InfoHub Logo

I

General-gýbernatordy shyǵaryp salýǵa kelgen jurtshylyq shaǵyn prıstan basyna syımaıdy. Mártebeli ulyqtarynyń uzaq ta tosyn saparǵa shyǵýy qala jurtshylyǵyna asa bir iri jańalyq bolyp tanylǵan. Olardyń keıbir jaǵympazdary: «Ýa, jasaǵan ıem, mártebeli myrzamyzdyń saparyn oń et. Bul óte qaýipti jol. General-gýbernatordyń bul jolǵa attanýy — asqan erlik. Patsha aǵzamǵa qyzmet kórsetýdiń bul bir erekshe úlgisi», — desip shý-shý etedi. General-gýbernatordyń aldynan burynyraq kelip, ózderimen júretin qoshemetshiler tobyna Shoqan da kelip qosylǵan.

— Shoqan Shyńǵysovıch, siz kelip te úlgergen ekensiz. Biz úlken kisilerdiń yrǵatylyp úıden shytýyn kútip az keshigip jettik, — dep Vera men Elızaveta Shoqanǵa kelip «jol bolsyn» degen jaqsy nıetterin aıtyp úlgerdi. Qashan da qaýqalaqtaı bar yqylasymen Shoqandy súıe amandasatyn Karl Kazımırovıch, Ekaterına Ivanovnalar da kelip jaqsy yqylastaryn aıtyp jatyr. Olarǵa jalǵasa Iakov Petrovıch, Ekaterına Ivanovna, Sergeı Dýrov, Ivanovtardyń úı ishi de kelgen. Olardyń jyly, dostyq lebizderi birinen biri asyra aıtylady.

Birazdan soń oıqastaǵan úsh arǵymaq jegilgen general-gýbernatordyń solqyldaq páýeskesi de kelip jetti. Aldynan tosyp alǵan qoshemetshi top tilekterin aıtyp, shýlasyp jatyr. Kóppen birge Shoqan da ózi qolǵanat bolyp erip baratyn bastyǵyn áskerı ádeppen qarsy aldy. Frıdrıhe, Koreıerıýs, Kýrı sıaqty chınovnıkteri ózderiniń qara qaýym, aldyndaǵy kisilikti aıbattaryn meılinshe kótere ustap, general-gýbernatordy qoshemettep shyǵaryp salýǵa keldi.

Ózine arnalǵan sándi parohodtyń jasaýly kaıýtasyna Gasforttyń báıbishesi kirip, kórip shyqqansha, parohod júrý habaryn jarıalamady. Osy bir saıabyr kezde Shoqandy shyǵara kelgen dostar bólek toptana ózderiniń dostyq yqylastaryn, keıbir oılaryn aıtysyp jatty.

Bir áredikte Sergeı Dýrov: «Men Fedor Mıhaılovıchten hat aldym. Ol Semeıde ǵoı. Eger ýaqyt tapsańyz, jolyǵyńyz. Mundaǵy jaǵdaılarǵa ol yntyzar ǵoı, bárin aıtarsyz. Jáne sizdi kórip májilistesse, bir jasap qalady,» — dep tapsyrma aıtty. Gýtkovskıılerdiń, Kapýstınderdiń úı ishteri: «Hat kútemiz. Umytpańyz!» degen dostyq tapsyrmalaryn aıtysty. Parohod gýdogi berilip, «jolaýshylar oryndaryna otyrsyn» degen habar bolǵan kezde. Shoqan taty da dostarymen qaıtalaı qol alysty. Úlkenderden ımene ádep saqtaı kelip hosh aıtysqan Vera qolyn berip. Shoqanǵa qońyr uıaly kózi móldireı qarap:

— Elızaveta Karlovna qaryndasyńyz ǵoı. Otan hatty jıi jazarsyz. Bizdi de umytpańyz, — dedi. Veranyń osy bir nazdy úni Shoqannyń qulaǵynda kópke deıin súıkimdi lebimen kelip turatyndaı sezildi. Shoqan óz oıyndaǵy syryn ashyp aıta almaı, únemi júregimen alysyp júretin shydamdy qalpyn bul jerde de aınytpady. Biraq Veranyń az dirilmen sozǵan qolyn batylyraq qysyp:

— Hatty sizge de jıi jazam, Vera Iakovlevna. Ol jaǵynan jábirlenbessiz, — dep júrek tolqynyn zorǵa bılep jymıdy.

Parohod Ertistiń atynyn órleı jyljyp júze bastaǵanda, Shoqan oramalyn bulǵap turǵan Vera men Elızavetata ózgelerden bólekshe kóz saldy. Ol kópke deıin Veranyń jaýdyraǵan úlken qoı kóziniń jalyndy janaryn kóz aldynan ketire almady. Parohod Ertis ózeniniń atynyn qaq jaryp, aq aıdar tolqyndardy shubaltyp birazdan soń qalanyń qarasynan kóz jazdy.

Ertis boıyn azdap kózi shalǵanymen, uzyn arnasyn júrip kórmegen Shoqan óz kaıýtasyna kirmeı qoıdy. Maýsym aıynyń bultsyz aspanynan tamyljyǵan ystyq kún bar jylýyn jerge meıirlene tógip tur. Biraq mol sýly ózenniń arnasynda parohod ústinen sondaı bir maıda qońyr jel lebi esedi. Onyń ústine arnasy keń asaý aǵynǵa emine ósken ózen jaǵasyndaǵy jasyl toǵaılar, kók toryn jelekteı japyraq shoqtarynyń sýǵa kóleńkesin shomyldyryp sozylyp qalyp jatyr. Ózenniń keı jerinde toǵaı úzilip, bıik ańsaǵaılanǵan quzar jarlaýyt edireıe parohodqa joǵarydan úńiledi. Ertis boıyna áli el kóp qonys teppegen. Anda-sanda kazak-orys selenıeleri kórinis beredi. Keı jerindegi tyrbyqaı toǵaı ishinen myjyraıǵan qazaq qystaýy da kórinip qalady. Osy kórinisterdiń bári ózine alýan túrli oı salǵan Shoqan kún eńkeıe kaıýtaǵa kirdi. Onyń aldymen qolyna alǵany jol dápteri boldy. Búgin úlken saparǵa attanǵan kúnin, myna Ertis boıyn, baǵanaǵy dostar beınesin tegis jazyp qoıdy.

Semeıge jetkenge deıingi parohod ústiniń tirshilik kórinisi bir qalypty. Tek keıbir eldi aıaldamalarǵa toqtalady. Parohodqa otyn alady. Parohod ústiniń júkshi, pesh jaqqysh otshylary qyzyl tanaý bolyp mashınamen arpalysady. Sondaı bógelis kezinde jaǵaǵa kelip parohodty tamashalaǵan jupyny jurtty kóredi. Sý boıynyń jurtshylyǵy parohodtaǵy jolaýshylarǵa azyq-túlik bazarlaýǵa da jóndi jattyqpaǵan. Birli-jarym aıran, sút, maı ákelgenderiniń baǵasyn aıtýǵa da zorǵa batyly barady.

Shoqanǵa bul joldyń boıyndaǵy biraz áser qaldyrǵan Semeıge taıanǵandaǵy bir erekshe kórinister boldy. Ertis jaǵasynyń tizeden kelip maltyǵyp jatqan qyzyl qumyn keship jaıaý shubaǵan orys adamdarynyń jigi úzilmeıdi. Olardyń erkekteri uzyn qara shekpendi súıretile kıip, úlken temir kresi moıyndaryna shynjyrlap ilip tósterine salbyratyp qoıǵan. Al áıelderi shashtaryn tumshalaı aq jaýlyq salyp, uzyn qara kóılek kıip, bótelkege quıǵan sýlaryn moıyndaryna asa shubyryp, úzdik-sozdyq, ersili-qarsyly júrip jatty.

Osy bir kóriniske tańdanǵan Shoqan, jol boıynan habardar kekse júkshiniń bireýinen surap edi, ol jymıa kúlip:

— Ofıser myrza, siz áýlıe sýdan habarsyz ekensiz ǵoı. Bul osy kúngi Semeı qalasynan jaıaý sopylarǵa bir kúndik jerde, Ertis jaǵasynda, áýlıe sý bar. Myna jaıaý shubyrǵandar Semeıdegi shirkeýdiń sopylary. Soǵan kelip túnep, sý alyp qaıtady, — dep barlyq bilgenin aıtyp berdi. Osy kórinisti Shoqan óziniń kúndelik dápterine jazyp qoıdy. Múmkin, ol mıneraldy sý shyǵar dep erekshe belgi jasady...

Parohod Semeıge kelgende general-gýbernatordyń parohodpen kele jatqan habaryn alǵan, jańa uıymdasqan Semeı oblysynyń chınovnıkteri kóterile kelip qarsy aldy. Aldyn ala gýbernatordyń júrisin habarlaǵan da, onyń kótermeshileri: «Bul kisi jaı ǵana gýbernator emes, aq patshanyń Sibir ólkesindegi oń qoly, qalalaryńyzǵa kirerde shirkeýlerińizden ǵıbadat qońyraýyn soǵyp qurmet etińder», — dep arnaıy eskertken. Sol tártippen Semeıdegi tuńǵysh shirkeýden soǵylǵan qońyraý úni búkil prıstan boıyn jańǵyryqtyryp, qalany ǵıbadat azanyna bóledi. Myna sıaqty qurmetke kóńildene parohodtan shyqqan gýbernatorǵa: «Qosh keldińiz, mártebeli ulyǵymyz general-gýbernator myrza!» dep ýran tastady. Bas kıimderin alyp, bastaryn tizesine jetkenshe ıip qurmet kórsetýde. Onsyz da keýdesin joǵary ustaýǵa ádettenip alǵan maqtanshaq Gasfort kekireıe ernin áreń qozǵap, aıaǵyn asa mańyzdy salmaqpen basyp, qoshemetshilerdiń degbirsiz súıemelimen syrtqa sý jıegine shyqty. Semeı prıstany óte qorash eken, Gasfort tanaýyn kótere qarady.

General-gýbernatordyń qabaǵyn baǵyp turǵan Semeı oblysynyń bastyǵy polkovnık Homóntovskıı generaldy qarsy alý qurmetine arnalǵan ózin bastap: .

— General-gýbernator myrza, keshirim etińiz. Bizdiń qalamyz jas, azdy-kópti qurylysyn jańa ǵana qolǵa alǵan. Ázir kózge túser kólemdi saraıdan sholamyz. Myna siz kórip turǵan parohod toqtar jerimiz óte jabaıy, býtan da durystap úı ornatýǵa qysqa jip kúrmeýge jetpeı jatyr, — dep bir toqtap, taty da sózin jalǵady. — Sizdiń myna bizdiń qalamyzdy kórip, jaı-kúıimen tanysýǵa marhabat etkenińizge biz asa qýanyshtymyz. Osy bir jetimsiz jaılarymyzǵa rahymdy kózben qarap, qamqorlyq eter, myrzanyń qolyn sozar dep turmyz, — dep toqtady.

Parohodtan túspeı jatyp aldynan járdemge alaqanyn jaıǵan Homentovskııdiń ózinen kóńiline polkovnıktiń ózi suramsaqtyqqa ádettengen be degen túsinik kelse de, «ózinen úmit etemiz» degen sózdi esine alyp, maqtanshaq general-gýbernator boıyn keńge sala:

— Polkovnık Homentovskıı myrza, qurmetterińizge raqmet, tilekterińiz de eskeriler, — dep toqtady.

Semeıdiń chınovnıkterimen birge generaldyń qurmetine qazaq, noǵaı saýdagerlerinen de kelgen azdaǵan adamdar bar-dy. Solarǵa general-gýbernatordyń aıtqan altysyn ári bas járdemshisi, ári tilmashy Shoqan qazaqshalady.

