InfoHub Logo

Navolokıte keme túnde keldi. Maıor Kýzmın jaı basyp palýbaǵa shyqty. Jańbyr sirkirep tur. Aılaq qulazyp qalǵan, tek jalǵyz sham ǵana syǵyraıady.

"Qalasy qaıda bunyń? — dep oılady Kýzmın. — Tóńirek tas qarańǵy, sylpyldaǵan jańbyr — ne bop jatqanyn shaıtan bilsin!"

Ózennen sýyq jel azynap tur, tula boıy tońazyp, titirkep ketken soń, shıneliniń ilgegin saldy.

Kýzmın kapıtannyń kómekshisin taýyp alyp, keme Navolokıde uzaq tura ma dep surady.

— Úsh saǵattaı turar, — dep jaýap qatty kómekshi. — Júkti tıep bolýyna baılanysty. Onyń qajeti qansha? Siz áli júre bermeısiz be?

— Bir amanat hatty aparyp bersem dep em. Gospıtálda birge jatqan kórshimnen. Áıeline. Ol osynda. Navolokıde turatyn kórinedi.

— Iá, qıyn-aq! — dedi kómekshi kúrsinip. — Kózge túrtse kórgisiz qarańǵy. Gýdokqa qulaǵyńyzdy sala júrińiz, áıtpese, qalyp qoıasyz.

Kýzmın aılaqqa túsip, taıǵaq basqyshpen ózenniń jarlaýyt jaǵasyna kóterildi. Tóńirektegi buta arasynan tysyrlap jaýǵan jańbyr úni estilip tur. Qarańǵyǵa kózin úıretý úshin, Kýzmın biraz turdy, sosyn baryp múlgip turǵan mástekti, jeńil prodetkany kórdi. Arba shatyry kóterýli. Onyń astynan bireýdiń qoryly estiledi.

— Áı, tamyr, dúnıeniń bárinen qur qaldyń ǵoı! — dedi Kýzmın daýystap.

Kóshir jaı qozǵalyp, kúımeden shyqty, sińbirip, murnyn shekpeniniń etegimen súrtti, sosyn baryp:

— Júremiz be? — dep surady.

— Júrelik, — dedi Kýzmın ony qostap.

Kýzmın baratyn kóshesiniń atyn aıtty.

— Alys, — dedi kóshir abyrjyp. — Sonaý taý basynda. Shırektiń pulynan kemge kelispeımin.

Ol delbesin qozǵap, tańdaıyn qaqty. Proletka ornynan samarqaý jyljydy.

— Sen nemene, Navolokıdegi jalǵyz kóshirmisiń? — dep surady Kýzmın.

— Biz, osynda káýdirep júrgen eki shalmyz. Qalǵany maıdanda. Ózińiz kimge kele jatyrsyz?

— Bashılovaǵa.

— Ony bilem ǵoı, — kóshir jalt qarady. — Olga Andreevnaǵa, dáriger Andreı Petrovıchtiń qyzyna kele jatyrsyz ba? Máskeýden ótken qysta kelgen, ákesiniń úıinde turyp jatyr. Andreı Petrovıchtiń qaıtys bolǵanyna, mine, eki jyl, al onyń úıi...

Proletqa qırań etip, shuqanaqqa túsip, shıqyldap qaıta shyqty.

— Sen jolǵa qara, — dedi Kýzmın. — Jan-jaǵyńa jaltaqtaı berme.

— Jol shynynda da... — dedi kúbirlep kóshir. — Bul jolmen kúndiz júrýge qorqasyń, árıne. Al, túnde báribir. Qarańǵyda oı-qyryń kórinbeıdi.

Kóshir únsiz qaldy. Kýzmın shylym shegip, proletkaǵa shalqaıyp jatty. Kóterilgen shatyrdy tyrsyldatyp, jańbyr shertip keledi. Alysta ıtter úredi. Askóktiń, dymqyl shetenderdiń, ózenniń syz ıisi shyǵady. "Saǵat, dáýde bolsa, bir bolyp qalǵan shyǵar" dep oılady Kýzmın. So zamat áldeqaıdaǵy shirkeýden jaryq qońyraý bir ret qańǵyr etti.

"Demalysymdy osynda qalyp ótkizsem, — dep oılady Kýzmın. — Myna aýasynyń ózinen ne páleniń bári, jaraqattan sońǵy aýrý-syrqaýdyń bári sap bolar edi. Terezesi baýǵa qaraǵan úıden bir bólme jaldasam. Osyndaı túnde terezeni shalqaıta ashyp tastap, jyly tósekte, kórpege oranyp alyp, jańbyrdyń túıe japyraqqa tyrs-tyrs jaýyp jatqanyn tyńdasań".

— Siz onyń kúıeýimisiz? — dep surady kóshir.

Kýzmın jaýap qatpady. Áskerı adam, shamasy, aıtqanymdy estimeı qaldy bilem dep oılady kóshir, biraq, saýalyn qaıta qoıýǵa júregi daýalamady. "Kúıeýi bolmaǵanda kim deısiń, — dep oılady kóshir. — Al, jurt ony kúıeýinen soǵysqa deıin aıyrylysyp ketipti dep soǵyp júr, jalǵan sóz boldy ǵoı, tegi!

— O, saıtan! — keshir yzalanyp, aryq mástegin delbemen tartyp jiberdi. — Qamyr ılegendeı sylpyldaýyn munyń!

