostoevokııdiń bir dos adamyn taýyp, sol kisi arqyly oǵan hat jazdy.

«Asa, qurmetti Fedor Mıhaılovıch!

Sizge osy hatty jazý úshin qolaıly sátti paıdalanyp qalýǵa asyǵyp otyrmyn. Siz júrip ketkennen keıin, Sizdiń shaharyńyzda bir túnedim de, kelesi kúni tańerteńgisin jolǵa shyqtym. Sol kesh men úshin óte kóńilsiz boldy. Janymmen súıgen jáne shapaǵatyn kórgen adamdarmen aırylysý maǵan asa aýyr tıdi.

Sizben birge Semeıde ótkizgen azdy-kópti kúnderdiń kóńilime izgi áser qaldyrǵany sondaı, qaıtkende Sizge taty da baryp qaıtsam dep armandap júrmin. Men bireýge baǵyshtalǵan yqylasym men sezimimdi jazýǵa shorqaqpyn, onyń keregi de bolmas dep oılaımyn. Óıtkeni meniń Sizge qandaı yqylasty ekenimdi jáne sizdi qalaı súıetinimdi ezińiz bilesiz.

Ombyǵa kelgennen keıin eń jaqsy dosym Aleksandr Nıkolaevıch Sýrıkovpen qoshtasyp, qamyǵyp qaldym, ol qazir Sizge — Semeıge ketip bara jatyr. Qaıyrymdy Fedor Mıhaılovıch, men Sizden sol meıirban adamdy qabyl alýyńyzdy suraımyn. Siz ony kórgen saıyn kórýge qushtar bolyp súıip ketýińiz haq. Omby degen óziniń ósek-aıańymen jáne tynymsyz qaskóıligimen maǵan ábden jıirkenishti bolǵany sondaı, tipti budan múlde ketsem be dep júrmin. Siz buǵan qalaı qaraısyz? Jaıymdy qaıtkende jaqsartýym jóninde keńes berińiz, Fedor Mıhaılovıch. Dýrov naýqastaý. Sirá, bul týraly Sizge Sýrıkov táptishtep baıandap bere alady.

Barnaýlda tereń aqyldy, oıshyl... adammen ýaqytty qalaı ótkizdińiz? Meniń atymnan kózimniń nury, kóńilimniń yntasy, qupıa qyzmetker Vasılıı Petrovıchke taǵzym etińiz. Eshteńe jazbaıdy dep Kovrıgın oǵan ókpeli. Rasynda, jetim adamdy renjitý qıyn emes qoı. Aıtpaqshy, jetimder týraly, sońǵy keshti men, ózińizdiń keńesińiz boıynsha, S. qasynda ótkizdim. Ózinen surap kórińiz, kesh kóńildi ótti ǵoı deımin.

Ázirge hosh bolyńyz, Fedor Mıhaılovıch. Kóp uzamaı hatty tolyq jáne uzaq etip jazarmyn. Sizdiń jaýabyńyzdy kútemin. Anna Andreevnaǵa Sizdiń hatyńyzdy tabys ettim: onyń óte razy bolyp qalǵan jaıy bar.

Sizdiń shyn berilgen qyzmetshińiz Shoqan Ýálıhanov».

Shoqan Omby qalasyna jetkende, Sibirdiń salqyn kezi bastalyp qalǵan-dy. Eki úlken jumysty ornyna keltirip, ǵylymı da memlekettik isti basqaryp, abyroımen qaıtqan Shoqandy dostary asa qýana qurmetteı qarsy aldy. Ózimshil menmen Gasfort óziniń bastaýymen uıymdastyrǵan jumysyn asyra oryndap, senimin aqtaǵan Shoqandy madaqtaı qurmet etti. Shoqannyń osy jolǵy bitirip qaıtqan jumystarynyń erekshe mańyzdy ekenin Peterbýrgtegi shetelder mınıstrligine maqtana jazdyrdy. Óziniń basshylyq nusqaýmen bolǵanyn basa aıtyp, árbir jol saıyn ózin atatyp otyrdy.