— Semeı shaharynyń qadirli aqsaqaldary, general-gýbernator Gasfort myrza, sizderdiń aldynan shyqqan qurmetterińizge asa razy bolyp alǵys aıtyp tur. Jáne sizderge myrzalyq qolyn sozýǵa lebiz kórsetip tur, — dep jetkizdi. Tatar, qazaq baılary da taqıa, bórikterin alyp, general-gýbernatorǵa razylyqtaryn kórsetti. Qonaqtardy ázirlegen qonaq úıge jetkizdi. Shoqanǵa da bir bólme ázirlegen edi, óz úıine ol da kirip jaıǵasty. Ol kúni arnaýly qonaqasylaryna shaqyrǵan Semeı chınovnıkteriniń májilisinde bolyp, keshkilikte demalys ótti. Keler kúni Gasfort myrzanyń usynysymen qalanyń ishin aralap, árbir belgili jerlerinde boldy. Semeı qalasy aýmaǵy tutasyp qalyńdamaǵan úıirim-úıirim bólek toptar. Mysaly kúnshyǵys jaq sheti noǵaı, shala qazaq bólimderi. Batys-soltústiktegi qazaq-orys bólimi. Al oblystyq mekemeniń aınalasy — usaq dúkender, shkol, shirkeý sıaqty kórnekti úıleri bar. Sol tusy ósip kele jatqan tárizdi. Ásirese ázirshe kózge túser qubylysy abaqty úıi eken. Syrtqy qorǵanyn záýlim bıik etip, orta jerinen syǵyraıǵan tor kóz kishkene terezeler qaldyrypty. Osy mańǵa jaqyn eskiden qalǵan úlken tas qaqpa tur. Bir kezde bul tas qaqpa úlken balshyq dýaldan salynǵan kóne qorǵannyń aýzy bolǵanǵa uqsaıdy. Óıtkeni qaqpanyń aınalasynda eski dýal irgeleriniń izi baıqalady. Sol sıaqty kóne qorǵannyń qorshaýynyń ishinde qaıdaǵy bir qulaǵan úıler orny, kóne topyraqtary dóńestelip úıilip jatyr.

Shoqannyń bir zertteı qaraǵany osy tas qaqpa jáne onyń aınalasyndaǵy kóne jurt belgisi boldy. Qalanyń Semeı atalýynyń ózi — osy qorǵan ishindegi jeti shatyrly balshyq úıler bolǵandyǵynan delingen derek tapty. Ol jeti shatyr bir kezdegi kóshpeli qazaq jońǵar elderiniń bekinis etip turǵanyn dáleldeıdi eken. Shoqan kúndeligine jazyp qoıdy.

Shoqan general-gýbernatordyń bas qolǵanaty jáne myna sıaqty shyǵys halqynyń ýákilderi kóringen jerde bastyǵynyń qasynan uzaı almaıdy. Óıtkeni árbir saǵat saıyn qasynda kerek bolady. Sondyqtan ol Dýrov aıtqan Fedor Mıhaılovıch jaıynan habar ala almady. Ol úshin qalany óz betimen erkin aralaýy kerek, oǵan múmkindik joq.

Birer kún aralap qala jaıymen tanysqan general-gýbernator endi Jetisýǵa júrýge daıyndaldy. Kúni buryn berilgen tapsyrma boıynsha jańa beketterge at baılanyp, jol boıynyń eli dúrlige habarlanyp jatty. Qyzyl qaımaly fýrajkalaryn qoqyraıta kıip, qylyshtaryn salaqtatyp, samaı shashyn býdyratyp ersili-qarsyly shapqylaǵan qazaq-orys urdajyqtary, joldaǵy eldi bóriktire quıyndatýda edi. Mundaı kezde dala múlde daýryǵyp ketetin ádeti ǵoı. Ásirese jańadan ǵana baǵynǵan anaıy, buıyǵy elge qazaq-orystyń qalpaǵy kóringende úreıleri ushyp, esteri shyǵatyn.

II

General-gýbernator minetin páýeskege jegilgen attar úlken parom qaıyqpen Ertistiń «Zarechnoı slabodka» atalatyn ońtústigine ótkizildi. Gýbernatordyń ózin erekshe jabdyqtalǵan jelkendi qaıyqpen tańdaýly qaıyqshylar alyp shyqty. Osy qaıyqqa Gasfortpen birge mingen Shoqan, taǵy basqa chınovnıkter de ózen qabaǵyna shyqty. Jańada ornalasa bastaǵan slobodka jataqtarynyń qaıyq aýzyndaǵy jer úıleri men shoqaıtqan bórene úılerine Shoqan kóz tastady. Mynalardy kórgende ol «Naǵyz jarly jataq osylar. Ne qala bolyp kásibi joq, ne qyr bolyp maly joq. Áıteýir, bir kúneltýde» degen qorytyndy túıindedi.

Kóp keshikken joq, páýeskeni kóldeneń tartty. Semeı chınovnıkteri jolǵa jetik basshylaryn qosyp, sol jerde hosh aıtysty. Shaǵyl qyrqasynyń eteginen bókterleı túsken jam jolmen páýeske jáne birneshe tarantas arbalar shubatyla jortty. Tozańytyp esilip jatqan boz topyraq at tuıaǵy, arba dóńgeleginen kóterilip, býdaq-býdaq bolyp shubatylyp, jolaýshylardy birine-birin jaqyndatpady. Jol boıyndaǵy jańa ornalasqan beketterde at jańarta otyryp, generaldyń kóshi Shar ózenin jaǵalaı jortyp keledi. Alystan beles bergen Semeıtaý, Kókentaýlarynyń tizbegin artqa qaldyryp, ilgeri basa berdi. Generaldyń ózine arnalyp jabdyqtap alyp shyqqan jol shatyry, sýly kógaldy jerlerde tigilip, dalanyń kirshiksiz taza aýasynda da demalystar jasaldy.

Mundaı demalys kezderinde Gasfort generaldyń tildeser adamy — tek qana Shoqan. Ol kóbinese jer jaıyna, el jaıyna, qazaq aýyldarynyń kóshpeli ómirleriniń jaıyna áýestenedi. Sol kezdegi tilhat bolarlyq jalǵyz járdemshisi — Shoqan. Gasforttyń myna sıaqty sahara ómirimen habarsyzdyǵy Shoqanǵa da óte tıimdi. Ol gýbernatordyń keıbir suraǵyn tereńdete taldap, bilip, túsindirme aıtý arqyly ózi de el ómirimen keńirek tanysa túsýde. Ásirese árbir belgili beket atyrabyndaǵy eldiń ata tegi, bul tusqa qaı kezde kelip ornalasqany jaıynan dálsiz de bolsa maǵlumat alady.

Sol tustaǵy el adamy degenderdi surap biledi. El ishine shyqqan ulyqtardyń zábir-zorlyqtaryn qadaǵalap uǵynady. Ol sıaqty oǵan qıanatty jaıdy estigende, Gasforttyń qulaǵyna sińire, bı sala jetkizedi.

Shoqanǵa unaǵan taýdyń biri — jol ústindegi Arqat boldy. Bul taýdyń jaratylysy sondaı qyzyqty. Shap-shaǵyn eki bólek shyń jartastan irgelesken Arqat taýy, ásirese «Kúıme tas» sıaqty sypyryq sekıe bitkeni, jınaǵan júkteı jartasqa tańdana, qyzyǵa qarady. Osy taýdyń soltústik syrtyn ala shógip jatqan Orda taýy, onan ári uzynnan jeli tartyp bıik qyrqalaryn elestetip Shyńǵys taýynyń keneresi jatyr.

Alystan beldeýlenip aqar-shaqar shoqylarymen kólbep jatqan Shyńǵys taýyn kórgende, ol ózderin bastap alyp júrgen adamdardan taýdyń neden Shyńǵys atanǵanyn surady. Ol týraly el aýzyndaǵy ańyz áńgimelerdi tyńdady.

Shyńǵys taýynyń bıik qyrqalarynan ereýildep kóringen «Han bıigi» jaıly ańyz áńgimeni aıtqan kisi: «Bul shoqynyń han bıigi atalǵany, erte kezde Shyńǵys han degen dúnıe júzin alǵan úlken han bolypty. Ol kisiniń óz tegi monǵol eken. Shyǵys jaqtaǵy elderdi jaýlap bop, osy kóshpeli qazaq elderin shabýǵa kelipti. Qara kópir úlken dańqpen kelgen Shyńǵys hannyń, qolyna kóshpeli el qarsy tura ala ma, soǵyspaı baǵynyp, aldarynan syılyq alyp shyǵyp, myna Orda taýyna Shyńǵys hannyń ordasyn tikkizip qurmet kórsetipti. «Bizdiń sizdi uly han tutyp bas ıgenimizdiń belgisi bolsyn», — dep, el atalary Shyńǵys hannyń ózin anaý bıiktiń basyna alyp shytyp, aq kıgizge orap tóbelerine han kóteripti. Sonan sol bıik «Han bıigi» búkil taý silemi «Shyńǵys taýy» atanypty. Myna orda bıigi Shyńǵys ordasyn tikkennen «Orda» atanypty», — dep, óz bilgeninshe aıtyp shyqty. Muny da Shoqan óziniń kúndeligine jazyp aldy.

Jol ústindegi bulaq boıyna shatyr tigilip, aqqan sý, kókoraı shalǵyn, taza aýada kóńildene boı jazyp serýendegen Gasfort Shoqandy óz qasyna shaqyrdy:

— Men ana Omby qalasynan kelip, Sibir atanatyn ólkeniń jaıyn tek kabınette otyryp qana túsinip edim. Al jazylǵan geografıalyq málimetten bolmasa, myna sizdiń eldiń jerinen, turmysynan habarsyz edim. Maǵan dalanyń jaratylystary, aýasy qatty unap keledi. Bul jerlerde bir kezde otyryqshy elder boldy ma eken. Bizge ázirshe ondaı shahar orny turǵan belgiler kezdese qoıǵan joq. Osy jaǵyn siz ana basshy qazaqtardan surastyrdyńyz ba? Bizdiń ekspedısıanyń maqsatynyń ózi osy bir jaılardy zertteý ǵoı, — dep Shoqanǵa júris maqsatyn eskertti.

Menmen, ózimshil general-gýbernatordyń maqtanshaq minezin ábden túsinip alǵan Shoqan elgezek qolǵanat ekenin sezdirgisi kelip:

— Uly dárejeli general-gýbernator myrza, men óz túsinigimshe sizdiń osy sıaqty uly maqsatpen attanǵanyńyzdy uǵynǵam. Jáne men sıaqty dala perzentin baǵynyshty qyzmetkerińiz etip óz janyńyzǵa marhabat etip ne úshin ertkenińizdi de uǵynǵam. Sondyqtan da myna jol boıyndaǵy árbir qyrqanyń túbin qonystaǵan el jaıyn, jer attaryna baılanysty jaǵdaılardy surastyryp kelem. Sonaý Eýropanyń mádenıetti shaharlarynyń qyzyǵyna bólenip ósken sizder sıaqty aqsúıekterge myna sıaqty eli kóshpeli, jabyrańqy dalanyń basynan ótkeni de áýes qoı. Sizge myna bir keshegi jolbasshy qazaqtan surap bilgen jaıdy aıtaıyn, — dep Shoqan árdaıym qoınynda júretin jol dápterin alyp, Shyńǵys, Orda taýlary neden atanǵanyn aıtyp ótti.

Shoqannyń myna sıaqty ár nárseden kóp málimet týǵyzyp, mán bere jazyp kele jatqan izdengish jaıyna razylana general-gýbernator:

— Shoqan Shyńǵysovıch, men sizdi járdemshi etip alýda adaspaǵan ekenmin. Myna bir eki taýdyń atynan úlken tarıhtyń izin ańǵarǵansyń. Bizdiń júrip kele jatqan jolymyz Shyńǵys sıaqty uly jaýyngerdiń qandy soqpaǵynyń izi qalǵan jerler eken ǵoı, — dep óziniń osy jolǵa kezdesýin de úlken izdengishtikke baǵalap kóterilip qoıdy. Generaldyń kókeıine jylt etip kire qalǵan maqtandy qabatynan sezgen Shoqan:

— Uly dárejeli general-gýbernator myrza, siz osy jolda sonaý dúnıe júzin jaýlap qan josyltyp ótken Shyńǵys hannyń soqpaǵynyń sorabyn jańa kóktep ósken shalǵyndy shóp basqanda, sony mekendegen elge, uly Rossıa patshalyǵynyń meıirban dostyq keńshilik marhabatyn alyp, aralap kelesiz, — dep bir jaǵy ajýa, bir jaǵy kóterme sózin aıtty. Jas qazaq jigiti ózime qolǵanat etip ertkenime múlde qýanyshty dep uǵynǵan Gasfort Shoqan sóziniń tereńdegi tórkinin túsine qoıǵan joq. Ol qaıta maqtanyp:

— Iá, Shoqan Shyńǵysovıch, bizdiń júrisimiz uly keńshiliktiń lebin elge jetkizý ǵoı, — dep toqtady.

