InfoHub Logo

Kóp jaǵdaıda bizdiń qam-qareketimiz, tilek-qalaýymyz jáne kóńil kúıimiz bizdiń ózimizge, qorshaǵan ortaǵa nemese syrtqy ahýalǵa ǵana emes, sondaı-aq bizdiń organızmizde shyǵarylatyn arnaıy hımıalyq zattekterdiń mıkroskopıalyq mólsherine de baılanysty. Búgin biz solardyń biri — dofamın neıromedıatory, onyń myı jumysynyń ónimdililigin qamsyzdandyrýdaǵy róli men ony durys paıdalaný jaıynda áńgimelespekpiz.  

Ónimdilik bıohımıasy

Myıdyń jasýshalary neırondar — aksondar men dendrıtter arqyly birigetinen jáne elektr ımpúlstarmen almasyp otyratynynan bólek olar neıromedıatolardy — retteýish fýnksıasy bar gormontárizdes zattekterdi bólip shyǵarýǵa da qaýqarly. Ónimdilik pen jetistik turǵysynan alyp qaraǵanda bizdi «baqyt gormondary» tobyna jatatyn dofamın neıromedıatory qyzyqtyrady. Olarǵa, serotonın, endrofınder jáne oksıtosın de jatady.   

Dofamın — bul motıvasıa men tabysty atqarylǵan isten soń keletin qanaǵattanǵandyq sezimi úshin jaýapty zattek. Bul áýeli bizdi áreket etýge yntalandyrady, sodan keıin jaqsy istelgen jumys úshin marapattaıdy degen sóz. Ǵalymdardyń aıtýynsha organızmindegi dofamın deńgeıi joǵary adamdar, órshil maqsattarǵa jetý jáne úlken marapat alý úshin, yjdahattyraq jumys isteıdi.   

Alaıda, másele dofamınniń jalpy deńgeıinde ǵana emes. Myıdyń naqty qaı bóligi osy neıromedıatordy shyǵaryp jatqany da mańyzdy.  

Neuroscience [Michael T. Treadway, 2012] jýrnalyna jarıalanǵan zertteý qıyn jaǵdaılarda kóbirek kúsh salatyn adamdardyń strıatýmdaǵy jáne ventromedıaldyq prefrontaldy qabyqtaǵy — myıdyń marapattaý jáne yntalandyrý úshin óte mańyzdy bólikterindegi dofamınniń bólinýine reaksıalary jaqsy bolǵanyn aıtady.  

Al kúshin az jumsaǵandardyń, kerisinshe, aralshyqtaǵy — myıdyń sana-sezimge, aqparatty qabyldaýǵa jáne áleýmettik turǵyda tanylatyn minez-qulyqqa qatysy bar bóliginde dofamınge reaksıasy joǵary bolǵan.   

«Ónimdi» dofamınniń bólinip shyǵýyna qalaı yqpal etýge bolady? Ózińizge ádeıilep qıyn jumystardy tańdap alyńyz. Osylaı etseńiz, dofamınge strıatýmda jáne ventromedıaldyq prefrontaldy qabyqta áreket etkizesiz.  

Dofamın men qur qıal

Dofamınniń taǵy bir ereksheligi sol, ol naqty jetistikterge ǵana jaýap retinde bólinip shyǵa bermeıdi. Másele myı úshin «aqıqat» degen uǵymnyń bolmaýynda. Ol aǵzalar, sezimder arqyly nemese ózi (tús kórgen kezdegideı) jasap shyqqan bir ǵana beıne bar. Sondyqtan, armandarǵa berilý, qur qıaldardy qurý da ol úshin qyzmettiń bir túri bolyp tabylady. Bul jaǵdaıda, ol árıne, sátti aıaqtalǵan qyzmet. Sol sebepti ol da ózin marapattap qoıady, marapat azdaý bolýy múmkin, sebebi kúsh kóp jumsalǵan joq.

Eger de siz osylaı qur qıalǵa berilýshilikpen jıi-jıi aınalysyp ketseńiz, onda osyndaı kishigirim, biraq jaǵymdy ári ońaı qol jetkiziletin dofamın «ıneksıalaryna» kúnińiz qarap qalý yqtımaldyǵy joǵary. Al sol ketip jatqan ýaqytta sizdiń maqsat-murattaryńyz ben armandaryńyz sol ornynda — sizdiń basyńyzda iske aspaı qala beredi.  

Bundaı jaǵdaıda istelýi kerek qareket ońaı. Sizdiń basyńyzǵa qandaı da bir ıdeıa kele salysymen jáne siz ony sanańyzda tirkep, qalaı júzege asyrýǵa bolatynyn oılastyryp kóre salysymen ony qaǵazǵa jazyp, onyń naqty iske asý ýaqytyn belgileńiz. Nemese, eger, ol ıdeıa sonshalyqty kókeıkesti jáne/nemese qoljeterlik bolmasa, quryǵanda, ony qaıta qaraý ýaqytyn belgilep qoıyńyz. Osylaı qylsańyz, siz eki jep bıge shyǵasyz: myıyńyzdy máseleden bosatý arqyly dofamınniń bosqa shyǵyndalýyn boldyrmaısyz, sonymen qatar óz ıdeıańyzdyń júzege asý yqtımaldyǵyn anaǵurlym arttyrasyz. Nemese, eń beri bolǵanda, ol týraly umytpaı, bolashaqta paıdalaný úshin saqtap qoıasyz. 