"Kemeniń keshigip túnde kelýiniń ózi oǵash boldy, — dep oılady Kýzmın. Palatada birge jatqan kórshisi Bashılov, Kýzmınniń Navolokı arqyly júretinin bilgende, áıeline hatty qolma-qol tabys et degen nesi eken? Endi jeti túnde jurtty oıatýy kerek, ne dep oılaıtynyn bir qudaıdyń ózi bilsin!"

Bashılov uzyn boıly mysqylshyl ofıser edi. Ol reti kelgende kóp sóıleýdi unatatyn. Bir nárseni taýyp aıtarda ózinen-ózi shıqyldap, uzaq kúletin. Áskerge shaqyrylǵanǵa deıin, Bashılov kıno-rejısserdiń kómekshisi bolyp istegen. Kúnde keshqurym palatadaǵy kórshilerine fılmder jaıly áńgime shertedi. Jaraly jaýyngerler Bashılovtyń áńgimesine qumar, qashan aıtqansha asyq bolyp, onyń zeıindiligine qaıran qalysady. Ár alýan adamdarǵa, oqıǵalar men kitaptarǵa baǵa berýge kelgende Bashılov qytymyr da qatal, bir aıtqanynan qaıtpaıtyn qalsha edi jáne bireýdi ájýalaýǵa kelgende shaldyrmaıtyn alaıaq. Kóbine ol jurtty ym-jymmen, ázil qashyra otyryp ájýalaıtyn da, anaý ony qapelimde ańǵarmaı da qalatyn, tek arada birer saǵat ótkesin baryp, Bashılovtyń ózin mazaq qylǵanyn sezetin, onyń janyna tıetin ashshy bir jaýap izdeıtin. Biraq ýaqyty ótkesin odan ne paıda, ishten tynyp qala beretin.

Kýzmın júrmesten bir kún buryn, Bashılov oǵan áıeline arnap hat berdi, Kýzmın tuńǵysh ret onyń abyrjyp turǵanyn baıqady. Sol kúni túnde ol Bashılovtyń tóseginde dóńbekship, ahlap-ýhlep jatqanyn esitti. "Bálkim, ol onsha qatygez de emes shyǵar, — dep oılady Kýzmın. — Áne, baıǵus, jylap jatqan sıaqty. Onda áıelin jaqsy kórgeni. Jaqsy kórgende de aıryqsha jaqsy kóredi eken".

Erteńine uzaqty kún Bashılov Kýzmınniń qasynan aınalshyqtap shyqpaı qoıdy, oǵan japaqtap qaraı berdi, óziniń flágin usyndy, al dál júrer shaqta ekeýi otyryp, Bashılovtyń sary maıdaı saqtap júrgen bir shyny sharabyn ishti.

— Sizdiń maǵan jaýtańdap qaraı beretinińiz qalaı? — dep surady Kýzmın.

— Siz bir jaqsy adamsyz, — dedi Bashılov. — Siz sýretshi bolýǵa laıyq jansyz, qymbatty maıor.

— Men topografpyn, — dep jaýap qatty Kýzmın, — al topograftar da, túptep kelgende, sýretshi ǵoı.

— Nege?

— Dıýanalar ǵoı, — dedi Kýzmın eki ushty ǵyp.

Qańǵybastar, aqyndar, qýylǵandar, bolamyn dep týǵandar, bolmaǵanmen... dedi Bashılov mysqyldaı taqpaqtap.

— Bul kimniń óleńi?

— Voloshınniń. Biraq gáp onda emes. Men sizdiń kúıińizge qyzyǵam da, qyzǵanam da, jaýtańdap qaraı beretinim de sodan.

— Neni qyzǵanasyz.

Bashılov staqandy aınaldyryp kórdi de, oryndyqtyń arqalyǵyna shalqaıa túsip, myrs etti. Olar gospıtál dáliziniń alys túkpirinde, shaǵyn toqyma ústeldiń basynda otyrǵan. Dalada jel azynap, jas shybyqtardy maıystyryp, aǵashtardy shýlatyp, shań-tozańdy sýyryp turǵan. Ózenniń ar jaǵynan qalaǵa qaraı jaýyn bulty qaptap keledi.

— Neni qyzǵanasyz deısiz be? — Bashılov saýaldy qaıtalap, óziniń qyp-qyzyl qolyn kóstıtip, Kýzmın qolynyń ústine arta saldy. — Bárin de qyzǵanam. Tipti sizdiń qolyńyzdy da qyzǵanam.

— Túsinsem buıyrmasyn, — dedi Kýzmın qolyn abaılap bosatyp alyp. Bashılovtyń sýyq qolyn unatpady. Biraq munysyn Bashılov sezip qalmasyn dep, shynyny alyp, sharap quıa bastady.

— Túsinbeseń, túsinbeı-aq qoı! — dedi Bashılov renishpen. Ol biraz únsiz otyrǵasyn tómen qarap til qatty: — Shirkin, sizdiń ornyńyzda men bolsam! Qoıshy, osynyń bári bos sóz! Eki kúnnen keıin siz Navolokıde bolasyz. Olga Andreevnany kóresiz. Ol sizdiń qolyńyzdy qysady. Men sony qyzǵanyp otyrǵam joq pa! Endi túsindińiz be?

— Qoı, o ne degenińiz! — dedi Kýzmın sasyp qalyp. — Áıelińizdi kóresiz áli!

— Ol maǵan áıel ǵana emes! — dedi Bashılov qatýlanyp. — "Zaıybyńyz" dep aıtpaǵanyńyz qandaı jaqsy boldy.