Gýbernator myrzanyń toby bógetsiz júrip otyryp Sergıopol dep atanatyn Aıakóz bekinisine kelip jetti. Kók shalǵynǵa bólengen ózenniń boıyna ornalasqan shatyn bekiniste az da bolsa qala tirshiliginiń belgileri bar. Ásirese tatar, qashqarlyq saýdagerler selenıesi kózge túsedi. Sonymen qatar kazak-orys atty ásker bóliminiń turaqty saqshylary da bar. Olar uly dárejeli general-gýbernatordy barlyq qulshylyǵymen qarsy aldy. Osy jerde biraz bógelip, bekinniń ishki jaıynan kerekti habarlardy uǵyndy. «Bul tustaǵy elder aq patshanyń qol astyna qaraǵanǵa qýanyshty, eshbir buıryq, jarlyqqa kedergi joq», — degen bekinis basshylarynyń habarlaýyn qabyldady. Bul bekindegi bógelis uzaqqa sozylǵan joq. Áredikte Gasfort Shoqannan: «Aıakóz ózeniniń aty neden qoıylǵan jáne maǵynasy qandaı?»— dep surady. General-gýbernatordyń suraǵyna burynnan ózen jaıymen tanystyǵy joq Shoqan birden aıta almady. Generaldyń suraǵy oı salǵan ol, jergilikti adamdardan surastyrǵanda — «Erteden kele jatqan ataý ǵoı. Sirá, «Aıakóz» degeni — «aıaýly, mol, qunarly» degen óz bolsa kerek» dep túsindirme aldy. Oǵan ózi qanaǵattanbasa da, gýbernatorǵa bir áredikte túsindirdi. Osy qazaq dalasyna shyqqannan beri bir ıesiz tártipsiz jatqan ólke kórip, menmensigen daraqy gýbernator: «Ne degen kelisimsiz ataý. Osyndaı at bola ma eken, eshbir oqıǵaǵa baılanyssyz. Osyǵan bir durys at oılaný kerek eken» dep óziniń osy júrgen jolyna eskertkish jasaı júrýdi oılaǵanyn ańǵartty. Gýbernatordyń ondaı óreskel oıyn bultaryssyz túsinetin Shoqan:

— Sizder sıaqty uly adamdardyń aıaǵy baspaǵan jer ǵoı. Jabaıy halyq óz túsiniginshe ataı beredi de, — dep jaıma-shýaqtady. Budan ári ózen aty sóz bolǵan joq.

Bul atyraptyń jaıymen tanysqan soń, taǵy ilgeri jol tartty. Sonaý bir bala kúninde Arystan aqynnan estigen «Qozy Kórpesh — Baıan» jyryndaǵy Aıakóz ózeni osy ekenin, osydan salt attyǵa ara kúndik jerde «Qozy Kórpesh — Baıan» beıiti deıtin eskertkish baryn da sol jerdegi turǵyn adamdardan Shoqan surap uǵyndy. Biraq general-gýbernatordyń júrisi asa sýyt, ondaı joldan qıa basa burylar jaıǵa múmkindik joq. Ol jerge sota júrgisi kelgen oıyn Shoqan syrlas bola qoımaǵan bastyǵyna aıta almady. Sóıtip, kepten oıynda júrgen ańyz jaıyn qarastyrar reti kelmedi. Jolda Lepsi, Aqsý ózenderinen ótip, Mataı qumdaryn, egin, sý jazyǵyn basyp, beket jolymen júrgen generaldyń kóshimen Balqash kóliniń aıdyny qalyspaı jarysty da otyrdy. Eki kún boıyna ózderimen jarysyp shalqyǵan Balqash aıdynyn jolaýshylar qyzyǵa, erekshe tamashalady. Ol týraly talaı oılar shertti. Qapal bekinisine qanattas «Tas» beketine jetken soń, Aqsýdan aldan shyǵyp qarsy alǵan Abakýmov bastaǵan áskerı kútýshiler osy jerde biraz aıaldaýdy ótindi. Óıtkeni endi Jońǵar taýynyń silemi bastalady. Osy «Tas» beketten Qapalǵa týra tartqan jol tek tóteligi bolmasa qıyndaý. Aldymen bul bir jol tosarlarǵa bekin bolǵan «Sorkezeń» atanǵan, jaı júrginshige qaýipti jer. Óıtkeni jol tar aýyz, qyspaq shatqaldy órlep júredi. Eki jaty aspanmen tildesken záýlim jartas, oıynda az sýly bulaqsha. Jol sol bulaqshany jaǵalap otyrady. Sondyqtan biz gýbernator myrzadan keshirim suraımyz, budan jatyq jolymyz joq», — dep ótinish aıtty. «Basqa júrer jol joq bolsa, onymen júrmegende qaıtemiz. Ony da kerip ótelik» degen generaldyń razylyǵymen jolaýshylar «Sorkezeńmen» órledi.

Aıtsa aıtqandaı, naǵyz qaterli jol eken. Aldynan tossa da, artynan qýyp jetse de, jaltarar qaltarys joq. Synadaı qysylyp qana at, arba júretin bir aýyz jol. Ásirese jol tosar qaraqshylardyń degen qandy qaqpany.

Qyspaqtan etip kezeń ústine shyqqanda general delbeshilerge atty toqtattyryp, páýeskeden shyǵyp «Sorkezeńniń» aınalasyn sholyp qarady. Osy jerde ertede bolǵan ýaqıǵalardy surady. Tipti arty kezi bylaı tursyn, osy jol túskeli bolǵan birneshe ýaqıǵa sóz boldy. Beketshilerdiń ózin san ret tonaǵany, birneshe kazak-orys ásker adamyna shabýyl jasap, joq etip jibergeni sóz boldy. Osylardy estigen general-gýbernator oılanyp:

— Myna qyspaqty bekitip tastasa dep turmyn. Aty da kelisimsiz eken. Anaý shyń basyna jetkize tasty qulatyp bitep jiberse, bul bir jańa qamal bolar edi, — dep toqtady. Myna taýdyń shatqalyn tasty qulatyp bekitý, ázirshe qoldan kelmeıtin qıyndyq. Jáne myna shatqaldan týra aspaı, jańadan jol taýyp, beket salý da ońaı emes. Osylardy oılamastan bekin qorǵaýshylaryna úlken jumysty júktep turǵanyn sezgen Shoqan:

— Gýstav Hrıstıanovıch, munyńyz asa qyraǵylyq. Jol qaýipsizdigin, halyq qamyn oılaǵandyq. Eger myna baǵynyshtylaryńyzdyń kúshi jetip ony isteı alsa, qorǵan sizdiń atyńyzben atalsa dep usynar edim, — dep Gasforttyń aqylǵa syımas usynysyn kekesinmen qostady. Ony shynymen aıtyp tur dep túsingen general:

— Usynys kimdiki bolsa, ataq soniki. Oǵan talas bolýǵa tıisti emes, — dep ajarlana qýattady.

Az bógelisten keıin «Sorkezeńnen» qozǵalǵan jolaýshylar Arasannyń jyly sýly qaptaryn basyp, Qapal bekinisine keldi. Aldyn ala berilgen tártip boıynsha Qapal bekinisiniń janyndaǵy tapal ǵana ǵıbadat úıiniń janynan ornatylǵan qońyraýlar qańǵyr-kúńgir soǵylyp, qurmetti uly qonaqtaryn qarsy aldy.

Jan-jaǵy záýlim bıik shyńdardyń qorshaýynda, syldyr qaqqan kúmisteı taza sýly shatyn ózenniń boıynan kelip ornaǵan Qapal bekinisi naǵyz áskerı bekin bolyp ornyqqan. Kúıdirgen qyzyl kirpishten kóterińki etip dýaldaryn bıiktete salyp, úlken qalalardyń úlgisimen jasalǵan. Qaraýyl munaralary da kelisimdi ornatylǵan.

Bekinis bastyǵy, áskerı laýazymy orta dárejeli shendi, Abakýmovtyń ózi bastap, general-gýbernatordyń aldynan sonaý Lepsi beketinen qarsy shyqqan. Sonan bergi jol boıynan uıymdastyrylǵan saltanatty qonaqjaı qurmetpen ásem syıǵa bólep jatyr. Jańadan ǵana patsha elshileri arqyly kelisimge kelip, baǵynýǵa boı urǵan Jetisý ólkesiniń de aqsaqal, atqa minerleri kelip, el atynan amandyq aıtysyp jatty. General-gýbernatorǵa tanysa kelgen el adamdary «jarym patsha» dep dáripteı atap, adal yqylastaryn bildirip jatyr. Sonymen qatar Qoqan handyǵynyń bekteri áli de tıip-qashqan shabýylyn toqtatpaı júrgenin aıtyp, oǵan osy bekinderdiń úlken aıbyn bolyp turǵanyn da óz etedi.

Shoqan general-gýbernator sálemdesip dostyq qurmet kórsetken qazaq adamdarynyń ózderin jetkizip, olarǵa gýbernator myrzanyń aıtqan zańdy lebizderin asa jatyq tilmen jetkizip otyrdy. Osyndaı tanysý, pikir alysý sıaqty arnaýly sátter saıabyrlaǵan kezde, Shoqan el aqsaqaldarynan osy atyrapty mekendegen elderdiń ata tekterin, shejirelerin, qaı zamannan mekendep kele jatqanyn, negizgi kásipterin, aýa raıyna deıin surastyryp jazyp aldy. Bir áredikte jer jaıyna, taý, sý attaryna kóship, «Qapal» degen taýdyń qaıdan shyqqanyn surady. Aqsaqaldardyń ishindegi árbir suraqqa túsinikti jaýap taýyp otyrǵan Baıǵozy Tilenshi balasy deıtin sheshen kisi:

— Shyraǵym Shoqan, ózimizdiń hanymyzdyń násili ekensiń. Qazaq óziniń mánisin tolyq túsiner jas kórinesiń. Qazaq sózinde «Qapal» degen jeke ataý joq bolar. Óıtkeni qazaq ózinde qapa bolý bar — qaıǵyly degen maǵynada. Ol jer atyna qoıylmaıdy ǵoı. Bul jerdiń aty jer jaralyp sý aqqannan «Qopaly» bolatyn. Onyń atalý sebebi — mynaý jatqan alqap qopa, shı, bir qunarly qonys qoı, sonan aıtylǵan bolar. Mynadaı syrttan kelgen tórelerdiń tili kelmeı Qapal dep atap, ylǵı solaı jazatyn kórinedi, — dep túsindirdi. Shoqan Baıǵozy qarttyń eń aıaǵy jer, sý qanynyń jaıy neden týatynyna deıin jete túsindire aıtqanyna razylanyp:

— Qarıa, sizdiń túsinikterińizdi jazyp qoıdym. Aıtýyńyz óte oryndy, — dep toqtady.

— Shyraǵym, tóre sultan, biz aq patshaǵa qaltqysyz baǵynamyz dep basymyzdy ıip otyrmyz. Kópsheli bolsaq ta, biz de kópten ómir súrip kele jatqan halyqpyz. Bizdiń óz tártibimiz, eldik saltymyz bar. Myna jarym patshańa aıtyp, qulaǵyna sal. Bizdiń eldik zańymyzǵa, tirshilik turmysymyzǵa, jer, sýymyzǵa atty áskerin basa-kóktetip at oınattyryp, erkindigimizdi tarylttyrmasyn. Jáne biz uly halyq dep bas ıip otyrmyz ǵoı, tentek-tebizine ádil tártibin aıtyp, ámir bersin, — dep toqtady. Shoqandy jaqyn tartyp bar kókeıdegi el qamyn shola aıtqan Baıǵozy ózin el aqsaqaldary maquldap: «Shyraǵym, bárimizdiń de tilegimiz sol» desti. Baıǵozy aqsaqaldyń sózin de Shoqan Gasfort myrzaǵa tolyq jetkizdi. General-gýbernator jabaıy dep oılap otyrǵan qazaq adamdarynyń bul sıaqty ataly sóz aıtyp, alystan sholǵan tilegine oılana otyryp:

— Bizdiń aq patshanyń keńshiligi mol. Sizderden barlyq raqymyn aıamaıdy. Sony aýyz eki jetkizýge bizdi ádeıilep jiberip otyr. Sizderdiń ishki halyqtyq jaılaryńyzǵa eshkim zorlyq etpeıdi, — dep toqtady.