Shoqan alyp kelgen Jetisý, Ystyqkól aımaǵynyń topografıalyq málimetterimen tanysý májilisinde Gasfort qol astyndaǵy chınovnıkterin qatystyrdy. Ondaǵy oıy da óziniń bitirgen bir úlken isiniń mádihyn taratý edi. Májilis ashylyp, istep qaıtqan jumystardyń ózekti jaılarynan habarlaý aıtqan Shoqanǵa óziniń býryl tartqan shyqshyt saqalyn bir sıpap, aspandaı qaraǵan Gasfort:

— Osy byltyrdan bergi bizdiń ekspedısıalar shenep, tanysyp qaıtqan ólkemiz qansha shaqyrym kóleminde bolar edi, osyny topshylaǵan joqsyzdar ma? — dep pańdana surady.

— Gýstav Hrıstıanovıch, shaqyrymǵa shaǵyp jobalaýǵa ýaqyt ta bolmaı jatyr. Biraq byltyrdan bergi aralap qaıtqan ólkemiz Eýropanyń kishigirim ólkesinen az bola qoımas, — dep Shoqan jymıa jaýap berdi. Gasforttyń oıda joq suraqty qoıǵan jaǵdaıyn baıqap otyrǵan chınovnıkter, ásirese Karl Kazımırovıch Shoqannyń bógelmesten aıtqan tapqyr jaýabyna razylanyp qalysty. Ózara kúńkildesip «kishi-girim memleket aýmaǵy» dep jatty. Osy sátte kóńilin maqtan lebi bılep ketken Gasfort:

— Rossıa patshalyǵyna bir memlekettik ólkeni elimen, baılyǵymen qostym ǵoı deımin, myrzalar, — dep chınovnıkterge pańdana qarady.

— Iá, ıá, Gýstav Hrıstıanovıch, sizdiń bul tabysyńyz tek Rossıa patshalyǵy ǵana emes, búkil Eýropa eliniń ǵylymyna, kólemine qosqan uly tabysyńyz, — desip shý ete tústi. Ásirese kóterile sóılegen Sibir kazaktarynyń basqarmasyn meńgerýshi surqıa Ivashkeevıch boldy. Batys Sibir ólkesiniń bas mekemesine qyzmetke kirgennen bergi Shoqannyń asa jek kóretin chınovnıginiń biri osy Ivashkeevıch bolatyn. Onyń ózi bir paraqor, qazyna jegish aram nıettiligimen qatar naǵyz eki júzdi surqıa bolatyn. Bireýdiń istegen eńbegin ózine baılanyp, áýligip otyrǵan esersoq general-gýbernatordyń shashpaýyn erekshe kóterip otyrǵany, Shoqan eńbegin joqqa shyǵaryp osy jerde Gasfortqa kórinip qalý edi. Ony Shoqan alystan-aq sezgen Baıandamasyn aıaqtap kelip Shoqan:

— Gýstav Hrıstıanovıch, meniń sizge aıtar qosymsha bir tilegim — azdy-kópti istep kelgen jumysty ózińiz baǵalap, tıisti orynǵa jetkizersiz. Jańaǵy sizdiń suraǵyńyz jańa oblystardyń jer kóleminiń tıanaqty esebin kerek etetin suraq boldy. Ony biz isteı almaǵanymyz úshin keshirim suraımyn. Endi sol jańadan tanysqan elimizdiń esebin jasaýdy myna Ivashkeevıch myrzaǵa tapsyrǵan durys pa deımin. Óıtkeni bul kisi aldymen esepke júırik, ekinshi, sol jańa oblystar da osy kisiniń mekemesine baǵynyshty bolady. Ol qyr eliniń jaıyna tanys, osy kisi júrgizgeni oryndy dep oılaımyn. Shaqyrymdap ólsheı me, arshyndap ólsheı me, tutamdap ólsheı me, ony ózi biledi, — dep toqtady.

Shoqannyń qorytyndy sózindegi ashshy kekesinde Ivashkeevıch túsingenmen, Gasfort abaılaǵan joq:

— Ol oryndy, ondaı esep bizge ete kerek. Bul ólkeniń árbir esebi keleshekte dáldi kórsetilip jazylyp turýy kerek, — dep, sóz qorytty.

Shoqannyń baıandaýy tyńdalyp, barlyǵyn durys dep tapqan general-gýbernator óziniń qýattaǵan pikirin qosyp Peterbýrgqa jóneltti.