— Keshirińiz, — dedi Kýzmın báseń.

— Ol maǵan áıel ǵana emes! — dedi Bashılov taǵy da qatýlanyp. — Barym da, narym da, tynysym da, tirligim de sol! Jaraıdy, jeter osy da!

Ol ushyp turyp, Kýzmınge qolyn usyndy:

— Qosh bolyńyz. Maǵan renjimeı-aq qoıyńyz. El qatarly adammyn, ala-bóten eshteńem joq.

Proletka bóget ústine shyqty. Qarańǵylyq qoıýlana tústi. Kári taldar arasynda jańbyr sibirlep, japyraqtardan tyrs-tyrs tamshylap tur. At tuıaǵy dúńkildep, kópir taqtaıyna tıdi.

"Qansha aıtqanmen, alys eken!" — dep oılady Kýzmın, sosyn kóshirge til qatty.

— Sen meni úıdiń aldynda tosa tur. Aılaqqa qaıta aparyp tastarsyń...

— Munyń jón eken, — kóshir birden kelise ketti, biraq ishinen: "Joq, kúıeýi bolmady. Kúıeýi bolsa, birer kúnge kidirer edi ǵoı. Shamasy, bógde bireý boldy" dep oılady.

Kedir-budyr tas kóshe bastaldy. Arba sekektep, temir tepkishekter zyryldaı jóneldi. Kóshir arbany jol shetine burdy. Dońǵalaq ylǵal qum ústimen naıqalyp keledi. Kýzmın oıǵa shomdy.

Áne, Bashılovtyń buǵan suqtanǵan túri anaý. Árıne, ol suqtanǵan joq. Bashılov tek aýzyna kelgen bir sózdi jańylys aıta saldy. Gospıtál terezesi aldynda sóıleskennen keıin, Kýzmın qaıta Bashılovtyń jaı-kúıin birtúrli qyzǵanyshpen eske alǵany bar. "Taǵy da jańylys kettim be? — dep oılady Kýzmın. Ol eshkimdi qyzǵanbaıdy. Tek ózin-ózi aıaıdy: mine, qyryqqa keldi, biraq Bashılov sıaqty, bireýge ǵashyq bolyp kórgen emes. Ámanda soqa basy sopaıyp júrgeni".

"Tún. Qulazyǵan baýlarda tysyrlap jańbyr búrkip tur, jat qala, sonaý shabyndyqtan tuman órip keledi — óstip ómiriń de óte shyǵady", — dep oılady Kýzmın.

Onyń taǵy da osynda alǵysy keldi. Ózenniń arǵy jaǵyndaǵy shabyndyqtar, qara joldar, parom ústindegi shóp tıelgen arbalar, esik aldynan-aq alaqandaǵydaı kórinip turatyn orystyń shaǵyn qalalaryn janyndaı jaqsy kóredi. Osy bir sezim onyń ózin de qaıran qaldyrady. Ol tústikte, teńizshi otbasynda ósti. Ár nárseni zerttep bilmekke, geografıa kartalaryna, kezbe tirlikke degen bir qushtarlyq oǵan ákesinen mıras bolyp qaldy. Sol sebepti de ol topograf boldy. Degenmen, bul kásibin kezdeısoq mamandyǵym dep esepteıtin-daǵy, eger basqa ýaqytta týsam ǵoı, atyshýly ańshy nemese jana jerler ashatyn saıahatshy bolar edim dep oılaıtyn. Ol ózi jóninde dáp osylaı oılaýdy unatatyn, biraq munysy múlde qate edi. Onyń minez-qulqynda álgideı adamdarǵa tán eshteńe bolmaıtyn. Kýzmın uıalshaq, jumsaq, uıań minezdi kisi edi. Qyraý shalǵan shashynan onyń jas shamasy ańǵarylǵandaı. Biraq, osynaý tapaldaý kelgen qaǵylez ofıserge qarap, eshkim de ony otyzdyń ústindegi jigit eken dep oılamas edi.

Proletka, aqyrynda, tas qarańǵy qalaǵa kelip kirdi. Tek bir úıde ǵana, shamasy, dárihana bolar, áınek esikti úı ishinde kógildir sham janyp tur eken. Kóshe joǵary, erge qaraı órmeledi. Kóshir atqa jeńil bolsyn dep arbadan tústi. Kýzmın de jerge tústi. Arbadan qalyńqyrap qoıǵan ol kenet ómiriniń osy bir oqys jaıyn esine aldy. "Men qaıdamyn osy? — dep oılady ol — Qaıdaǵy bir Navolokıden, meńireý túkpirden kelip bir-aq shyqtym, taǵaly at tuıaǵynan tas ushqyn atyp jatyr. Osy mańda beıtanys bir áıel bar. Jeti túnde oǵan asa mańyzdy, bálkim, bir kóńilsiz hatty tapsyrýym kerek. Al, osydan eki aı buryn ǵana maıdanda, Polshada, keń arnaly tynyq Vısla jaǵasynda júrip edim. Jatqan bir ǵajaıyp! Jáne dúnıe qandaı jaqsy deseńshi!"

Dóń artta qaldy. Kóshir búıirdegi bir kóshege buryldy. Birtindep bult sógile berdi, qap-qara tuńǵıyq aspanda o jer bu jerden dirildep, juldyz jana bastady. Olar shalshyq sýdan jalt etip bir kórinip, bir sónip jatyr.Proletka mezonındi úı aldyna kelip toqtady.