III

Qopaly bekinisinde birneshe kún bolyp, ataqty Jońǵar taýynyń biraz jerin aralap, jer baılyǵyn. tamashalap, general-gýbernator Vernyı bekinisin kórýge attandy. Jol ústinde Aqeshki, Qaramola beketterin, Qaratal ózenshelerin basyp general toby tynymsyz júrdi. Jol ústindegi kezdesken mol sýly Qaratal, İle ózenderin general-gýbernator aıryqsha tamashalap, olardyń sý baılyǵyn jergilikti halyq qalaı paıdalanatyndyǵyn surastyrdy. Shoqan oǵan aryq salyp, egin alatyn kásip retinde emes, áýes jaıynda balyǵyn alatynyn túsindirdi.

Jer jaıynan habardar adamdar osy ólkeniń Jetisý atanýy jaıly túsindirdi. Balqash kóline quıatyn: Lepsi, Aqsý, Qaratal, İle, Kóksý jáne Tentek, Aıakóz — jeti ózendi turǵyn elder «Jetisý» dep ataıtynyn aıtysty. Alystan aıdynyn ǵana kerip ótken Gasfort Balqash kóli kóziniń baılyǵynyń da osy jaqta jatqanyn ańǵaryp Shoqanǵa:

— Sol Balqash kólin qaı el mekendeıdi? Onda parohod, sý kemesi júre me eken? — degen jaıdy suraýdy tapsyrdy.

Balqash kólin mekendegen halyq kóshpeli qazaq rýlary ekendigin biletin Shoqan ol kólde parohod joǵyn jáne onyń balyq baılyǵyn paıdalanyp otyrǵan kásipshiniń de joq ekenin estigen. Óıtkeni kóshpeli qazaq eliniń negizgi súıeneri — mal. Ózendi jerdi qonystaǵandary azdaǵan dándi astyq egedi. Árıne, ol óz oıyndaǵy topshylanýyn Gasfortqa aıtqan joq. Anyqtap bilýge ýáde berdi.

General-gýbernatordyń páýeskesi İle ótkeline jetkende, «Vernyı» bekinisinen kelip kútip turǵan shen ıeleri de aldarynan shyqty. Solardyń iriktep daıyndaǵan sándi jabdyqty qaıyq júrgizýshileri bastyqtary orys halqynyń yrymyn istep nan, tuz alyp shyqty. Qazaqtardan bir top adam kelip Dıqanbaı, Jaınaq sıaqty el aqsaqaldary attan túsip, qazaqsha qol qýsyryp sálemdesti. Sýsar bórkin shekeı kıgen bir jas jigit erekshe sánmen kelip sálemdesti de, Shoqanǵa janasa berip:

— Estýimizshe, hanymyzdyń urpaǵy ekensiz. Sizdiń myna bastap júrgen ulyǵyńyz — jarym patshanyń aldyna qazaq dástúrimen alyp kelgen bir kók qasqamyz bar edi. Sony kóldeneń tartyp, aq tilek aıtýǵa ruqsat surap turmyn, — dedi. Shoqan bul jigittiń aty-jónin surap alyp, general-gýbernatorǵa qazaq halqynyń joǵarǵy orynnan kelgen syı qonaqqa kórseter qurmetiniń úlkeni jylqydan kók qasqa, qoıdan aq sarybas aıtyp qurmaldyq etetinin túsindirdi. Sol yrymdy isteýge ruqsat suraıtynyn jetkizdi.

«Gýbernator ruqsat etti» degen sóz qulaǵyna tıgende, álgi ruqsat surap kelgen Shapyrashty Sypataı myrza ózi bastap qos noqtamen julqyndyryp jetektegen kók qasqa dónendi gýbernatordyń aldynan kóldeneń tartyp nıet surady. Gasfort tamashalap qaraǵany bolmasa, ol yrymnan habarsyz ǵoı, kelip turǵan el aqsaqaldaryna Shoqan:

— Myna kisi mundaıdy buryn kórmegen adam. Sizder óz yrymdaryńyzdy isteı berińizder, — dedi. Shoqannyń aıtqan tártibin estigen aqsaqaldar ishindegi eń úlken aqsaqaldy kisige bata istetip, kók qasqalaryn alyp jóneldi. El adamdary aqsaqalynyń batasyna qoldaryn jaıyp qaýqyldaı «qabyl bolsyn» dep shý etisti. Keıingi turǵan jıyn jurttyń bári de shý etip «qabyl bolsyn» degen sózdi ún qosyp aıtqanyn ańǵaryp qalǵan Gasfort Shoqannan sol sózdiń mánisin surady. «Olar halyq bolyp sizdiń ǵumyryńyzǵa, baqytyńyzǵa tilek bildirip, táńirisine qulshylyq etkeni» dep túsindirdi.

Osy sıaqty el adamdarynyń qarsy alǵan qurmetine bólenip, ózen boıynyń masasynan alystatyp qyrta shyǵara bir kógalǵa tigip qoıǵan sándi úılerine túsip qonaq boldy. Bir áredikte qyrǵa shytyp seıildegen general-gýbernator.

Shoqan arqyly el adamdarynan myna İle ózeniniń basy qaıdan bastalatynyn surady. Jer jaıynan, osy tustaǵy eldiń atategi jaıynan kóp áńgimeler aıtqan Dıqanbaı degen kisi İle ózeniniń basy Qytaımen shektes Alataý silemderinen shyǵyp, jolshybaıǵy — Sharyn, Shelek sıaqty áldeneshe ondaǵan ózen bulaqtardyń sýymen molyǵyp, Balqash kóline quıatynyn aıtyp berdi. Dıqanbaı aqsaqaldyń myna sıaqty bir ózen arqyly búkil Qytaımen shektesip jatqan jer jaıynyń shekterin, jaratylys baılyqtaryn aıtyp bergeni Shoqanǵa úlken tabys boldy.

Osyndaı bir kóńildi jaǵdaıda Shoqan generalyna:

— General-gýbernator myrza, sizdiń árbir eleýli nárseni tereńdeı surastyryp, oǵan úlken mán beretinińizdiń ózi, bizdiń otanymyzdyń keleshek sharýashylyǵyna qandaı múmkindik bolaryn sabaqtaıdy. Sizdiń suraýyńyz boıynsha jańaǵy aqsaqal qazaqtan uǵynǵan myna ózen jaıyndaǵy sýrettemeden maǵan bir oı kelip tur. Sony aıtýyma ruqsat etińiz, — dep ótindi.

— Iá, Shoqan Shyńǵysovıch, siz oıyńyzǵa kelgen suraǵyńyzdy árdaıym qorǵanbaı surańyz, — dedi.

— Múmkin, meniń bul oıym qazir erterek te bolar. Biraq bizdiń Shyǵys Túrkistanǵa qatynasymyzdy jeńildeter edi. Mysaly, Balqash kelinen jeńil parohod júrgizip İleni órlese, týra baryp Shyǵys Túrkistan sheginen shytady. Sonda eń tete jol osy bolar edi. Bizdiń qazirgi Sháýeshek arqyly júretin saýda qatynasy qaýipte tur ǵoı. Qulja, Járkent qalalaryna qatynasymyz qyr jolymen san qıa asýlarmen asa uzaq jol keshedi. Al myna sý joly ári tete, ári jeńil, jaıly parohodpen saýda múlki mol jetkiziledi. Ári arzanǵa túsetin jol, — dep toqtady.

— Shoqan Shyńǵysovıch, siz meniń oılaǵan jobamdy qalaı sezdińiz. Bul bir tamasha jańalyqtyń jobasy. Bizdiń bul jobamyz Rossıa patshalyǵynyń uly Azıanyń tyń jatqan Shyǵys Túrkistan sıaqty ólkesine saýda qatynasymyzdy kúsheıtedi. Týra qatynas bolady. Muny Ombyǵa barysymen qolǵa alamyz. Meniń osy jolǵy júrisimdegi basty maqsat osy sıaqty jol tabýymyz ǵoı, — dep sózin túıdi.

General-gýbernator Gasfort aspanmen tildesken Alataý asqarynyń qoınaýyna jol tartty. Sol kúni general-gýbernatordyń toby jańadan salyna bastaǵan «Vernyı» bekinisiniń atyrabyna kelip, at basyn tiredi. Bekinis basyndaǵy áskerı qaýym da general-gýbernatordy úlken qurmetpen qarsy alyp, áskerı izet kórsetti. Jańa salyna bastaǵan qala bólimderinen eń tańdaýly degen úıdi ázirlep, syı qonaqty kómekshilerimen sonda túsirdi.

«Kishi Almalyq» dep atanatyn shaǵyn ózenniń kúnshyǵys jaq qabaǵynan irge tepken bekinis orny general-gýbernatorǵa unady. Ásirese osy ózen boıyn órlep baryp bıikke kóteriler jerdegi — «Shybyndy saı», «Kóńildi saı» jáne «Taz qara» qyrqalaryn aralap, ústirtte qarly asqardyń beldeýinde otyrǵan jaılaý elderin kórdi. Ásirese osy ólkelerdiń beldeýlerinde qaptaı ósip, synysa bitken balapan qaraǵaılar, onan tómen balaq saılardyń qabaqsha qyrqalaryndaǵy jabaıy alma aǵashtarǵa gýbernator toby asa tańdana tanysty. Gýbernator tobyn osy qonystarmen tanystyryp júrgen qazaq Dıqanbaı degen kisi boldy. Ol Vernyı bekinisindegi áskerı basshylarǵa kóp dostyq etken asa senimdi adam eken. Osy ólkeniń jeri, eli jaıynan kóp málimet aıtty.

— Myna Vernyı bekinisi salynǵanǵa deıingi bul jerdiń aty «Almalyq» edi. Óıtkeni osy bir alqapta jabaıy alma, órik,shıe,almurt degen jemister asa qalyń ósedi. Sondyqtan jergilikti elder «Almalyq» deıdi. Bárin aralaýǵa sizderdiń ýaqyttaryńyz bola bermes. Teriskeı Alataý atanatyn osy alqaptyń árbir butasy jemistiń jelisin tartyp turady. Tipti jabaıy alma atashynan cay saıy joq, — dep toqtady.

— Shoqan osy bir basshy bolyp, jer jaıyn shejirelep uǵyndyrǵan Dıqanbaı degen kisiden:

— Sizdiń ózińizdiń qonysyńyz qaı tusta? — dep surady.

— Bizdiń ata qonysymyz osy mań bolatyn. Myna bekin túskeli azyraq irge aýystyrdyq, — dep toqtady.

— Siz myna shekarashylarǵa kópten aralasasyz ba? — degen Shoqan suraǵyna:

— Osy bekin bastalǵaly istep kelem. Sizder sıaqty el kóre, jer kóre kelgenderge basshy bolyp júrmin. Ótken jyly osynda sonaý Petrempordan Semenov Petr degen orys keldi. Sonymen Ystyqkólge deıin bardym, — dedi.

Shoqan buryn bul jaqqa orys ǵalymy kelgenin estimegen. Dıqanbaıdan estı sala ol kisiniń qandaı jaǵdaımen bul jaqty aralap júrgenin Býtakov degen tilmashtan anyqtap surap, kúndeligine jazyp aldy.