Shoqannyń usynýymen qabyldanǵan Qytaı memleketimen saýda kelisimi, Qulja, Sháýeshek qalalarynda konsýl taǵaıyndalýy, shekara jobasy jaqsy qabyldandy. Peterbýrgtaǵy shetelder mınıstrligi qadaǵalaı tanysyp, bul jobalardy halyqaralyq kelisim dápterine erekshe qurmetpen «Tarbaǵataı kelisimi» degen atpen tirkedi.

Júrip qaıtqan jolynyń esebin atqaryp general-gýbernatordyń tapsyrmasyn jazyp berip, Shoqan dostarymen bas qosar, erkindeı áńgimeleser ýaqytqa oıysty. Aldymen ózi jolǵa júrerde aýlyna attandyrǵan Sergeı Dýrovtyń saýlyǵy qandaı, qalaı dem alyp qaıtqanymen tanysty. Sonymen birge ózi istep qaıtqan jumysynyń jaıynan habarlady.

— Meniń bitire almaǵanym, ol ólkeniń jeriniń qansha shaqyrym, neshe arshyn bolatynyn eseptemeppin. Gasfort sony suraǵanda qysylyp qalǵanym. Biraq maqtanýǵa jany qumar Gasfortty jeliktire túseıin dep, «kishi-girim bir memleket kólemindeı bolar» degenim. Sony aıtýym-aq muń eken, baıǵusyń bósip berdi. «Rossıaǵa búkil bir memleketti qaratyp berdim» dep josydy. Gasforttyń osyny aıtýy muń eken, Ivashkeevıch bastaǵan jaǵympaz jalamyrlar shýlasa jóneldi. Men bul jerde Ivashkeevıchti de qur aýyz qaldyrǵanym joq, sózimniń sońynda Gasfortqa ol jaqtyń endigi jer, sý, eliniń esebin Ivashkeevıch myrzaǵa tapsyrǵan qolaıly bolar. Bul kisi sýyn sút etetin esepdan ǵoı dedim. Meniń aıtyp turǵan kekesindi sózimdi Ivashkeevıch zalym sezgenmen, saýdyrlaq general-gýbernator uǵa qoıǵan joq. «Durys» dep qabyldady. Ivashkeevıch ol esepti júrgizý úshin ańqaý beıýaz elge óziniń qandy tyrnaq qara qustaryn tobymen attandyrady ǵoı. Qansha eldi zarlataryn kim bilsin. Biraq Homentovskıı, Abakýmovtar, Petr Petrovıch Semenovtar aman bolsa, onyń qara qustary betimen el tonaı almas, — dep toqtady.

Shoqannyń istep qaıtqan isi men myna esep jónindegi tapqyrlyǵyna qýanǵan Dýrov:

— Sen sıaqty ul týǵyzyp ósirgen myna saharaýı halqyńyz eshkimge jem bolmaıdy. Men buryn da ózińe aıtqan edim. Kókshetaý bekinisinde bolyp, sizdiń jerdiń qyzyǵyn kórdim. Men saýyǵyp ta, sergip te qaıttym. Raqmet sizge, Shoqan Shyńǵysovıch. Bir sizge emes, halqyńyzǵa raqmet. Qandaı keń peıildi qonaqjaı el. Sizdiń aýyldyń qymyzynyń dámi aýzymnan óle-ólgenshe kete qoımas. Átteń, anaý keń daladaǵy erkin oılaǵan dana qaýymǵa, shirkin-aı, bilim sáýlesin jetkizse, talaı danyshpan aspan álemine qanat qatar edi, — dep, Sergeı kep oılanyp otyryp qaldy.

IV

Shoqan baıandamasyn jasap, jınap qaıtqan ǵylymdyq eńbekterin azdap tártipke keltirip, biraz sergip aldy. Endi sol ákelgen eńbekterin tolyqtyra túsý úshin Omby qalasyndaǵy arhıvti aqtarýǵa kirisse, dostarynyń úılerine barýdy uzatyp alady. Sondyqtan jumysyna alańsyz otyrý úshin dostarymen sálemdesip alýǵa kiristi. Qyrdan kelgen betinde at ústi bir kirip shyqqany bolmasa, uzaq áńgimelese almaǵan Karl Kazımırovıch, Ekaterına Ivanovnaǵa kelip dostyq shaıǵa otyrdy. Qaýqalaqtaı qarsy alǵan Karl Kazımırovıch:

— Shoqan Shyńǵysovıch, Elızavetadan keshirim suramasań, seni qatty jazalaıdy. Óıtkeni: «Shoqan keldi me?» — dep kúnde suraıdy. Ol qaryndasyńnyń minezin bilesiń ǵoı, — dep kúldire sóıledi. Karl Kazımırovıch ózin taǵy qaıta jalǵap: — Shoqan Shyńǵysovıch, Ivashkeevıch surqıany Gasfort májilisindegi sózińde jaman qatyrdyń-aý. Ol bir nóserde ústine tamshy juqpaıtyn soǵyndy ǵoı. Biraq óte saq bol. Myna bizdiń general-gýbernator Gasfort myrza bir qyzyq adam. Ana Orynbordyń general-gýbernatory Perovskıımen kúndes bolyp alǵan. Onyń qýǵan buzaqy adamdaryn qyzmetke alyp, tóbesine kóteredi. Mynaý Ivashkeevıch paraqor, qazyna jegen qylyǵy úshin Orynbordan qyzmetinen qýylǵan. Osy bizdiń mekemege qyzmetke otyrǵaly istegen zulymdyǵy adam aıtqysyz. Ózgeni bylaı qoıǵanda ana Jetisý oblysyna, İleniń ar jaǵyndaǵy elge degen astyqty berýdegi istegen ozbyrlyǵyn aıtyp Gýtkovskıı jyr etti.

Dostar Sibir ólkesiniń osy bir mekemesine kirip alǵan bir top qara júrekter jaıly kúıine sóz etip otyrǵanda, Barnaýldan oralǵan Petr Petrovıch Semenov ta kele qaldy. Dostar saǵynysa shúıirkelesip, jańalyqtarmen tanysyp qaryq boldy. Shoqannyń Qulja saparynan úlken abyroımen oralǵanyn estigen Semenov sondaı qýanyshqa bólendi.

— Shoqan Shyńǵysovıch, siz Rossıa memleketine bir úlken eldiń bógelip turǵan qatynasyn qalpyna keltirgensiz. Muny Peterbýrg qaýymy óte joǵary batalar. Qulja qalasynda úsh aı bógelgende, ǵylymı zertteý jumysyn da qarastyrǵan bolarsyz, — dep Semenov óziniń jumysyna da Shoqan qolǵabysyn surastyra otyrdy. Yqylasty dostyqpen ázildese de otyratyn Shoqan: Petr Petrovıch, qazaqtyń bir maqaly bar, men sony aıtsam renjimessiz. «Qul tapqany — qojasy úshin» deıdi.

Biz qolymyzdan kelgenshe jaýapty tapsyrmany istegen bolyp keldik qoı. Onyń azdy-kópti ataq-abyroıy general-gýbernator Gasfort myrzanyń ataǵyna baılanyp jatyr. Al Qulja atyrabyndaǵy halyq jaıy, sharýa jaıy, jaratylys ǵajaptaryn qarastyryp, jazyp ákeldim. Ol jaqta kóne ómirdiń izi kóp qoı, qarastyrýǵa ýaqyt az boldy. Bul jatyn sizge bersem, joǵarydaǵy qazaqtyń maqalynan basqa meniń qolymda ne qalady? — dep kúldi. Shoqannyń myna qaljyńynan qysylyp qalǵan Semenov:

— Shoqan Shyńǵysovıch, men sizdiń bir túıir de eńbegińizdi óz qanjyǵama baılamaımyn. Jáne sizdiń eńbegińiz «eshbir general-gýbernatordyń oljalaýynda ketpeıdi. Bári ózińizdiki bolady. Siz Búkil Rossıalyq bilim qoǵamynyń ǵylymı jumysyna kesek jańalyq qosyp otyrsyz. Ony biz áldeqashan jetkizip, sizdi tanystyryp qoıǵanbyz. Sizdiń osy jolǵy jınap qaıtqan derekterińizdi Peterbýrg ǵalymdary asyǵa kútýli. Endi jatpaı-turmaı jınap qaıtqan eńbekterińizdiń bir danasyn maǵan berińiz. Ol óte qajet. General-gýbernator Ombyda jaǵympaz chınovnıkteriniń aldynda maqtanyp bóse bersin. Peterbýrg ǵalymdary eshkimniń eńbegin qanjyǵasyna baılamaıdy, — dep osy bir sózin asa iri jigermen qushyrlana batyl aıtty. Sonan soń sózin jalǵap:

— Karl Kazımırovıch, men Shoqan Shyńǵysovıchtiń sóziniń qaljyń da bolsa shyndyqtan týǵanyn baıqap, óz jaýabymdy aıttym ǵoı. Ýálıhanovtyń eńbegin eshkim oljalanbaıdy. Tek, Shoqan Shyńǵysovıch, óziniń osy bastaǵan úlken bolyp jatqan Shyǵys Túrkistan men Batys-Qytaı eliniń isin órkendete berýi kerek. Myna búkil Eýropa eline jumbaq barlyq jaı-kúı, jaratylys baılyǵyn, salt-sanasyn, tek, Shoqan Shyńǵysovıch qana anyqtap, barlyq syryn ashady. Óıtkeni Shoqan bizdiń Rossıa ǵalymdary úshin shyǵystan týǵan jaryq juldyz, — dep sózin aıaqtady.

Dostar uzaq otyryp áńgimelesti. Petr Petrovıch Semenov óziniń osy jýyrda Peterbýrǵa júretin jaıyn da aıtyp, Shoqanǵa baǵanaǵy sózin taǵy qaıtalap:

— Shoqan Shyńǵysovıch, men jýyq arada júrip ketem. Jańaǵy meniń suraǵymdy tez oryndap ber. Eger kóshirý jumysyna kómekshi kerek bolsa, meniń júırik jazatyn járdemshim bar. Ózińe qosyp berem, — dep asa qadaǵalady. Ata dosynyń ne úshin osynsha tezdetkenin ádepti, sabyrly Shoqan shuqylap suramady. Onyń ústine Semenov ony aram oımen suramaıtynyna senip, Shoqan arhıv jumysyn qoıa turyp, soǵan kirisýge sóz berdi.

Petr Petrovıch Semenovtyń aıtqan tapsyrmasyn buljytpaı oryndaǵan Shoqan ýádeli kúnge daıyn etti. Shoqannyń alyp kelýin kútpesten Semenov bir kúni tańerteń ertesimen Shoqannyń páterine ózi keldi. Onyń kelýinde eki túrli mán bar edi. Birinshi, jas joldasy tapsyrmasyn qalaı oryndady eken. Ekinshi, Shoqanǵa ońasha otyryp, óziniń oıyndaǵy bir usynysyn aıtpaq edi. Aldynan qýanyshpen qarsy alǵan jas dosyn qushyrlana qushaqtap:

— Shoqan Shyńǵysovıch, men sizge anada Peterbýrgqa oqýǵa bar dep usynys jasap edim. Ony siz durys kórip, oqýǵa ýáde berip edińiz. Endi bir jańa tilegim bolǵaly tur. Anaý óziń aralap tanysqan Jetisý, Ystyqkól ólkeleri, Qoqan, Hıýa handyqtarymen bir jatynan Shyǵys Túrkistan ólkesi Altyshár men Qytaı memleketiniń shetimen shektesip jatyr. Ana Quljada óziń kelisim jasasyp qaıtqan Qytaı memleketiniń ýákilderi Altyshár ýákilderi, bizdiń Rossıa eline jaqyndasýǵa boı tartpaıdy dep óziń aıtyp keldiń. Endi sol elmen saýda qatynasyn jandandyrýmen birge, eldiń jaı-kúıine, tabıǵatyna, halqynyń ishki syryna myna Eýropa halqy qumar. Oǵan hrıstıan dinindegi elderdiń ýákilderi aıaq basa almaıdy. Al bizdiń Rossıa ǵalymdary men memleketimiz úshin Shyǵys Túrkistannyń jaıy ǵylymı jatynan da, saıası jatynan da óte qajet. Ol meniń uıǵarýymda sizdiń qolyńyzdan keledi. Men bolsam Alataýdyń qyrqasyna shyqtym, arty alqabyna asa alǵanym joq. Sol arǵy jaq — dúnıe júzine jumbaq bolyp kelgen túıindi siz ǵana sheshesiz. Osyǵan barýǵa qalaı qarar edińiz? — dep Shoqanǵa oılana qarap jaýap kútti.