— Keldik! — dedi kóshir. — Qońyraý qaqpanyń oń jaǵynda.

Kýzmın qońyraýdyń aǵash sabyn taýyp alyp tartyp qalyp edi, eshbir daýys shyqpady — tek basqan sym ǵana sańǵyr ete tústi.

— Qattyraq tartyńyz! — dedi kóshir.

Kýzmın qońyraý sabyn taǵy tartty. Úı túkpirinen qońyraý syldyrady. Biraq úı burynǵysha tym-tyrys, shamasy, eshkim oıanbasa kerek.

— Eh-he-he! — Kóshir qatty esinedi. — Jańbyrly túnde kisini uıqy basady.

Kýzmın az aıaldap, qońyraý baýyn qattyraq tartty. Aǵash dálizden áldekimniń tyqyry estildi. Bireý esik aldyna kelip, demin ishine tartyp, az-kem tyńdap turdy da:

— Kimsińder, túge? Ne kerek ózderińe? — dep surady jaqtyrmaǵan daýyspen.

Kýzmın jaýap qatyp úlgirgenshe, kóshir onyń aldyn orap ketti:

— Ash esikti, Marfa, — dedi ol,  — Olga Andreevnaǵa bir kisi keldi. Maıdannan.

— Maıdannan kelgen kim edi? — dedi qaqpa syrtynan álgi dókir daýys. — Biz eshkimdi kútpep edik.

— Kútpeseńder de, kútip alar kún týǵany da!

Shynjyrly esik jaıymen ashyldy. Kýzmın qarańǵy esikke qarap, aty-jónin, kelgen sharýasyn aıtty.

— Ákem-aý! — dedi áıel shoshyǵan daýyspen esiktiń ar jaǵynan. — Sonsha áýre-sarsańǵa túsip! Qazir ashaıyn, Olga Andreevna uıyqtap jatyr. Káne, kirińiz, men ony oıata qoıaıyn.

Esik ashyldy da, Kýzmın qarańǵy dálizge kirdi.

— Baıqańyz, aldyńyzda basqysh bar, — dedi áıel saqtandyryp, álgideı emes, úni meıirimdi.

— Jeti qarańǵy túnde, osyndaı laısańda kelgenińizdi aıtam-aý. Tura turyńyz, bir jerińizdi soǵyp almańyz. Qazir sham jaǵaıyn, túnde bizde jaryq bermeıdi.

Áıel ketip qaldy da, Kýzmın dálizde qala berdi. İshki bólmeden shań ıisi men basqa da bir unamdy ıis keledi. Dálizge bir mysyq shyǵyp, Kýzmınniń aıaǵyna súıkendi de, byryldaǵan kúıi sońymnan er degendeı ishki bólmege qaıta kirip ketti.

Jartylaı ashyq turǵan esik sańylaýynan kúńgirt jaryq túsip tur.

— Kirińiz, — dedi áıel.

Kýzmın ishke kirdi. Áıel oǵan ıilip tájim etti. Bul kúreń júzdi, syryqtaı kempir eken. Kýzmın jurtty mazalamaıyn degendeı, shıneli men fýrajkasyn abaılap sheship, esik aldyndaǵy ilgishke ildi.

— Siz qysylmaı-aq qoıyńyz, báribir Olga Andreevnany oıatamyz ǵoı, — dedi kempir jymıyp.

— Aılaqtan shyqqan gýdok daýsy estile me bu jerden? — dep surady Kýzmın báseń daýyspen.

— Estiledi, ákem! Estilgende qandaı. Kemeden túse salyp, qaıyra kemege otyrmaqsyz ba? Myna jerge, dıvanǵa otyryńyz.

Kempir shyǵyp ketti. Kýzmın aǵash arqalyqty dıvanǵa otyrdy, biraz kibijiktep baryp, shylymyn aldy da, qushyrlana tartty. Áldeneden taǵat tappaı, tolqyp otyr, osy beımálim jan tolqynysyn jaratpaıdy. Jeti túnde beıtanys úıge, qupıa qaltarysy, syr-jyry kóp jat jandar ómirine tap bolǵanda týatyn bir sezim ony baýrap alǵan. Ústel ústinde, alpys besinshi beti me, áıteýir, bir beti ashylyp, umyt qalǵan kitap sıaqty, bul úıdiń ómiri de. Kitaptyń ashýly betine úńile qaraısyń, qaraısyń da: munda ne jazyldy eken, ne bar eken, dep oılaısyń.

Ústel ústinde, shynymen-aq, ashýly kitap jatyr eken. Kýzmın ornynan turyp, kitapqa eńkeıe túsip, esik syrtyńda asyǵa sybyrlasqan únge, kóılek sýsylyna qulaǵyn túre turyp, baıaǵyda umyt bolǵan sózderdi ishinen oqı bastady.

Bolǵany jolyń, jas qyran,

Ǵaıyptan qylsa taǵdyr kez, —

Kógildir sháli astynan

Jarq ete qalsa jáýdir kóz...

Kýzmın basyn kóterip, úı ishine kóz júgirtti. Alasa ǵana jyly bólme onyń osy qalashyqta qalsam ba eken degen tilegin taǵy da aldyna kóldeneń tarta berdi.