«Vernyı» bekinisine urymtal jaqyn aınalany, Alataý atyrabyn biraz aralap, jer jaıy el jaǵdaıymen tanysqan general-gýbernator, endi Kúńgeı Alataý jaǵyna shyǵyp tanysýdy oılap: «soǵan barýǵa bola ma?» degen suraq qoıdy. Tilmash Býtakov:

— Barýǵa ábden bolady. Ózim bastap alyp júrem, — dedi.

General-gýbernator Vernyı bekinisinen ári basshy, ári kótermeshi bolyp ergen áskerı toptarymen Talǵar, Esik, Túrgen ózenderin etip, Shelek ózeniniń boıyna kelip jetti. Osy jerde gýbernator toby biraz toqtap dem alys etti. Sol jerden Sógeti jazyǵyna shyǵyp, Sharynǵa ketetin salalarǵa biraz seıildep, sonan Kertoǵaı ózegine keldi. Osy jerlerdiń atynan, mekendegen elderiniń jaıynan kerekti málimetterdi alyp, Kegen ózeniniń boıyna keldi. Osy tusqa kelgende izi qalǵan qorǵan orny, toǵandar kezdesti. Kegen, Qarqara, Saryjaz boılaryn mekendegen Uly júzdiń Alban atalatyn rýynyń adamdary qurmet kórsetip aldarynan shyqty. Bul elderdiń el bıleýshi sultandaryn Sek tóre bastap ákeldi. Qarqara ózeniniń boıyndaǵy tigilgen úılerge túsirip, syı qonaqqa dástúrli qurmet kórsetildi.

Qarqara ózeniniń boıyndaǵy qalyń eldi, olardyń sharýashylyǵyn surastyryp tanysqan general-gýbernator, aspanmen tildesken Hantáńiri bıigin de alystan kórdi. Joldaǵy kórgen taýlary mynaý asqarǵa qaraǵanda tóbeshik bolyp kórindi. Myna sıaqty ǵajaıyp jaratylys shyńyn mekendegen eldiń barlyq jaı, kúıine áli túsinip jete almaǵan Gasfort bir áredikte Shoqanǵa: «osy jerlerdiń beınesin qaǵazǵa túsirse, ádet-ǵúryptaryn, din, kásip áreketterin uqyptaı jazyp alsa» degendi taǵy bir qaıtalady.

Ol jaǵyn ózi de asa qumartyp jazyp, keıbir jerlerdi qaǵazǵa beınelep otyratyn Shoqan onan saıyn shuǵyldana tústi. Bir áredikte Shoqan Kegen boıyndaǵy Alban rýynyń bir aqsaqalynan «Kegen» degen taýdyń qaıdan shyqqanyn surady.

— «Kegen» degen sóz qazaq sózi emes. Bizden buryn osy jerlerdi Jońǵar handyǵy mekendepti ǵoı. Olardyń elin qazaqtar qalmaq dep ataıdy. Sol eldiń ataýynan qalǵan kórinedi. Ol qalmaq jurty butqa tabynatyn ıakı sýretke syıynyp, sony táńiri kóretin kórinedi. Olardyń táńirisiniń sýreti, músini saqtalatyn, ózderi qulshylyq ǵıbadat etetin úıleri bolady eken. Ol úıde dinbasy moldalary turatyn kórinedi. Ol moldalarynyń úlkenin «Gegen» dep ataıdy eken. Osy ózen boıynda solardyń «Gegeni» turypty. Sonan ózen aty «Kegen» atanyp ketse kerek, — dep túsindirdi.

Shoqan osy kisiniń túsindirýin tolyǵyraq jazyp alyp, Gasfortqa aıtyp berdi. Shoqan Gasfortqa osy áńgimeni aıtqanda ózen boıynda serýendep júrgen kez edi. Qonaqtarǵa tigilgen úılerdiń syrtyndaǵy kógalda bir top qazaq aqsaqaldary kúnbatysqa qarap namaz oqyp jatqan-dy.

Jyǵylyp turyp, jerge mańdaılaryn tıgize sájde etip jatqandarǵa tańdana qaraǵan Gasfort:

— Shoqan Shyńǵysovıch, myna kisiler ne istep jatyr? — dep surady. Shoqan óziniń túsinigimen:

— Gýstav Hrıstıanovıch, bizdiń qazaq eli musylman dinin jańada qabyldaı bastaǵan el. Olar kúnine bes mezgil namaz oqıdy. Myna oqyp jatqandary túski namazdary, — dep túsindirdi.

— Bul dindi olar qaıdan qabyldaǵan? Kimder taratyp nasıhattaıdy? — degen Gasforttyń suraǵyna:

— Bul dindi taratýshy, Buhar, Hıýa, Tashkent jaǵynan jiberiletin molda, qojalar. Jáne anada ózińiz kórdińiz — Semeı qalasynda qazirdiń ózinde jeti meshit salynyp, aıshyqtar kúnge shaǵylysady. Sondaǵy tatar moldalary arqyly taraıdy, — dep dinniń qazaq dalasyna tarala bastaǵan salalaryn aıtyp berdi.

— Al myna Buhar, Hıýa, Tashkentterge qatynasy joq kezde, Semeı qalalaryna tatarlar meshit salmaǵan kezderde qazaqtar qandaı din tutynǵan? — degen Gasforttyń suraǵyna Shoqan kóp oılanyp baryp:

— Islam dini taralmaı turǵan kezdegi Azıa halyqtarynyń dini ete anaıy bolsa kerek. Bireýleri otqa tabynyp, bireýleri sýretke — Býddanyń beınesine ıakı myna qalmaqtardyń dini tárizdi baqsy qushnashqa sengen bolsa kerek. Kóshpeli qazaq eli kúni osy ýaqytqa deıin kópshiligi namaz sabaǵyn bile bermeıdi. Tek, qoja, moldalardyń úıretýimen dáret alyp, namazǵa jyǵylýdy mashyqtanady. Onyń barlyq sharttaryn da bile bermeıdi. Islam dini áli qazaq dalasyna myqtap ornyqqan din emes, — dep toqtady.

Shoqannyń osy bir «ıslam dini qazaq dalasyna áli myqtap ornyqqan din emes» degen sózi qanattandyrǵan Gasfort:

— Shoqan Shyńǵysovıch, siz osy musylman dininiń barlyq sharttaryn bir biletin kisiden anyqtańqyrap bilip alyńyzshy, — dedi.

— Gýstav Hrıstıanovıch, men ony sizge qazir-aq aıtyp bereıin, — dep óziniń aýylda Ábýbákir moldadan oqyǵanda uqqany bar jáne bylaı da qarastyrǵany bar, bajaılap aıtyp berdi. Shoqannyń aıtýynan ıslam dininiń tártibin ásirese áıelderge degen kishtimtaıly erejesin sóge sóılep:

— Shoqan Shyńǵysovıch, sizdiń aıtqanyńyzdaı bolsa, bul qolaısyz din eken. Osyndaı qolaısyz din óziniń ýytyn jaımaǵan shatyna kezdesken ekenbiz. Osy elge myna hrıstıan dini men musylman dininiń aralyǵynan turmystaryna úılesimdi bir din oılap taýyp berse qandaı jaqsy bolar edi, — dep óziniń din oılap shyǵarmaq pikirin sezdirdi. General-gýbernatordyń basqan-turǵan jerinen ózine eskertkish qaldyryp, júrgen izin tarıhtyń belgili soqpaǵy etpek bolatyn shermende qıalyn uǵynǵan Shoqan:

— Gýstav Hrıstıanovıch, sizdiń jańalyq oılaǵysh, izdengishtigińiz — basqa shen ıesi ulyqtardan ózgesheligińiz. Eger turmysyna jeńil de úılesimdi din taýyp berseńiz, halyq qýana qabyldaıdy ǵoı. Men sizdiń osy oıyńyzǵa baılanysty ózim oqyǵan bir jaıdy aıtaıyn. Siz ózińiz de ony jaqsy bilersiz. Aqsaq Temir han Úndistandy baryp jaýlap alǵannan keıin onda óziniń áskerbasy adamyn sol elge sultan etip qaldyrǵan. Keıinnen Temirdiń bir shóberesi Úndini qaıta jaýlap alyp bılep turǵan. Ol shóberesi musylmansha oqyǵan, musylman dinine jetik adam bolatyn. Sol kisi Indıa eliniń bir taıpasyna musylman dinin ornatyp, ataqty meshit saldyrǵan. Ol Babúr-Ákbár degen kisi. Onyń aty tarıhqa áıgili ǵoı. Qashan bolsyn uly adamdar ashady ǵoı, jańalyqty. Bizde áli kúnge qara halyqty sendirip kelgen bir ańyzdar bar. Olar táńiriniń dosy paıǵambarlar: mysaly hrıstıan dinindegiler Ǵaısany táńiriniń balasy da tabynady. Musylmandar Muhammedti táńiriniń dosy dep soǵan senip, sonyń dinin ustanady. Evreıler Musany paıǵambar etip, sonyń dinin ustanady. Sol paıǵambar degender de osy sizder sıaqty esti adamdardaǵy. Tek qarańǵy qaýym aldynda ózinshe jańalyq jasap, din jobasyn oılap shyǵarǵan, — dep toqtady.

Shoqannyń búkildiń tarıhyn áshkereleı aıtyp bergenine múlde elirgen Gasfort, qazaq eline jańadan din tártibin oılap tabýǵa belin baılaı, uzaq sóıledi. Osy áńgimeniń ústinde qastaryna kelgen áskerı kótermeshiler de «qandaı tamasha jańalyq bolar edi», — desti. Myna kótermeleý onan saıyn jeliktirgen general:

— Shoqan Shyńǵysovıch, siz jas ta bolsańyz qandaı kóp zerttegensiz. Shynynda da, din shyǵarýshylar da osy biz sıaqty adamdar ǵoı. Bul bir oılanyp jobasyn jasar aldaǵy isim bolar, — dedi. Shoqan mundaı sáti kelip bireýdi ajýa etkende surǵylt óńi jaınap, tek kózi ǵana kúlimdeıtin. Sol ádetin istep, eshbir syr bermeı gýbernatordyń oıyn qýattaǵan boldy.

Qarqara ózeniniń boıyna tigilgen úılerde bolyp, Alban rýlarynyń árbir ata toptarynan kelgen adamdarmen sálemdesip general-gýbernator eki kúndeı sol jerde bógelis etti. Bul kezde Shoqan sol rýlardyń sharýa jaıy, rý, tekterin anyqtady. Sonymen qatar osy Alban rýlarymen kórshiles qyrǵyz elderiniń jaıynan da biraz málimet aldy. Qulja, Qashǵarǵa mal aparyp, ol jaqtan kerek-jaraq ákelip, saýdamen el aralaıtyndarǵa kezdesti. Alty shaharmen saýda qatynasyn aıryqsha zerttedi. Olaı qaraı asyp baratyn jol jaıyn da surastyrdy. Qyrǵyz eliniń «Ystyqkóli» jaıynan da osy elden surap, kóptegen habarlar estidi. Vernyı bekinisinen beri basshy bolyp ergen Býtakov áńgimeleri de Shoqanǵa kóp jańa habar berdi. Ásirese kadetti ózinen bir jyl buryn bitirip, shekara áskerı bólimine ketken dosy Grıgorıı Potanınniń habaryn da osy kisiden estidi. Grıgorıı Jetisý boıyna kelip, shekara áskerı bóliminde bolypty. Bul kisiniń aıtýynsha Grıgorıı, Qoqan bekterimen birlesip, Vernyı bekinisine birneshe ret shabýyl jasaǵan Toıshybek jasaǵymen aıqasta bolǵan. Sonan Shý ózenine deıin baryp qaıtypty.

Sonaý Omby qalasynan arnaıy uıymdastyrylǵan general-gýbernatordyń ekspedısıasy — jańada ǵana «baǵynamyz» dep elshi jiberip, bas ıip otyrǵan elmen jan-jaqty tanysty. Azıanyń ortalyq qalalarymen qatynasar jańa saýda jolynyń dolbarlaryn belgiledi. Osyndaı maqsatpen attanǵan general-gýbernator dúrmegi osy jerde óz júristerinen biraz qorytyndylar oılasty. Áli de bul jaqty kóbirek qarastyrý kerektigin sóz etisti. Budan bylaı qyrǵyz jerine barýdy gýbernatordyń jol bastaýshylary laıyqty kórmedi. «Ol jaqty zertteýge basqasha ekspedısıa uıymdastyrylýy kerek» desti.