— Petr Petrovıchtyń maǵan atalyq qamqorlyqtan basqa aıtary bar dep oılamaımyn. Onda oqýdy bastaı almaımyn ǵoı, sol jaty bolmasa Altyshárǵa barýǵa qarsy emespin, — dedi. Jas dosynyń ǵylym jolyna jaltaqtaı qaramaıtyn batyl minezin baıqaǵan Semenov:

— Iá, Shoqan Shyńǵysovıch, sizdiń jigerli, batyl jaratylysyńyzǵa meniń kózim ábden jetken. Oqýǵa áli ýaqytyń bar. Al myna bir asa jaýapty jolǵa bel baılasańyz, bul ǵajaıyp jańalyq bolar edi, — dedi.

— Petr Petrovıch, bul jóninde ana Gasfortpen ózińiz sóılesińiz. Eger ol kisi laıyqty kórse, men barýǵa daıynmyn. — Shoqan osyny aıtqanda:

— Ol jaǵyna men ıemin ǵoı. Bul áńgimeni Peterbýrgtan bastaımyz. Gasfortqa ózim ádeıilep sóılesem, — dedi.

Shoqannyń qoljazbalaryn alyp, erekshe qýandy. Kóp ýaqyt etken joq. Petr Petrovıch Shoqan úıine taǵy da ózi kelip, jańalyqtaryn habarlady.

— Men sizdiń ana general-gýbernatoryńyzǵa ádeıi jolyqtym. Ásirese óziń týraly pikirimdi Altyshárǵa jiberý jóninde aıtyp aıryqsha tapsyrdym. Seniń Altyshárǵa barýyńa, ǵylymı jumysyńmen shuǵyldanýyńa barlyq múmkindikti jasaıdy. Sonymen birge, men óz kózimmen kórip qaıtqan el bıleýshiler tarapynan isteletin kóptegen ádiletsizdik bar ekenin uǵyndyrdym. Onyń túpki tamyry osy ózine baǵynyshty mekemeniń chınovnıkterinde ekenin basa aıttym. Ásirese shekarashylar, elge shyqqan chınovnıkterdiń atarman-shabarmandarynyń ospadar isterinen birneshe dálel keltirdim. Olarǵa qatty tyıym salýdy usyndym. Jańa-jańa moıynusynyp otyrǵan eldi úrkitpeı, tártiptilik isteý keregin aıttym. Men Peterbýrǵa tez jetýim kerek. Bizdiń orys halqynyń tirshiligi aýyr. Sol halyqty myna qara túnekten qutqarmaı tynym taba almaımyz. Bostandyq kúni alys emes, — dep Semenov Shoqanǵa meıirlene qarady.

— Petr Petrovıch, bostandyq bolary anyq pa, anaý aıdaýdaǵy orys zıalylary temir qursaýdan bosana ma? — dep Semenovqa qýana, jaqyndaı tústi.

— Shoqan Shyńǵysovıch, bostandyq sáýlesi kórine bastaǵan. Men Peterbýrgqa tez jetip ózgeris daıyndyǵyn istesýim kerek qoı. Shoqan, meniń tapsyrmamdy oryndaýǵa daıyndal. Sen sony oryndap qaıtqanda, dostaryńnyń erkindik alǵan qýanyshyn birge toılaımyz, — dep Shoqandy baýyryna qysty. Dostar: «qaıta kóriskenshe amandyqqa, saýlyqqa» degen jaqsy nıetterin aıtyp qoshtasty.

Shoqan aǵa dosynyń tapsyrmasyn oryndap, óziniń eńbegine kiristi. Altaı, Tarbaǵataı boılarynan oralǵan Grıgorıı Potanın de Ombyǵa keldi. Anada Shoqanmen birge baryp, az tanysyp, qumarlanyp qalǵan Grıgorıı, Sergeı Dýrovpen qaıtadan jolyǵyp, keńirek tanysýǵa asyǵatyn edi. Shoqannan aldymen suraǵany sol Dýrov boldy. Eki dos bir kúngi keshkiligin bos etip, Dýrovtyń jupyny páterine keldi. Maı shammen jýrnal jańalyqtaryn aqtaryp otyrǵan aqyn eki dosyn qýana qarsy aldy. Shoqannyń Ystyqkól saparynan, Qulja kelisiminen alyp qaıtqan jańalyqtarymen tanysa otyryp, dostar uzaq áńgimege kiristi. Buryn Shoqan aıtýymen jete túsine almaǵan Grıgorıı, Sergeımen ózi áńgimelesken saıyn yntalana, onyń ustanǵan jolynyń asyl negizin uǵyna bas ıdi. Óz arasynda:

— Men endi myna áskerı saýytty sheship, ǵylym jolyna kóshetin bolyp bekindim. Ótinish jazyp qyzmetten bosanam, oqýǵa baram. Bul júris meniń qolym emes eken, — dep Grıgorıı óziniń oıyn aıtty. Grıgorııdiń sheshimin qýattaǵan eki dos qýana maquldady.

