InfoHub Logo

Álemde qanshama mamandyq bolǵan bolsa, solardyń áribir bolsyn, ózindik aýyrtpashylyǵy men qıynshylyǵy bar. Sonyń biri jýrnalısıka. «Arqalaǵany – altyn, jegeni – jantaq» dep Sherhan Murtaza beker aıtpasa kerekti. Bılik pen halyq arasyndaǵy altyn kópir ispettes bul mamandyqty atqarý, qoǵamǵa óz zıanyńdy emes, paıdańdy tıgizý, etıkalyq kodeksterden asyp ketpeý syndy túrli talaptardy oryndaýdy qajet etetin bul mamandyqtyń qanshalyqty qıyndyǵyn maman ıelerine ǵana málim bolar. Sebebi adamdarmen tikeleı qarym-qatynasty talap etetindikten, keıde sózge kelispeı qalyp jatatyn kezderi kóp bolyp jatady. Bes saýsaq birdeı emes qoı. Sol qıyndyqtarǵa keıde shyńdalýdyń ornyna synyp qalyp, bireýdiń qol jaýlyǵy bolyp qalyp jatqan áriptesterimiz jeterlik. Halyqtyń ıgiligine emes, adam ıgiligine jumys jasap, halyqtyń teris batasyn alyp jatqan, araǵa iritki salyp júrgender kóp. Bundaı taqyryptar, máseleler zań turǵysynda aldyn-ala qaralǵan. Sol sebepti búgin men jýrnalıserdiń etıkalyq kodeksteri týraly sóz etkim keledi.

Jýrnalısiń kásibı etıka standarttary – bul aqparatty jarıalaýdyń arnaıy erejeleri men jýrnalıser ustanýǵa tıisti negizgi etıkalyq normalar. Kez-kelgen kásibı saladaǵydaı, jýrnalısıkanyń da ózindik etıkalyq standarttary men normalary bar. Ádette bul standarttar anyqtamalyq bolyp tabylady jáne aqparatty jınaýǵa, óńdeýge, taratýǵa qatysty negizgi erejelerdi anyqtaıdy.

Árbir eldiń óz jýrnalısıkasynda ózindik tildik jáne mádenı normalary bar. Máselen, búginde arab elderindegi jýrnalısıkada maqalanyń sońynda eń mańyzdy aqparatty ornalastyrý qabyldanady. Osy erejeni ustanyp, oqyrmannyń nazaryn aýdara alamyz dep senedi. Buryndary bul erejeni keńestik jýrnalısıkada keńinen qoldanylǵan bolatyn.

Qazirde elimizde jýrnalıser 7 prınsıp boıynsha etıkaǵa baǵynady. Atap óter bolsaq:

1. Jýrnalısiń áleýmettik jaýapkershiligi;
2. Adamdardyń shynaıy aqparat alýǵa degen quqyǵy;
3. Jýrnalıtiń obektıvti shyndyqqa adal bolýy, ar-uıattylyq;
4. Jýrnalısiń kásibı shynaıylyǵy;
5. Adamnyń jeke basynyń ómiri men qadir-qasıetin qurmetteý;
6. Jalpyadamzattyq qoǵamdyq qundylyqtardy qadirleý;
7. Aqparat aımaǵyndaǵy jańa halyqaralyq tártipke yqpaldasý.

Osy 7 prınsıpti saqtaý jýrnalıser jumysyndaǵy negizgi shart bolyp tabylady. Joǵaryda atap ótkenimdeı, etıkalyq zańdylyqty, qundylyqty jetik baǵalamaı kóp áriptesterimiz shalys basyp jatady. Máselen, bireýdiń qolshoqpary bolamyn dep, úshinshi jáne tórtinshi prınsıpterdi elemeı jatatyn jaıttar kóp kezdesedi. Shyndyqty burmalap jetkizemin dep júrgende, eldiń aırandaı uıyp otyrǵan aýyzbirshiliginiń tas-talqanyn shyǵarady. Nemese taqyrybyn «oıbaılatamyn» dep qatelesetin áriptesterimiz de az emes. Halyq mindetti túrde shyndyqty bilýi qajet. Degenmen, temirdi qyzǵan kezinde soq degendi terisinen túsinip jatady. aıtqan sózińe áleýet aldynda jaýapkershilik tanytyp, jalpy halyqqa shynaıy, búkpesiz aqparat jetkizip, sýbektıvti pikirin qospaı, obektıvti túrde shyndyqqa tike qaraı bilýi qajet.

Mysal keltire ketsem, osydan 3 jyl buryn koronovırýs endi tarap, asa beleń almaı jatqan sátinde, atyn atap, túsin tústemeı-aq qoıaıyn, bir jýrnalıs «kovıd joq, bul bıliktiń jasap otyrǵan saıasaty» degen syndy pikirdi el arasyna taratqan áriptesimiz bolǵan. Sonyń sózine sengen halyq qorǵanys sharalaryn saqtamaı, aýrýdy ýshyqtyryp alǵan bolatyn. keıinnen sol atalmysh jýrnalısiń týystary jappaı aýyryp bastaǵanda óziniń qateleskenin sezip, halyqtan keshirim suraǵan. Keshirim suraǵannan ne paıda? Múmkin sol ýaqytta halyqqa jalǵan aqparat taratpaǵanda bundaı bolmas pa edi? Sondyqtan bizde aqparat taratpas buryn jan-jaqty zerttep al, eki taraptyń da sózin esti, kerek bolyp jatsa úshinshi tarapty taýyp kór dep jatady. Taraptardy tyńdap kór demekshi, osydan birneshe jyl buryn bir jýrnalısiń bir ǵana tarapty tyńdaımyn dep shalys basqany bar. Asyǵystyqpen jolyna kezdesken, «men kýágermin» degen jannan suqbat alyp, gazet betine basyp shyǵarǵan. Keıinnen oqıǵa olaı bolmaǵandyǵy, ári suqbat alǵan adamynda psıhologıalyq aýytqýlary bar jan ekeni beligili bolǵan. Sonyń sebebinen jýrnalıs jumystan shyǵarylǵan.

Osy syndy jaıttar elimizde óte kóp bolyp jatyr. Aqparattyń shyndyǵy men ótirigin anyqtaıtyn faktchekıng te elimizde damyp keledi. «Men bilmedim, jalǵan aqparatqa uryndym» dep syltaý aıtýǵa da negiz joq. Sol mamandyqtyń jemisin kórip otyrǵandyqtan, barsha qaǵıdalaryn saqtap, etıkalyq prınsıpterdi qatań saqtap júrgen birinshiden ózińe, ekinshiden oqyǵan oqyrmanǵa jaqsy dep óz sózimdi aıaqtaǵym keledi.

Saılaý Ádıa Shahmardanqyzy

QazUÝ, Jýrnalısıka fakúlteti stýdenti

---