General-gýbernator toby Qarqaradan qaıtarda qyr jolymen Altyn Emelge, Sek tóreniń aýlyna deıin keldi. Osy jerden Gasfort Qapal bekinine baryp, óz atyna úlken bekinis qorǵan jasatpaq bolǵan «Sorkezeńdi» asyp Semeıge qaıtty. Shoqan Altynemelde generaldan bólindi. Ol Jońǵar taýynyń «Demikpe» deıtin ataqty Jońǵar qaqpasynda boldy. Alakól, Tarbaǵataı taýlaryna soǵyp, Jetisý ólkesiniń Altaı jaqqa sozylǵan silemderimen tanysty. General-gýbernatordan bólingende Shoqanmen birte Jońǵar taýyn, Tarbaǵataı, Alakól boılaryn aralaýǵa Abakýmov bastaǵan birneshe adam erdi.

Gasfort sıaqty «jarym patsha» dep jańǵyryqtyra kelgen ulyqty kermegen Jetisý eliniń ishinde gýbernator jaıynda kóptegen ańyz áńgimeler qaldy. Ásirese eki taýdyń aqtaryn bekitip, qorǵan bekinis jasatpaq bolǵany generaldyń ózi ketpeı-aq shekara áskerleriniń arasyna kúlki bolyp tarala bastaǵan-dy. Onyń ústine qazaq eline jańadan din shyǵarmaq bolǵan «danyshpandyǵy da» ajýa retinde elge jaıyldy. Ońy áskerı ajýashyldar: «Gasfort dininiń» jobasy qandaı bolar eken dep kúlisetin boldy.

Shoqan Qapal bekinisinen ergen Abakýmov bastaǵan áskerı basshylardy Lepsiden qaıtaryp, óziniń serigimen Aıakózge soqty. Sodan ortalyq qazaq dalasyn — Qarqaraly, Baıan, Kókshetaý jerlerin aralap, el ishinen kóptegen ertegi, ańyz áńgimeler, shejireler jınady. Ásirese qazaqtyń burynǵy kóne bılik jobalary, qalyń mal, jesir daýy sıaqty el ishiniń kóptegen ádet-ǵuryp saltynyń tártibin asa táptishtep jazyp aldy. Sonaý bala kúninen oıyna ornaǵan qazaq dalasyn aralap tanysýynyń bir salasyn aıaqtaǵan Shoqan kúz túse Omby qalasyna keldi.

IV

Omby qalasyna kelip, óziniń qoljazbalaryn biraz tártipke keltirip, sonaý Altyn Emelde qosh aıtysqan general-gýbernatoryna sálemdesýge kelgen, Shoqandy keńsedegi dostary asa qýanyshpen qarsy aldy. Jalǵyz-aq:

— Siz nemene, general-gýbernatordan bólinip, óz betińizben ekspedısıa qurdyńyz ba? — dep kekesinmen qarsy alǵan Frıdrıhe general boldy. Oǵan Shoqan qysylmaı-aq:

— Frıdrıh myrza, men óz aldyma ekspedısıa qurǵanym joq. General-gýbernatordyń aıryqsha tapsyrmasyn oryndap, qazaq dalasynan, sol eldiń dini jaıynan málimetter jınap keldim. Siz ózińiz Gasfort myrzanyń jańalyǵynan habarsyz ekensiz ǵoı. Ol kisi qazaq eline jańa din oılap shyǵarýǵa sóz baılap qaıtqan. Soǵan sol barǵan Jetisý elimen myna ortalyq qazaq dalasyn mekendegen eldiń kóne dininiń aıyrmasy asa qajet qoı. Biz sony jınap keshiktik. Siz general-gýbernatordyń «uly ıdeıasyna» jeńil qaraıdy ekensiz, — dep ózin sastyrdy.

— Shoqan Shyńǵysovıch, sizdiń myna bir habaryńyz erekshe jańalyq qoı, ony biz estigen joq edik. Men sizdi jaı óz betimen júrip qaldy ma dep oılaǵan edim, — dep jaıma-shýaqtady.

— Estimeseńiz, habardar bolyńyz. Gýstav Hrıstıanovıch sıaqty uly adamdar júrgen jerinde uly iz qaldyrmasa, aty máńgi jasaı ala ma. Ol kisi alystan oılaıtyn adam ǵoı, osy joldyń ózinde birneshe jańalyqtardyń izin qaldyrdy, — dep Gasforttyń maqtaýyn kúpsitip qoıdy.

Gasfort ózi Ombyǵa kelip biraz tynyqqannan keıin, qol astyndaǵy shen ıesi kómekshileriniń qyzmet tártibimen tanysqan. Sol májiliste chınovnıkterdiń:

— Júrisińiz oıdaǵydaı sátti bolǵanyn estip jatyr edik, tabysyńyzben quttyqtaımyz. Baqytyńyz óse berýine tilektespiz, — degen jaǵympaz lebizderine:

— Jaqsy lebizderińizge alǵys aıtamyn. Shúkir, bul baryp tanysyp qaıtýymyz óte sátti boldy. Tipti oıda joq san túrli jaǵdaılarmen tanystyq. Biz baryp qaıtqan Semeı oblysy, odan arǵy Jetisý ólkesi, áli anaıy qalypta jatqan elder eken. Ana jas kornet Shoqan Shyńǵysovıchtiń birge bolǵany sondaı jaqsy boldy. Ol óziniń týyp ósken eliniń ómirin, tilin jaqsy biledi. Sonymen qatar ol myna korpýsty bitirip, úlgili bilim alǵan adam. Bizge sol eldiń jaıynan kóp syr ashty. Óte bir talantty ofıser, — dep Shoqandy erekshe maqtatan-dy. Áli eńbegi sińip jattyqpaǵan qazaq balasyn general-gýbernatordyń osynsha kótermeleı maqtaǵany kúnshil Frıdrıhe sıaqty chınovnıkterge unamaǵan. Frıdrıhstyń Shoqandy kekete qarsy alýynyń da sebebi sol bir qyzǵanshaq kúnshildiktiń alapaty edi.

Shoqan Gasforttyń aldyna áskerı tártibimen kelip amandyq aıtyp, qyzmetine oralǵanyn habarlady. Shoqandy asa bir jyly qabaqpen qabyldaǵan general-gýbernator:

— Shoqan Shyńǵysovıch, qalaı, jaqsy júrdińiz be? Qandaı jańa málimetter jınadyńyz? Bizdiń osy jolǵy baryp qaıtqan jolymyzdyń habaryn Peterbýrg ulyqtary da qyzyǵa surastyrýda.

— Gýstav Hrıstıanovıch, sizdiń osy jolǵy saparyńyz el ishinde de úlken jańalyq qaldyryp otyrdy ǵoı. Sol sıaqty endi Rossıa patshalyǵynyń Shyǵys Túrkistan elimen saýda qatynasynyń jańadan tete jolyn ashýy sózsiz. Sondyqtan Peterbýrg myrzalary da asyǵa kútetin bolar.

Shoqannyń myna sıaqty óz oıyn dál basqan lebizi maqtandyryp jibergen Gasfort onan saıyn shalyńqyrap:

— Shoqan Shyńǵysovıch, endi siz myna keńseniń usaq jumysyn qoıyńyz. Ana jaqtan jınaǵan málimetterdi ǵylymı turǵydan salalap jazyńyz. Jańa baǵynyp moıynsunyp otyrǵan eldiń jaǵdaıyna sáıkesti jańa tártip jobasyn da umytpańyz. Taty bir este bolarlyq nárse, endi osy bastan isimizdi jemisti aıaqtaý maqsatymen ásirese nobaıy baıqalǵan Altyshármen saýda joly qatynasynyń áli de zerttele túser jaıyn keńirek túsindire jazyńyz. El jóninen burynnan aıtylyp júrgen jobalardyń kemshiligin aıqyndaı túsińiz, — dedi.

General-gýbernatordyń aqylshy bolyp aıtqan ýasıatnamalaryn Shoqan tereńnen túsindi. Gasforttyń ózinshe jańalyq ashqan bolyp, bulardan buryn ol jaqty sholyp ǵylymı oılar jarıalap júrgen adamdardyń eńbegin mansuq etpek nıetin de baıqady. Biraq materıaldardy qalaı qorytady, ol óz qolynda. Eńbek óziniki ekeni aıqyn. Atyn kim baılanady, ol jaǵy belgisiz.

General-gýbernatordyń tapsyrmasyn alyp, erkindeı shyqqan Shoqan Frıdrıhe myrzaǵa Gasfort tapsyrmalaryn habarlady.

— General-gýbernator ózi tapsyrsa, biz ne deımiz. İsteńiz. Biraq usaq-túıek kemshilikti tizbektep, uly joldan alǵan áserdi qoqsytpańyz. Bilesiz ǵoı, bul óte jaýapty is, — dep, bul da eskertýin shymyrlaı aıtty.

Shoqan osyndaı ámirli tapsyrmalardy alyp, páter úıine kelip biraz tynyqty. Ol Gasforttyń tapsyrmasynan da, Frıdrıhstyń: «usaq-túıekti tizbektep» dep eskertý istegenin qatty aýyrlady. Frıdrıhstyń ony aıryqsha eskertip otyrǵany ánsheıin emes. Osy Batys-Sibir ólkesine qarasty qazaq bolystarynyń jumysyn ózi basqaratyn Frıdrıhe, anaý baryp qaıtqan elden estigen qıanat habaryń bolsa, ony aýzyńnan shyǵarma dep otyr. Al Shoqan, eldiń ishinen qyrǵa shyqqan patsha chınovnıkteriniń qıanatyn qylǵa tizip, asa kúızelip kelgen. Ásirese el esebin, sharýa esebin alýǵa shyqqan ekspedısıalardyń qıanatyn estigende, tóbe shashy tik turǵan.

Shoqan páterine ózi joqta jınalǵan jýrnal, gazetterdi qarap aldy. Sonan keıin sonaý Ombydan attanǵaly tek hat jazyp qana amandyq bildirip otyrǵan dostarymen dıdarlasýǵa kiristi. Ol aldymen Karl Kazımırovıchtiń úıine keldi. Aldynan esik ashyp qarsy kezdesken Ekaterına Ivanovna Shoqandy óz balasyndaı meıirlene súıip amandasyp, Karl Kazımırovıchke:

— Shoqan Shyńǵysovıch keldi. Múlde saǵynyp qalyp edik, — dep súıinishin aıtty. Karl Kazımırovıch qaýqalaqtap o da qushaǵyn jaıa ákelik júrekpen amandasty. Tek Elızaveta ǵana úıde bolmady. Shoqandy qonaq bólmesine alyp kirgen Karl Kazımırovıch:

— Petr Petrovıch, tanysyńyz, meniń sizge aıtqan azamatym osy edi, sátimen jaqsy kezdestińiz, — dedi.

— Óte kóńildi, — dep keń mańdaıly, shyqshyt saqaly jelbiregen aq sary kisi. — Petr Petrovıch Semenov, — dep qolyn berdi. Semenov degen famılıany estigende, Shoqan Vernyı bekinisindegi Dıqanbaı men Býtakov aıtqan famılıany esine túsirdi. Anyq sol ma, joq pa degen oımen:

— Petr Petrovıch, ǵafý etińiz, siz Jetisýda, Ystyqkólde boldyńyz ba? — dedi.

— Men sizden suraǵaly otyr edim, jas ofıser, Karl Kazımırovıchtiń aıtýyna qaraǵanda siz de sol jaqqa barǵan bolsańyz kerek. Onda biz saparlas bolǵan kisiler ekenbiz, men ol jaqqa bir emes, eki ret bardym, — dep kúlimdeı toqtady.

— E-e, Karl Kazımırovıch, sizge aıtyp qoıǵan eken ǵoı. Men sol Jetisý ólkesinen jýyrda oraldym. Sizdiń Vernyı bekinisine soǵyp, qyrǵyz Ystyqkóline deıin barǵanyńyzdy ózińizdi bastap alyp júrgen Dıqanbaı degen qazań ta, Býtakov ta aıtty.