Shoqannyń osy jolǵy eńbeginiń mańyzyn sóz ete otyryp, Sergeı Dýrov:

— Shoqan Shyńǵysovıch, men saǵan myna jýrnaldy taýyp qoıdym. Bul bizdiń ataqty jıhankez Egor Kovalevskııdiń Pekınte baryp qaıtqan, sol sen barǵan Quljada bolǵan, Azıany aralaǵandaǵy jınaǵan, kórgen-bilgeni, bul saǵan óte kerek, — dep syrty kónerińkiregen jýrnaldy berdi.

Shoqan Kovalevskıı jaıynda, onyń qasynda tilmashy bolǵan Dabashınskıı jaıynda Jetisýda Tezek tóreden de, Abakýmovtan da estigen-di. Biraq aıryqsha mán bermegen edi. Myna dosy Dýrov ol kisiniń eńbegimen tanysýdy tapsyrdy. Ózin Ombyǵa alǵashqy ákesimen birte oqýǵa ákelgen Shyǵys elderiniń tiline jetik Dabashınskııdiń ol jaqta júrip qaıtqanyn Shoqan bilmeıtin edi. Ol tipti qýanyp ketti.

Shoqan arhıvke kirip, búkil shyǵys eli jaıynan jazylǵan qoljazbalardy aqtara otyryp, Kovalevskıı jóninde Nıkolaı patshanyń jazalaýǵa jibergen buıryǵymen de tanysty. Bir áredikte óziniń qart dosy, ári oqytýshysy Dabashınskııdi kórip amandasa bardy. Osy barysynda ol Dabashınskııden Kovalevskıımen Azıany aralaǵany jaıynan áńgimeler surady.

Aǵa dosy, ári qazaq balasynyń syryna jetik, tili men túsinigine tanys Dabashınskıı Shoqanǵa Kovalevskıımen birge bolǵandaǵy kóp áńgimelerin aıtty. Kovalevskııdiń Afrıkadan alyp kelgen qara kómirdeı kútýshisi jaıynda bir tamasha jaıdy sóıledi.

— Myna Batys elderiniń baı-myrzalary az eldi qorlaýǵa, kemitýge qumar keledi ǵoı. Anaý Afrıkanyń qara tústi adamdaryn kúni bútinge deıin mal esebinde jumsaıdy. Tipti qul typ satady. Kovalevskıı Afrıkaǵa barǵanda ózine bir afrıka jigitin serik etip ertip qaıtqan bolatyn. Sodan kelgen betinde Kovalevskıı Semeı arqyly Quljany basyp Pekınge baratyn boldy. Osy saparynda men tilmash bolyp erdim. Afrıkadan alyp qaıtqan álgi kútýshisi birge boldy. Sol serigin Peterbýrda ertip júrgende bireýler:

— Myna qara jigitti quldanýǵa satyp aldyń ba? — dep surapty. Kovalevskıı:

— Quldaıtyn kisige biz zárý emespiz ǵoı. Myna Rossıanyń ózinde de quldyq ómirde júrgender az emes qoı, — depti. Sony tyńshylar patshaǵa jetkizip qoıypty. Patsha aǵzam qaharyna minip: «Ondaı beıpilaýyz adamdy jazalap, túrmege otyrǵyzý kerek», — dep buıryq beredi. Ol kezde Kovalevskıı Pekınde júrgendikten buıryq oryndalmaı qalady, — dep toqtady.