Ac ústeliniń dál ústinen aqshyl abajýrly shamy tónip turatyn, naýqas qyz tóseginiń qasynda jatqan ıtti beıneleıtin sýrettiń joǵarǵy jaǵyna buǵy múıizi ilingen osyndaı bólmelerdiń janǵa jaıly aıryqsha bir qasıeti bolady. Mundaı bólmelerge jymıyp kúdesiń de qoıasyń, munda bári de eski úlgimen jasalǵan, baıaǵyda umyt bolǵan baǵy zaman jıhazdary.

Úıdegi zattyń bári, tipti qyzǵylt baqa shanaqtan jasalǵan kúl-salǵyshtyń ózi ábden qalyptasqan turaqty uzaq tirlikten habar bergendeı. Sol sátte Kýzmın osynda qalsam qandaı jaqsy bolar edi dep oılady, sóıtip, kóne úıdiń adamdaryna uqsap, aspaı-saspaı, jumysy men tynysyn, qys pen kóktemdi, jaýyndy kúnder men ashyq kúnderdi alma-kezek uzatyp, tura bergisi keldi.

Biraq eski buıymdar arasynda bóten zattar da bar edi. Ústel ústinde — tanadaq, balshóp, sheten sıaqty dala gúliniń býaty tur. Gúl shoǵyn álgide ǵana terip ákep qoıǵan sıaqty. Dastarhan ústinde qaıshymen qyrqylǵan gúl sabaqtary jatyr.

Sol jerde ashýly Blok kitaby — "Alys jol aýyr kórinbes". Roıál ústinde kók barqytpen tystalǵan sýret álbomyna áıeldiń kishkentaı ǵana qara qalpaǵy qoıylǵan. Kóne zamannyń qalpaǵy emes, jańa zamannyń-aq qalpaǵy. Bilezik baýly oımaqtaı kishkene saǵatty ústel ústine tastaı salypty. Saǵat dybysy estilmeıdi, biraq ol bir jarymdy kórsetip tur. Ásirese, osyndaı jeti túnde ázer-ázer seziletin átirdiń álsiz ıisi shyǵady.Terezeniń bir qanaty ashyq tur. Syrtta, gúl ósken gúlzardyń ar jaǵynda, terezeden túsken kómeski sáýleden jaýynǵa malynǵan sıren butasy jyltyrap kórinedi. Qarańǵyda jańbyr tysyrlaıdy. Qańyltyr kerneıden jańbyr jıi tamshylap tur.

Kýzmın tyrsyldaǵan tamshy únine qulaq túredi. Ómiriniń árbir sáti osylaı ótedi de ketedi. Qaıtyp kelmeıdi, — ejelden-aq adam ataýlynyń janyn jegideı jep, maza bermegen osy bir tynymsyz oı, tap qazir, jeti túnde, endi birazdan keıin ketip, ómirinde qaıta oralyp soqpaıtyn osynaý beıtanys úıde, onyń keýdesine sup-sýyq bolyp ene beredi.

"Kárilik degen osy ma álde?" — dep oılady Kýzmın, sosyn artyna burylyp qarady.

Bólme esiginiń aldynda qara kóılekti kelinshek tur eken. Shamasy, asyqsa kerek, durystap taranbapty da. Bir burymy ıyǵyna qulap, tómen jyljyp edi, áıel Kýzmınnen kózin almaı, ımene kúlip turyp, ony kóterip, jelkesine túıilgen shashyna qosyp túırep tastady. Kýzmın ıilip sálem berdi.

— Raqym etińiz, — dedi áıel Kýzmınge qolyn usynyp. — Sizdi kóp kúttirdim bilem.

— Olga Andreevna Bashılova siz bolarsyz?

— Iá.

Kýzmın áıelden kózin almady. Ol áıeldiń jastyǵyna, sál munar oınap turǵan tup-tunyq shuǵylaly kózine qaıran qaldy.

Kýzmın beımezgil mazalaǵanyna keshirim surap, kıteliniń jan qaltasynan Bashılovtyń hatyn alyp, áıelge berdi. Kelinshek hatty alyp, alǵys aıtty da, ony oqymastan, roıáldiń ústine tastaı saldy.

— Iapyraý, biz nege turmyz osy! Otyryńyz! Mynda, ústelge jaqyn otyryńyz. Osy ara jaryǵyraq, — dedi áıel

Kýzmın ústel qasyna otyryp, temeki tartýǵa ruqsat surady.

— Tartyńyz, árıne, — dedi áıel — Men de tartaıyn.

Kýzmın oǵan papıros usynyp, shyrpy jaryǵy onyń betine túsip edi, osy bir aq mańdaıly áıeldiń oıly júzi Kýzmınge tanys sıaqty bolyp kórindi.

Olga Andreevna Kýzmınniń qarsy aldyna kelip otyrdy. Kýzmın áıel jaı-japsardy suraıdy ǵoı dep oılap edi, biraq ún qatpaı, terezeden jańbyr sebelep turǵan dalaǵa qarap otyra berdi.

— Marfýsha, — dedi Olga Andreevna esik jaqqa burylyp, — samaýyr qoıa salshy, altynym.

— Joq, qoıyńyz! — dedi Kýzmın úrkip. — Asyǵyspyn. Dalada kóshir kútip otyr. Men sizge hatty qolma-qol tapsyryp, kúıeýińiz jaıly...birer sóz aıtýym ǵana kerek edi.

— Aıtyp qaıtesiz! — dep jaýap qatty Olga Andreevna, gúl shoqtan bir tal túımedaq gúlin alyp, onyń kúltelerin pytyrlatyp jula bastady. — Tiri kórinedi — aman bolsyn, áıteýir.