— Olar óte durys aıtqan. Men Peterbýrgtan ádeıi arnaıy ekspedısıa uıymdastyryp bardym. Ol jaqtyń jaǵdaıy bizdiń elimizge óte qajetti bolyp otyr. Ásirese jaǵrafıalyq ǵylymǵa kóp jańalyq tabylatyn ólke. Sonymen qatar qyrǵyz Alataýy, Ystyqkól jaıly alyp qashty kóp qaýesetter bar. Myna bizdiń batys eliniń ǵalymdary ol ólkege aýyzdarynan sýy aǵa umtylady. Biraq olarǵa tereńdeı kirip ketýge múmkindik az. Óıtkeni Hıýa handyǵy Shyǵys Túrkistanǵa hrıstıan dinindegi eldiń adamyn etkizbeıdi. Bir kezdegi Qytaıdan Shyǵys Túrkistandy, Jetisý ólkesin basyp Batysqa baratyn jibek joly bul kezde topyraq basyp, soqyr súrleýge aınalǵan. Ásirese Batys elderiniń Azıaǵa istegen ozbyrlyq qylyqtary da halyq arasyn jaýlastyryp, pále sebýde. Sonymen qatar din qorshaýy da az kedergi emes, — dep Semenov biraz oılanyp qaldy.

Ol kisiniń ózin baıypty tyńdap, ár alýan oı júgirtip otyrǵan Shoqan:

— Petr Petrovıch, siz taý qyrǵyzdarynyń qaı-qaı jerlerinde boldyńyz? Altyshar jaqqa soqqan joqsyz ba? — dep surap qaldy.

— Shoqan Shyńǵysovıch, men qyrǵyz Alataýynyń biraz jerin araladym. Ásirese meniń kóp qarastyrǵanym Ystyqkól mańy boldy. Óıtkeni ataqty talym Aleksandr Gýmbold degen kisi Ystyqkól mańynda, Qulja qalasyna jaqyn jerde janar taý bar dep, sony búkil batys ǵalymdary bolyp izdestirgen edi. Men kóbinese sony anyqtaýǵa kóńil bóldim. Ol mańda janar taý joq. Tek, aspanmen tildesken Tán-SHan taýynyń ústirtinde ataqty Ystyqkól bar. Ol kóldi jan-jaqty qarastyrdym. Degenmen tilin bilmegen, ádet-ǵuryptaryna beıtanys eldi tilmash arqyly tildesip zertteý asa qıyn. Jáne biz barǵan taý qyrǵyzdary eki jarylǵan ózara bitimsiz jaý. Bir jaty Rossıa patshalyǵynyń qol astyna kirýdi maquldaıdy. Sizdiń týystarǵa ún qosady. Al bir jaǵy Hıýa handyǵymen qol ustasyp, Rossıa ýákilderine qoldan kelgen qastyǵyn aıamaıdy. Sondyqtan ondaı alysyp otyrǵan eldiń ishinde basqa ulttyń adamynyń júrýi asa qaýipti. Biz tek Vernyı bekinisinen alǵan shekarshylardyń qorǵaýymen aralap otyrdyq, — dep sózin aıaqtady.

— Petr Petrovıch, sizdiń aıtyp otyrǵan ǵalymyńyz Gýmbold qazir bar adam ba? — degen Shoqan suraǵyna:

— Bar adam. Qazir qartaıǵan. Ol kisimen men eki ret kezdestim. Nemis ǵalymdarynyń ishindegi álem syryna, jaratylys ǵylymyna asa júırik adam. Aralamaǵan jeri az. Ońtústik Amerıkada da bolǵan. Oral, Altaı atyrabynda da bolǵan. Sizdiń qazaq dalasyn da aralaǵan. Kaspıı teńizinde de bolǵan adam. Bara almaǵan jeri — alyp qashty sózden estigen aspanmen tildesken Alataý alqabyndaǵy janar taý. Biraq ol kisi barmaǵanmen biz bardyq. Onda janar taý joq, — dep toqtady.

— Siz, Qashǵarmen saýda aralastyrýǵa bizdiń Rossıa eliniń tóte joly qaı baǵytpen jobalansa durys bolady, osyny baıqadyńyz ba? — degen Shoqan suraǵyna:

— Men, árıne, Altyshar, Qashǵar qatynasy jaıynda qarastyrdym. Biraq onyń naǵyz senimdi qaýipsiz jolyn dál aıtý qıyn-aq. Tek, sol Azıanyń óz adamdary arqyly bolmasa, basqa ulttyń adamyna asa qaýipti, — dep taǵy da óz qorytyndysyna keldi. Shoqannyń muny suraýdaǵy maqsaty, ózderiniń jınap qaıtqan materıaldaryna qatynasty oılastyrǵan jobalaryna qandaı tıimdi oı aıtar eken degen pikir edi. Oǵan Petr Petrovıch Semenov aıryqsha baǵyt nusqaǵan joq.

Shoqan Gýtkovskıılerdiń úıinde ataqty talym Semenovpen kezdesip tanysqannan keıin, ǵylym jolyna burynǵydan da qushtarlana týsti. Áziniń ekspedısıadan jınap qaıtqan málimetterin qoryta, túıindegen oılaryn tereńdete tústi. Sonymen qatar Gýmboldtiń taǵy basqa sol sıaqty jıhangez álem syryn zerttegen ǵalymdardyń eńbegin izdestirip, birazyn qolyna túsirip te aldy. Sol Gýtkovskııdiń úıinde kezdesip, shyn yqylaspen tanysqan Semenov ózi Ombydan attanǵansha Shoqandy kózinen tasa etpedi. Únemi baılanys jasap, ǵylymı aqylshy bolyp aldy.

Shoqan jumysyn biraz yńǵaılaǵannan keıin Kapýstınderdiń úıine keldi. Olar da saǵyna kórisip meıirlene májilistesti. Tek bul úıdiń ishinen Shoqannyń kezdestirmegen adamy Vera Iakovlevna boldy. Árıne, Shoqan birden Vera Iakovlevna qaıda dep surap, jeńiltektik istemedi. Aldymen salmaqty amandasyp, óziniń uzaq júrip qalǵan jaılaryn aıtyp, sabyrly otyrdy. Vera jónindegi sózdi Ekaterına Ivanovna ózi bastady.

— Shoqan Shyńǵysovıch, sizge Veranyń keıingi haty barǵan joq pa? Ol Peterbýrgqa júrerde hat jazyp edi ǵoı. Meniń baıqaýymsha ol hatty almaǵan sıaqtysyz.

— Ǵafý etińiz, Ekaterına Ivanovna, Vera Peterbýrgqa júrip ketti me? Onda oqýǵa bardy ma? — degen Shoqan suraǵyna:

— Shoqan Shyńǵysovıch, sizge Vera aıtqan joq pa? Pıterbýrgta Veranyń naǵashy atasy bar ǵoı. Sol kisi «Verany Peterbýrgta oqytalyq, maǵan jiberińder», — dep surap júrgen. Sol naǵashy aǵasy: «Verany túsiretin oqý ornyna kelisip qoıdym, tez jiberińder», — dep telegramma berip, jiti shaqyryp aldy. Oqýǵa túsken hatyn kútip otyrmyz, — dep Ekaterına Ivanovna Veranyń Peterbýrgqa attanǵan jaıyn aıtyp berdi.

— Keshirim suraımyn, Ekaterına Ivanovna, ol Veranyń naǵashy atasy sizdiń inińiz be, atańyz ba? — degen Shoqan suraǵyna:

— Ol meniń inim. Dmıtrıı Ivanovıch Mendeleev. Ol kisi ǵylymmen shuǵyldanatyn adam, — dedi.

Shoqan Mendeleevtiń atyn burynnan estigeni bardy. Biraq qandaı ǵylymmen shuǵyldanady, ony anyqtap bilmegen-di. Ásirese Veramen san ret áńgimelesip júrgende, bul týystary jaıynan surastyryp bilmegen-di.

Ombydaǵy dostarynyń birazymen kezdesip, júrip qaıtqan jaǵynyń jaıyn, ásirese Gasfort myrzanyń júrgen jerine ózine eskertkish belgi ornatqysy keletin dańǵoı qylyqtaryn keıde kúıine, keıde ajýalaı áńgimeledi. Bul jaǵynan onyń kep áńgimelesken dosy Sergeı Dýrov. Ol Shoqanǵa osy jolǵa attanarda-aq:

— Sizdiń general-gýbernatoryńyz tek qana esersoq emes, orys patshalyǵynyń barlyq esýastyq zulmatynyń aınasy. Ol bir ǵana Gasfort boıyndaǵy óreskeldik emes, búkil memlekettik tártibimizdiń júıesi, — dep sıpattap edi. Shoqan osy saparynda, Dýrov dosynyń aıtqan pikiriniń aına-qatesiz beınelerin kórip qaıtty.

Shoqan júrgen jolynan jınaǵan málimetterdi jan-jaqty ǵylymı turǵydan jazyp jınaqtady. Onyń ishinde Gasfort arnap tapsyrǵan qyr halqynyń ádeti, dini jaıynan kóp nárselerdi taldap qaǵazǵa túsirdi. Osy jazý ústinde Shoqannyń aqylshy jetekshisi Petr Petrovıch Semenov boldy. Ol Shoqanǵa ózi orys tiline aýdarǵan Rıtterdiń Azıa halqynyń jer baılyǵyn paıdalaný jaıyndaǵy eńbegin, sonymen birge Gýmboldtiń jıhankezdik eńbekterin berip tanystyrdy. Osy sıaqty tamasha dos tapqan Shoqan ǵylymǵa kózi ashylyp yntyǵa tústi.

Shoqannyń júrip qaıtqan saparynan alǵan ǵylymı derekterine Petr Petrovıch Semenovtyń myna bergen kitaptary qosymsha uıtqy boldy. Shoqan jınap qaıtqan málimetterdi jazyp bergende, tanysyp shyqqan general-gýbernator sondaı qýandy. Gasforttyń ózi oılaǵan topshylaýynan áldeqaıda tereń eken. Ózderi estip bara almaı qaıtqan taý qyrǵyzynyń ómiri, Ystyqkól sıaqty erekshe jaratylys ǵajaıybyn tezdetip anyqtap bilý óte qajettigin aıqyndaı túsipti. Shoqannyń ózimen birge júrgendegi alǵyr da bilimdi qyzmetine razylanǵan jáne myna jazyp bergen eńbeginiń erekshe qundylyǵyna súısingen general-gýbernator onyń qyzmet ornyn joǵarylatyp, porýchık ataǵyn bergizdi. Sonymen qatar Shoqandy Peterbýrgtaǵy osy ekspedısıany uıymdastyrýǵa basshylyq etken mekemege de maqtap habarlady. Solardyń suraýymen Gasfort ekspedısıanyń habarlamasyn jáne burynǵy baıandamanyń da kóshirmesin jibertti. Bir jaǵynan Shoqan jazǵan, jınaǵan málimdemeler arqyly ózin de joǵarǵy jerge maqtana jetkize, Shoqandy da kótermelep qamqorshy bolyp aldy.

Júrip qaıtqan joly jemisti bolyp Sibir ólkesiniń bıleýshisine senimi artqan Shoqan erkindeı tylymǵa kerekti jaılarǵa kóp kóńil bóldi. Sol jyldarda Orynbordyń gýbernıalyq vedomstvosynda basylǵan V.V.Vılámınov-Zernovtyń «Qyrǵyz-qaısaq halqynyń Qoqan handyǵy kezindegi tarıhı málimeti» atty eńbegin jazdyryp aldy. Sonymen qatar býrát azamaty Dorjı Banzarovtyń eńbegimen de osy kezde tanysty. Ol osy bir kezde Azıa eliniń jaıynan jazylǵan eńbekterdiń qandaıyn bolsyn taýyp, tanysyp otyrdy. Fın halqynyń jas ǵalymy Kastronanyń «Rossıa qol astyndaǵy Azıa halqynyń tirshiligi» degen eńbegimen de tanysyp ótti. Sol sıaqty Shoqan ıakýt halqynyń ómirin zerttep, aýyz ádebıetin jınaǵan Nıkolaı Chıjovtyń eńbegimen tanysyp, ıakýt tiliniń qazaq tilimen tuqymdas kóp uqsastyǵy barlyǵyn da kezdestirdi.