Jetistikke jetken soń dofamın mólsheriniń azaıýy

Sizdiń oıǵa alǵan maqsattaryńyz oryndalyp, zaryqtyrǵan marapatyńyzdy alǵan soń dofamın qandaı kúıge túsedi? Siz isiniń jemisin jep qury jata beretin adamdardyń qatarynansyz ba, álde salǵan jerden kelesi úlkenirek, kúrdelirek máselemen aınalysyp ketesiz be? Belgili bolǵanyndaı, dofamın bul jerde de qarap qalmaıdy eken!   

Qalypty jaǵdaıda adam belgili bir tabysqa qol jetkizgen soń, organızmindegi dofamın deńgeıi tómendep ketedi de, jańa bir túrtki paıda bolǵansha bir deńgeıde biraz ýaqyt turyp alady. Qalaı bolǵanda da siz, aıtarlyqtaı bir nárse istegen soń, prokrastınasıa (erinshektik, keıinge qaldyra berý) kúıin keshetinińiz anyq.

Bul neırobıologıalyq zańnyń aıasynan shyǵý jáne ózińizdiń dofamındik júıeńizdi buzý úshin qazirgi maqsatyńyzǵa jetpeı turyp, jańa maqsat belgilep alyńyz. Osylaı qylǵanda siz májbúrli túrdegi bıohımıalyq kidiristiń ýaqytyn áldeqaıda qysqartasyz.  

Dofamın kóbirek berilsin

Siz óte yntaly, tyndyrymdy jáne tártipti adam bolyp kettińiz dep esepteıik. Sizdiń dofamındik júıeńizge ne bolady?  
Eger siz dál sondaı bolsańyz, bul siz kún saıyn aldyńyzǵa maqsat-murattar qoıyp, olarǵa qol jetkizýdiń qamyn jasaısyz da, aqyr sońynda ózińizdiń bıohımıalyq jáne de shynaıy marapatyńyzdy alasyz degen sóz. Bundaı minez-qulyq organızmdegi dofamınniń tolassyz aınalymyna sebep bolady. Bastapqy kezdegi dofamınniń mólsheriniń joǵarylyǵy ynta-talabyńyzdyń jaqsy ekenin bildiredi. Bul, óz kezeginde, jaqsy tyndyrymdylyq pen úlken tabystarǵa jeteleıdi. Nátıjesinde siz taǵy da kóp mólsherde dofamın alasyz. Sıkl tuıyqtaldy.  

Prokrastınasıaǵa berilgen adam kerisinshe jaǵdaıǵa ushyraıdy. Qur armandaı berip, biraq eshteńe istemeıtin ol dofamındi az alady da, bul ynta-talabynyń jáne tyndyrymdylyǵynyń tómen bolýyna, ıaǵnı shynaıy tabystarynyń joqtyǵyna jáne dofamınniń az bóligýine aparyp soǵady.  

Bul tuıyqtalǵan sheńberden qalaı buzyp-jaryp shyǵýǵa bolady? Ózińizdiń maqsatyńyzdy birneshe usaq maqsattarǵa bólińiz. Usaq maqsattaryńyzdyń árqaısysyna qol jetkizgen saıyn siz dofamındi salystyrmaly túrde jıirek alyp turasyz, bul sizdiń motıvasıańyzdy kerekti deńgeıde ustap turýǵa septigin tıgizip, sizdi nátıjeden keıingi quldyraýdan saqtaıdy. İs júzinde bul siz kún saıynǵy keste quryp, bárin qatań túrde sol keste boıynsha atqaryp otyrýyńyz kerek ekenin de bildiredi.   

Shyn mánisinde bul burynnan kele jatqan qatań eńbek etıkasy men bel býýshylyq. Sana-sezimińizdi belgili bir nársege oqtańyz da, ony júzege asyryńyz. Jetken tabysyńyz sizdi qanaǵattanǵandyq sezimine bóleıdi de, kóbeıgen dofamındi aldyńǵydan da aýqymdyraq nársege qol jetkizýge paıdalanasyz.  

Qorytyndy

Dofamın — bul adamnyń belgili bir qam-qareket jasar aldyndaǵy ynta-talaby jáne odan keıingi qanaǵattaný sezimi úshin jaýapty neıromedıator. Bizdiń is tyndyrymdylyǵymyz úshin myıdyń naqty qaı bóligi dofamındi shyǵaryp jatqany zor mańyzǵa ıe. Durys dofamınniń shyǵarylýyna túrtki bolý úshin ádeıilep turyp kúrdeli jáne ór isterdi atqarýǵa kirisińiz. Bosqa armandaı bermeńiz — bulaı qylsańyz óz dofamınińizdi zaıa ketiresiz. Dofamın sekresıasynyń tabıǵı túrde azaıyp ketýin boldyrmaý úshin qazirgi oıǵa alǵan maqsatyńyzǵa qol jetpeı turyp-aq (maqsat oryndalýǵa az qalǵan kezde), kelesi maqsatyńyzǵa jetý jaǵyn josparlaı berińiz. Taǵy bir nárse qaperińizde bolsyn: neǵurlym isińiz tyndyrymdy bolatyn ómir saltyn ustansańyz, dofamın men naqty nátıjelerdi soǵurlym kóbirek alasyz.  

Oqýǵa keńes beremiz:

Dofamın, neırobıologıa jáne neıromarketıng: nege qalaý sezimin baqytpen shatastyramyz

Mılgrem tájirıbesi: avtorıtetke baǵyný

Psıhologıalyq tájirıbeler

Qaınaǵan sýdaǵy baqa sındromy

---