Kýzmın únsiz otyr.

— Asyqpańyz, otyryńyz, — dedi Olga Andreevna tap bir úırenshikti eski dosymen sóıleskendeı. — Gýdok daýsyn esitemiz, árıne, tań atpaı keme júrmeıdi.

— Nelikten?

— Ákem-aý, bizdiń Navolokıden tómenirek ózende bir sarqyrama qaırań bar, — dedi kórshi bólmeden Marfa. — O jermen túnde júrý qaýipti. Sol sebepti de kapıtandar jaryq túskenshe aıaldap qalady.

— Ol ras, — dedi Olga Andreevna kempirdi qostap. — Aılaq osy jerden nebári jarty-aq saǵattyq jol Eger qala baýymen tótelep júrse. Sizdi ózim shyǵaryp salamyn. Al, siz kóshirge ruqsat berińiz. Sizdi munda jetkizip salǵan kim edi? Vasılıı me?

— O jaǵyn bilmedim, — dedi Kýzmın jymıa.

— Ol kisini ákelgen Tımofeı, — dedi esik syrtynan Marfa. Onyń samaýyr kerneıin saldyratyp jatqany estilip tur. — Tym bolmasa, shaı iship ketińiz. Áıtpese, jaýynnan shyǵyp, jaýynǵa urynǵannyń nesi jaqsy.

Kýzmın muny maqul kórip, qaqpa aldyna shyqty da, kóshir aqysyn tóledi. Kóshir kópke deıin ketpeı, atynyń aldy-artyna shyǵyp, qaıys-ábzelin jóndep jatty.

Kýzmın qaıtyp kelgende, ústel ústi tolyp qalǵan eken. Altynmen jıektelgen kóne kógildir kárlen keseler, sút quıylǵan qumyra, bal, az tolma sharaby bar shyny qoıylypty. Marfa samaýyrdy ákeldi.

Olga Andreevna dastarqannyń júdeýleý bolǵanyna keshirim etindi, ázirshe Navolokıde, qalalyq kitaphanada istep jatqanyn, qaıtadan Máskeýge barýǵa ázirlenip júrgenin aıtty. Kýzmın, kelinshek Bashılov jóninen áıteýir birdeńe suraıtyn shyǵar dep, qansha úmittense de, ol eshteńe suramady. Kýzmın endi qysylaıyn dedi. Gospıtálda júrgende-aq Bashılovtyń áıelimen alaýyz ekenin ańǵarǵan. Biraq, álginde ǵana kelinshek hatty oqymaı, roıál ústine tastaı salǵanynan, buǵan kámil kózi jetti, sol sebepti de Bashılovtyń amanatyn oryndamaǵandaı, oǵan kináli kisi tek ózi ǵana bolyp kórindi. "Ol hatty keıinirek oqıtyn shyǵar" dep oılady Kýzmın. Bir ǵajaby — Bashılov sonshama úmit artqan, osy bir jupyny úıge túndeletip ákelgen haty munda eshkimge qajet bolmaı qalypty. Shyntýaıttap kelgende, Kýzmınniń Bashılovke sebi tımedi, qaıta ózi bir yńǵaısyz iske kelip kılikti. Olga Andreevna sony sezgen kisideı, baıaý ǵana til qatty:

— Siz renjimeńiz. Poshta bar, telegraf bar, onyń sizdi áýre qylǵanyna túsinbeı-aq qoıdym.

— Qaıdaǵy áýre! — dedi Kýzmın jedel, sosyn az-kem aıaldap baryp: — Qaıta, osynyń ózi jaqsy, — dedi.

— Munyń nesi jaqsy?

Kýzmın qyzaryp ketti.

— Nesi jaqsy munyń? — Olga Andreevna saýalyn qattyraq qaıtalap, Kýzmınge kóz tastady. Onyń ne oılap otyrǵanyn bilgisi kelgendeı, kelinshek jigitten jaýap kútken kúıi umsyna túsip qadala qarap qapty. Biraq Kýzmın úndegen joq.

— Sonda da aıtyńyzshy, munyń nesi jaqsy? — dep surady taǵy da áıel.

— Sizge qalaı aıtsam eken, — dedi Kýzmın tolǵanyp. — Onyń ózi bir áńgime. Tirshilikte yntyzar bolǵan nárse kisige óte sırek kezdesedi. Basqany qaıdam, men óz basymnan keshken jaıttarǵa qarap aıtam. Jaqsy dúnıeniń bári janaı ótip jatady seni. Uqtyńyz ba?

— Áli uǵa qoıǵan joqpyn, — dedi Olga Andreevna qabaǵyn túıip.

— Muny sizge qalaı túsindirsem eken, — dedi Kýzmın oılanyp.

— Bálkim, sizdiń de basyńyzdan ótken shyǵar. Vagon terezesinen keıde siz qaıyń orman arasynan bir alaqandaı alańdy kózińiz shalyp qalady, áıtpese, kúnge shaǵylysqan aq mızamdy kórip qalasyz, sol sátte siz zýlaǵan poıyzdan qarǵyp túsip, sol alańqaıda qalyp qoıǵyńyz keledi. Biraq poıyz zymyrap óte shyǵady. Siz terezeden suǵynyp art jaqqa, so bir orman-toǵaılar, kókoraı shalǵyndar, jylqylar, aýyl arasyndaǵy joldar jarysa túsip, zýlap qalyp jatqan jaqqa qaraısyz, sonda gýildegen bir áýez estısiz. Gýildep jatqan ne ekenin bilmeısiz. Biraq, bálkim, ol orman ba, aýa ma? Álde telegraf symdary ma? Álde, zýlaǵan poıyzdan gýildegen relster shyǵar, kim bilsin? Qas qaqqansha jalt etip óte shyǵady, al sen ony ómir boıy jadyńda saqtaısyń.