Ásirese óziniń týǵan eliniń, onymen qanattas tili, ádeti-ǵurpy tuqymdas eldiń tirshiligine degen yntyzary kúsheıdi. Olardyń bárin salalap tereńdeı jazýǵa qolyndaǵy dáleldemeler áli az. Kóbinese tanysqan jaılary bireýlerdiń jazǵany. Ol kózimen kórip, anyǵyraq jete tanysýǵa qushtar-aq. Osyndaı tereń oıǵa qanat qaqtyrǵan Petr Petrovıch Semenov edi. Barnaýlǵa júrerde Shoqanǵa erekshe bir oı saldy:

— Men myna general-gýbernatoryńa bir jaıdy tapsyrǵaly otyrmyn. Ol — ana Alataýdyń kúngeıin mekendegen qyrǵyz eliniń jaı-kúıimen jete tanysý. Jáne olardyń bizdiń Rossıanın, qol astyna qosylýǵa yntalanyp otyrǵan rýlarynan qol úzbeı qatynasty kúsheıtý. Sen sıaqty sol eldiń tilin, ádet-ǵurpyn biletin adamdardan ǵylymı ekspedısıa jiberý. Eger ol kisi osyny uıymdastyrsa, sen daıyn bol. Óte qajet. Onda bizben de baılanysyń kúsheıedi, — dep aqyl aıtty.

— Ondaı usynys bolsa, men daıynmyn. Al, siz, osy oıyńyzdy aıaqsytpańyz, — dep Shoqan Semenovtyń qolyn aldy.

Shoqan Karl Kazımırovıchpen ekeýi Gasforttyń ózine sóılesip, jaz shyǵa Dýrovtyń qyrǵa shyǵyp dem alýyna ruqsat aldy. Árıne, Dýrovtyń qyrda tanysy joq. Júdeý dosyn Kókshetaý jaılaýyna taza aýa, qymyzǵa jiberýge, aýlyna Shoqan ózi hat jazyp, hat kútip otyrǵandy.

Qoljazba qaǵazdarynyń árqaısysyna úńilip otyrǵan Shoqannyń esigin bireý qaqty. Esikti ashyp jiberip «Grısha!» dep bas salǵan Shoqandy áskerı kıimimen o da qaýsyra qushaqtap: «Shoqan dosym!» dep biraz qysyp turdy. Ekeýi qushaqtaryn jazyp, amandyq surasty.

— Grıgorıı Nıkolaevıch, múlde jaýynger ofıser bolyp alypsyń ǵoı. Qaıda júrgen jaıyńnan hat ta jazbadyń, — degen Shoqan kinásyna Grıgorıı:

— Meniń júrgen jerimde júrseń, sen de hat jazbaısyń. Sen general-gýbrnatordyń keńsesiniń buryshynan oryn alyp, kıtábıa chınovnık bolyp otyrsyń, — dep o da óziniń dostyq ázilin aıtyp jyǵyndy bolar emes.

Shoqanmen alǵashqy áńgimelese bastaǵanda áldeqalaı ǵylymı qıaldar estip, Grıgorıı Nıkolaevıch óz qulaǵyna ózi senbegendeı bop otyrdy. Ol Shoqannyń shaǵyn bólmesindegi kitaptaryn kórip, az ýaqyttyń ishinde munshalyq qundy kitap jınap alǵanyna tańdandy. Ásirese onyń tańdanǵany Sergeı Dýrovtyń Shoqanǵa syılaı bergen kitaptary boldy. Ol kitaptar jaıly Grıgorıı habarsyz edi.

Ataqty petrashevtardyń qoljazba eńbekteri óz aldyna bir erekshe dúnıe.

— Shoqan, sen patshaly Rossıanyń búkil Sibir ólkesin bılep otyrǵan bas mekemesinde chınovnık bolyp istep otyryp, myna sıaqty ádebıetterdi qoljazbadan jınap tabynasyń, — dedi. Muny Grıgorıı Shoqandy kinálaı aıtqan joq. Bir jaǵy ázili, bir jaty kitaptardyń mazmunyna óli moıyndamaǵan atústi qaraǵandyǵy da bar edi.

— Grıgorıı, keshirim et, sen anaý anaıy, qarýsyz ba¬syn ıip, moınyn tósep otyrǵan beıkúná qazaqtarǵa qamshy úıirgen shekarashylardyń dańǵaza aıqaıyna ábden qunyǵyp alyp, ádebıet, ǵylym dúnıesinen tosańsyp qalǵansyń ǵoı. Myna sıaqty halyq qamynyń qaıratkerleriniń asyl oı-pikirine áli de úrke qaraısyń ba?

Áı, bilmeımin, ázirshe ondaı zar zaman pikirden góri, myna ezilgen halyqtyń búgingi tirshiligin durystaý jolyna qyzmet isteý kerek. Sizdiń el sıaqty eki ottyń ortasynda talan-tarajǵa ushyrap otyrǵan eldi ana Azıa túneginen arshyp alyp jaryqqa súıreý kerek, — dep óziniń shekarashylar tobynda júrgendegi qoqandyqtarmen aıqasyn Jetisý elin jaryqqa súıreý dep sanaıtynyn aıtty.

— Grıgorıı, seniń bul pikiriń óte durys. Biraq Azıa handyqtarymen búgingi Rossıa qanaýshylarynyń halyqqa ister zábiriniń aıyrmasy az. Tek, Rossıa, myna sıaqty zıaly qaýymynyń halyq qamyn alystan oılap júrgizip otyrǵan kúresi ıgilikti jol. Oǵan sen atústi qarama!..

Shoqannyń keıingi sózine Grıgorıı qarsy daý aıtpaı, ekeýi basqa áńgimege kóshti. Olar sonaý korpýsta oqyp júrgendegi jıhangezdik júristi ańsaıtyn jaılaryn taty qozǵady. Ol jóninen ekeýi de uly maqsattarynyń bastamasyn qoldaryna alǵan tárizdi. Ásirese ekeýi eki túrli jaımen bolsa da aspanmen tildesken Alataý ólkesin, bir kezdegi jumbaqtaı kóringen qazaq dalasynyń biraz jerin kórip tanysqan. Uly maqsattary alda, osyny oılasty.

— Grıgorıı, Omby qaýymynyń keıingi jyldardaǵy ómirinen habaryń az shyǵar. Seniń ana Jetisýdaǵy at ústinde quıǵyta shapqan ekpiniń qalanyń qamaý kóshesine ılige almaı otyr ǵoı. Onda seni men keıingi jyldarda tapqan jańa dostarymmen tanystyraıyn, — dep Shoqan Grıgorııdi Dýrovtyń úıine ertip keldi. Shoqannyń suraýymen keńse qyzmetinen bosap, Kókshetaýǵa júrýge ázir otyrǵan Sergeı Dýrov Shoqan dosyn qýana qarsy aldy. Shoqan tanystyrǵan Grıgorıı Nıkolaevıch Potanınmen tanysyp áńgimege kirisip ketti. Sergeıdiń Grıgorııden qyzyǵa suraǵany shekarashylar ómiri, ondaǵy halyq jaıy boldy. Ásirese Grıgorıı Potanınniń Qulja qalasyndaǵy Rossıa konsýly Ivan Zaharovqa Qapal bekinisiniń bastyǵy Abakýmovtyń tapsyrýymen kúmis aqsha qoryn aparyp bergen jolyndaǵy kórgen bilgeni Qulja qalasynyń bekinderi, ondaǵy Qytaı memleketi ýákilderiniń qylyǵynan kóp jaılardy aıtty.

Sergeı Dýrovtyń Dostoevskıımen birge aıdalǵan azapty saparyn aıtqany, petrashevshilderdiń kúresi jaıynan sóılegeni Grıgorııdi múlde jańa bir dúnıege alyp kelgendeı boldy. Onyń Shoqanmen alǵashqy kezdeskendegi keıbir tańyrqaǵan oılarynyń bári atústi ekenin endi ábden túsindi. Ol óziniń biraz tosańsyp qalǵanyn ishteı moıyndap, Shoqanǵa múlde bas ıip aldy.

Ombyda bolǵan kúnderinde Grıgorıı Shoqansyz bir kún ýaqyt ótkizgen joq. Ol óziniń Altaı taýynan, Sharyn boıynan jınaǵan ósimdik gúlderin, ol jaqtan ákelgen sırek kezdesetin qustardyń, ańdardyń terilerin Shoqanǵa syılap, olardyń jaıynan ǵajap jańalyqtar aıtty.

Osy bir kúnderde Shoqandy Gasforttyń ózi shaqyryp qabyldady.

— Shoqan Shyńǵysovıch, sizdi shaqyrtqanym, men Peterbýrgtan mynadaı tapsyrma aldym. Bizdiń byltyrǵy baryp qaıtqan saparymyz Peterbýrgtegi ulyqtarǵa qatty unaǵan. Sony áli de tolyqtyra túsý úshin ana taý qyrǵyzy, Ystyqkól atyrabyn jete tekserip tanysýǵa ekspedısıa uıymdastyrýdy usynǵan edim. Sony durys dep taýyp, maǵan tolyq bılik berip otyr. Onyń ústine myna bir qaǵazdy qyrǵyzdyń Boranbaı Bekmuradov degen manaby jazady. Árıne, men aýdarma arqyly azdap tanystym. Siz ózińiz de oqyńyz.onyń da suraıtyny — bizdiń Rossıa patshalyǵynyń qol astyna qarap, kórshiles ana sizdiń Jetisý elimen birge bolǵysy keletinin aıtady. Sonymen birge: «bizge senimdi ýákilderińizdi jiberip, barlyq jaı-kúıge tanyssańyzdar», — dep suraıdy. Maǵan osy oıdy salǵan Peterbýrgtyń jahangez ǵalymy Petr Petrovıch Semenov edi. Men endi sol qyrǵyz Alataýyna baratyn «Ystyqkól ekspedısıasyn» uıymdastyrýdy sheship otyrmyn. Ol ekspedısıany Semeıdegi polkovnık Homentovskıı basqarady. Bul jerden barýǵa sizdi laıyqtap otyrmyn. Býtan qalaı qaraısyz? - dedi.

— Gýstav Hrıstıanovıch, sizdiń ol sıaqty senim kórsetkenińizge shyn júrekten alǵys aıtam. Men sizdiń árdaıym qyzmetińizge ázirmin. Búgin júr deseńiz de daıynmyn, — dep Shoqan tártiptilik kórsetti.

— Ózim de siz osylaı qabyldar dep oılap edim. Senimimdi aqtadyńyz. Onda men sizdiń júrýińizge buıryq jazdyram. Homentovskııge daıyndyq isteýine bútin buıryq jiberem.

Al myna Boranbaı manaptyń haty sizde bolsyn. Keıin arhıvke beresiz, — dep Gasfort Shoqanǵa úlken senim kórsetken yqylasyn aıtty.

Shoqan Gasforttyń tapsyrmalaryn alyp úıine qaıtty. Onyń qazirgi eń bir alań jaıy Dýrovty aýlyna attandy-rý, sonymen qatar Petr Petrovıch Semenovqa hat jazyp, júrýin habarlaý boldy. Shoqannyń jańa ekspedısıaǵa júretin bolǵanyna Karl Kazımırovıch, Iakov Petrovıchter asa qýanyshty edi. Olardyń Shoqanǵa:

— Shekaradaǵy ákimder ana momyn halyqty jábirlemesin, osy jaǵyna aıryqsha kóz sal. Seniń myna sıaqty jaýapty sapardaǵy mindetińniń eń bastysy da sol halyqtardy Rossıaǵa dos etip jaqyndatý ǵoı, — desti.

Shoqannyń kútken haty da sátimenen kelip, Sergeı dosyn aýlyna attandyrdy. Ombyda biraz birge bolyp, Grıgorıı de óziniń qyzmetine ketti. Shoqan dostarynyń endigi tilegi «eńbegiń jemistene bersin» boldy. Ózi de osy júristi ańsaı kútken, asqan yntamen attanbaq.

---