Shoqannyń anaý arhıvte kezdestirgen qaǵazy osy buıryq eken. Shoqan dos aǵasyna osy qaǵazdy ózi oqyǵanyn aıtty. Dabashınskıı áńgimesin taǵy qaıta jalǵap:

— Shoqan Shyńǵysovıch, Kovalevskıı degen adam Afrıka, Azıa elderin tegis aralaǵan, ol elderdiń jaıynan tipti kóp biletin adam edi. Ózi myna petrashevshildermen pikirles boldy dep keıinnen qatty baqylaýǵa alyndy, onyń shyǵarmalary saǵan óte paıdaly. Taǵy bir qyzyǵyn aıtaıyn. Bizdiń batys elderiniń ǵalymdary qyzyq adamdar ǵoı. Olardyń myna sizdiń qyr eliniń jaıynan túk habary bolmaıdy eken. Karl Rıtter degen jıhankez ǵalym Kovalevskıımen Peterbýrgta kezdesip áńgimelesedi. Árıne, olardyń áńgimesi ǵylym jaıynda bolady ǵoı. Áńgime ústinde arab elderindegi túıeniń júk jáne áskerı kólik ekenin aıta kelip Rıtter: «Túıe hurma aǵashy joq jerde bolmaıtyn haıýan» dep jazǵan eńbegin kórsetedi. Oǵan Kovalevskıı:

— Ǵafý etińiz, Rıtter myrza, túıe degen haıýan qazaq dalasynda, Jetisý ólkesinde myńdap sanalady. Jáne sol elderdiń kósh kóliginiń eń bastysy — túıe, — deıdi. Rıtter óz sózin qýattap:

— Túıe ana moınymen hurma aǵashy joq jerde azyqty qaıdan alady? Onyń moıny jerge jetpeıdi, — dep talasady.Talastarynyń sheshimin Hıýa handyǵynan ýákil bolyp kelip, Peterbýrda qonaqtap jatqan saýdager sonaý jibek joly atanatyn tarıhı kerýenniń kóligi túıe bolǵanyn aıtyp uǵyndyrady. Rıtter óziniń uǵymynyń qate ekenin sonda ǵana moıyndaıdy.

— Men Petr Petrovıch Semenov ǵalymnyń aıtýymen jáne sol oqýǵa bergen shyǵarmalary arqyly rettermen tanysyp, ol kisiniń jıhankezdik ǵylymyna bas ıgen edim. Túıe jaıyndaǵy kúlki eken. Ana Afrıkadaǵy jırafty kórip, túıe de sonyń bir naýǵysy (tuqymy) dep oılaǵan ǵoı, — dep Shoqan Dabashınskıı aǵaıyna Rıttermen de tanystyǵy barlyǵyn aıtty.

— Shoqan Shyńǵysovıch, sen bul adamdardyń shyǵarmasyn qaı kezde oqyp tanysyp júrsiń? Bular iri ǵalymdar ǵoı. Tek, bile ber, Shoqanjan, — dep ózi Aıǵanymnyń aıtqanyn estigen, Shoqannyń aýlyndaǵy bala kezindegi erke atyn bir aıtyp qaldy. Shoqan men Dabashınskıı ekeýi osy sózden sóz qozǵalyp, asyl ana Aıǵanymdy biraz esterine aldy.

Shoqan men Grıgorıı ekeýi Omby qalasynyń Ordonansgaýze atanatyn arhıv qoımasyn qunyǵa aqtardy. Anadaǵy aıtqan oıyn oryndap, Grıgorıı Potanın qyzmetten bosanyp, birjolata tylym jolyna aýysty. Bala kúnnen birge qıaldap, syrlas bolǵan jan dosynyń óziniń jolyna túskenine qýanǵan Shoqan Grıgorııdi óz dostarymen erkin tanystyrdy. Jáne ǵylym jolyna bar yntasyn, halyq qamqorlarynyń pikirine uıytty. Grıgorıı Potanınniń «Jońǵarlyq Buharanyń saýda kerýeni» deıtin shyǵarmasy osy qystaǵy eńbeginen týǵan edi. Bul eńbegi tusynda Shoqannyń da, Petr Petrovıch Semenovtyń da kóptegen keńesi bolǵany aıqyn.

Shoqan arhıvke kirip ǵylymı jumysyna aralasqan kezinde, anada bir tanys arqyly hat jazǵan aǵa dosy Dostoevskııden hat aldy. Aǵa dosy Shoqannyń hatyn alǵanyn aıtyp, óziniń dos yqylasynan erekshe bir júrek lebizin joldapty.

---