Kýzmın úndemeı qaldy. Olga Andreevna oǵan sharap quıýly stakandy jaqyndatyp qoıdy.

— Men ómirden, — dedi Kýzmın ózi jaıly sóz etkende qyzaryp ketetin ádetine basyp qyzaryp, — árqashan da osy sıaqty, oqystan tap bolatyn qarapaıym dúnıeni qumarta kútip ádettengen janmyn. Eger sondaı jaıǵa ushyrasa qalsam, tóbem kókke tıgendeı qýanatynmyn. Árıne, qýanysh baıandy bolmasa da, kóńil bir túlep qalady.

— Al, qazir de qýanyshtysyz ba? — dep surady Olga Andreevna.

— Iá!

Olga Andreevna tómen qarady.

— Men Vısla jaǵasynda jaralanyp, gospıtálda jattym. Jurttyń bári japyrlasyp hat alyp jatady, men ǵana almaımyn. Hat jazatyn da adamym joq bolatyn. Sarǵaıyp uzaq jatqanda, jurttyń bári sıaqty, soǵystan keıingi keleshegimdi oılaımyn. Keremetteı bir ózgeshe keleshek. Jazylǵasyn meni demalysqa jibermek boldy. Barar qalany da belgilep berdi.

— Qaı qala? — dep surady Olga Andreevna. Kýzmın qalanyń atyn aıtty. Olga Andreevna eshteńe dep jaýap qatpady.

— Sosyn kemege otyrdym, — Kýzmın áńgimesin sabaqtaı tústi.

— Jaǵalaýda derevnálar, aılaqtar qalyp jatyr. Sosyn Navolokı keldi. Men uıyqtap qalam ba dep qoryqtym. Meńireý túnde palýbaǵa shyǵyp, oıǵa shomdym: osynaý kúlli Reseıdi qymtap tastaǵan tas qarańǵyda, jańbyrly aspan astyńda myń san adamnyń qannen-qapersiz uıyqtap jatýynyń ózi bir ǵajaıyp dúnıe ǵoı. Sosyn kúımege otyryp, osylaı qaraı bettedim, jolaı kele jatyp, kimmen jolyǵar ekem dep oılaýmen boldym.

— Siz sonda nege qýanyp otyrsyz? — dep surady Olga Andreevna.

— Ánsheıin, jaı... — dedi Kýzmın qıpalaqtap. — Jalpy jaqsy. Ol úndemeı qaldy.

— Munyńyz ne? Áńgime aıta otyryńyz!

— Ne aıtam? Onsyz da myljyńdap, kóp sóılep kettim bilem.

— Aıta berińiz, — dedi Olga Andreevna onyń sońǵy sózin estimegen kisideı. — Oıyńyzǵa ne kelse, sony aıtyńyz, — dedi ol taǵy da. — Biraq osynyń ózi oqystaý bir jaıt bolyp tur-aý.

Ol ornynan turyp, terezege bardy da, perdeni ysyrdy. Jańbyr áli jaýyp tur eken.

— Oqystaý dep neni aıtasyz?

— Jaýyn da jaýyn! — dedi Olga Andreevna artyna burylyp qarap. — Osylaı dıdarlasýymyz da, túngi áńgimemiz de — osynyń bári oqys emeı nemene?

Kýzmın uıalǵanynan ún qatpady.

Tereze syrtyńdaǵy dymqyl túnekten, sonaý tómennen, taý baýraıynan keme daýsy shyqty.

— Jaraıdy, — dedi Olga Andreevna birtúrli boıy jeńildenip qalǵandaı. Mine, gýdok ta boldy!

Kýzmın ornynan turdy. Biraq Olga Andreevna qozǵalmady.

— Tura turyńyz, — dedi ol sybyrlap. — Káne, jolǵa shyǵar aldynda, eski ádet boıynsha, az-kem otyraıyqshy.

Kýzmın qaıta otyrdy. Olga Andreevna da Kýzmınnen syrttańqyrap, oıǵa shomyp otyr. Áıeldiń jumyr ıyǵyna, jelkesine túıe salǵan qolań shashyna, aqqý moınyna telmire qaraǵan Kýzmın: eger dúnıede Bashılov bolmasa ǵoı, osy bir shaǵyn qaladan esh jaqqa ketpeı, demalys bitkenshe osynda qalar edim, dál qasymda, tap qazir muńǵa shomǵan, aıaýly bir jas arý turyp jatyr, júrip jatyr dep tebirene tolqyp, kún kesher edim-aý dep oılady.

Olga Andreevna ornynan turdy. Aıadaı ǵana senekte Kýzmın oǵan plashyn kıýge járdemdesti. Áıel basyna oramal tartty.

Olar syrtqa shyǵyp, qarańǵy kóshemen únsiz júre berdi.

— Uzamaı tań atady, — dedi Olga Andreevna.

Ózenniń ar jaǵynda aspan qulanıektenip aǵaryp keledi. Olga Andreevnanyń titirkene dir etkenin Kýzmın baıqap qaldy.

— Siz tońyp qaldyńyz ba? — dedi ol úrpıip. — Beker-aq shyqtyńyz. Joldy ózim-aq tabatyn edim ǵoı.

— Joq, shyqqanym beker emes, — Olga Andreevna jaýapty kelte qaıyrdy.

Jańbyr tyıyldy, biraq úı shatyrlarynan tamshy úzilip, aǵash jaǵa-joldardy shyp-shyp shertip tur.

Kósheniń aıaǵynda qala baýy bastaldy. Baý qaqpasy ashyq eken. Odan ári sozylyp jatqan qalyń aǵashty serýen baǵy qulazyp qalypty. Baý ishinen túngi samal syz ben dymqyl topyraq ıisi keledi. Bir sát múlgigen baý ishin urynshaq jel kezip ótip edi, qas pen kózdiń arasynda bir joıqyn qara nóser quıyp-quıyp, so zamat tyıylyp qalǵandaı-aq, toǵaı jamyrap, shýlap qoıa berdi.

Baýdyń sheti ózen ústine tónip turǵan bıik jarǵa kelip tireldi. Odan ári — jańbyrly tań aldyndaǵy sheksiz qıyr, tómende bakenderdiń kómeski ottary, seldir tuman, jazdyń jıýyndy kúniniń kóńil jabyqtyrar kóriksiz kórinisteri.

— Tómenge qalaı túser ekenbiz? — dep surady Kýzmın.

— Munda kelińiz!

Olga Andreevna tar soqpaqpen tura jarlaýyt jaǵaǵa qaraı buryldy da, qarańǵy yldıdy qýalaı qulaǵan aǵash baspaldaqqa keldi.

— Qolyńyzdy berińiz! Munyń kóp tepkishteri shirik, — dedi Olga Andreevna.

Kýzmın oǵan qolyn usyndy, sosyn ekeýi abaılap basyp, jaıymen túse bastady. Tepkishterdiń ara-arasyna ósken shóp jańbyr sýyna malynyp tur.

Olar basqysh biter jerge kelip toqtady. Endi aılaq ta, kemeniń qyzyl ottary da kórindi. Keme alqyna tynystap, ysqyryp tur. Sálden soń osynaý beıtanys ta bolsa, sonshalyq jyly ushyrap, kóńilime qozǵaý salǵan kelinshekpen aıyrylysam-aý, oǵan lom dep til qata almaımyn-aý dep oılaǵanda, Kýzmınniń júregi syzdap sala berdi. Taǵdyr aıdap kezdeskende sý-sý bıalaı kıgen kishkentaı álýetti qolyn usynyp, kıýy qashqan kóne basqyshpen abaılap tómen túsirgeni úshin kelinshekke alǵys ta aıta almaıdy, jolaı kele jatqanda jaýynǵa malshynyp, salbyrap turǵan aǵash butaqtary kezdesken saıyn, seriginiń betine tıip keter dep, "eńkeıińiz" dep jaıymen ǵana eskertip otyrdy-aý ol Al, Kýzmın bolsa, onyń aıtqanyn eki etpeı eńkeıe berdi.

— Osy jerden qoshtasaıyq. Budan ári men barmaımyn, — dedi Olga Andreevna.

Kýzmın kelinshekke kóz salyp edi, oramal astynan tunyq kóz oǵan úrke qarap tur eken. Iapyrym-aı, shynymen-aq dúnıeniń bári tap qazir, osy sátte, jalt etip joq bolyp, óz ómiri men myna áıel ómiriniń saǵyna eske alar, qımas bir sátine aınala ma?

Olga Andreevna Kýzmınge qolyn usyndy. Kýzmın onyń qolyn súıdi, so zamat sirkirep jaýǵan jańbyr dybysymen aralas baǵana qarańǵy bólmede tuńǵysh ret shyqqan átirdiń ıisin sezdi.

Ol basyn kótergen kezde, Olga Andreevna birdeńe degendeı boldy, biraq kelinshek jaı sóılegendikten, Kýzmın onyń ne aıtqanyn estimedi. Áıel oǵan tek "beker ǵoı" degen bir-aq sóz aıtqandaı boldy. Bálkim, áıel budan basqa da birdeńe aıtqysy keldi me, kim bilsin, biraq sol sátte buldyr tańda da, jaýyn-shashynda da, tumanda da bir tynym kórmeıtin eziniń sandalbaı ómirine narazy bolǵan keme ashýlana aqyryp jiberdi.

Kýzmın artyna qaramastan júgirgen kúıi jaǵaǵa keldi, sosyn qara maı men kendir ıisi ańqyǵan aılaqty basyp ótip, keme ishine endi de, jalma-jan bos palýbanyń ústine shyqty. Dońǵalaǵy baıaý aınalyp, keme ornynan qozǵaldy. Kýzmın keme tumsyǵyna kelip, ózenniń jar qabaǵyna, basqysh jaqqa qarady — Olga Andreevna áli jańaǵy jerde tur eken. Alageýimde ony kóre qoıý da ońaı emes edi. Kýzmın qolyn bulǵap edi, biraq Olga Andreevna jaýap qatpady.

Keme qumdaýyt jaǵaǵa tolqyn qýalap, bakenderdi terbep, teńselip, uzap bara jatty, al, jıekti kómkergen balapan taldar keme dońǵalaǵynyń yrǵaǵymen jamyraı shýlap qala berdi.

1945 jyl

---