InfoHub Logo

Aryńdy jastan saqta
Maqal

GVARDIA SERJANTY

Bolar edi kúni erteń gvardıa kapıtany.
«Ol qajetsiz; armıada istesin.
Jón aıtylǵan sóz osy.
Qınalyp kórsin túskesin».
Ákesi kim edi óziniń?
Knájnın

Meniń ákem, Andreı Petrovıch Grınev, jasynda graf Mınıhtyń qaraýynda áskerı qyzmet istep, 17... jyly premer-maıor bop otstavkaǵa shyqqan. Sodan soń Sımbırdegi óziniń týǵan derevnásyna qaıtyp, sondaǵy bir kedeılengen dvoránnyń Avdotá Vasılevna Iý. degen qyzyna úılenipti. Biz toǵyz aǵaıyndy ekenbiz. Menen basqalary túgel jastaı ólipti. Jaqyn týysymyz gvardıa maıory, knáz B-nyń járdemimen men Semenov polkynyń serjanty bolyp jazyldym. Biraq, oqýym bitkenshe men demalysta júrgen bop sanaldym. Momyn minezdi, úı qyzmetkeri Savelıchtiń kútýine tapsyryldym, ol meniń tárbıeshim boldy. Sonyń qaraýynda júrip, on eki jasymda oryssha hat tanydym. Ańshyl ıtterdiń qasıetterin sheshen sóıleıtin, áńgimeshil de bop aldym. Osy kezde ákem maǵan arnap, Moskvadan Mose Bopre degen fransýzdy tárbıeshilikke aldyryp jaldady; onyń ózine bir jylǵa jeterlik sharap pen provan maıyn da qosa aldyrdy. Fransýzdyń kelýin Savelıch qatty unatpady.

— Allaǵa shúkir, balanyń bet-aýzy taza, shashy mezgilimen taralyp, tamatyn da mezgilimen ishýshi edi; aqshasyn qoıar jer tappaǵandaı mýseni jaldaǵany nesi, óz adamdary jetpedi me eken.. - dep qońqyldaıdy Savelıch.

Bopre óz jurtynda shashtaraz eken, keıin Prýssıada soldat bopty; pous cfrc out.

Tárbıeshi bolý úshin, bul sózderdiń mánisine ózi túsinbese de Rossıaǵa kelipti. Ózi barynsha aqkóńil, biraq, asa jeńil júgensiz ketken kisi edi. Taǵy bir osal jeri áıel jynysyna ynsaptan tys qumarlyǵy bolatyn. Osy minezi úshin san ret soqqy jep, yńqyl gúrsilden aryla almaı jatatyn. Sóıtse de (ózi aıtqandaı) bir jutym bolsa da artyǵyraq qylǵytqandy unatatyn. Biraq, bizdiń úıde qyzyl sharap túski tamaq aldynda bir rúmkadan berilip jáne kóbinese oǵan soqpaı ketetin bolǵandyqtan, bizdiń Bopre, tez arada-aq, orystyń aq araǵyna qunyǵyp aldy, aq araqty óz eliniń sharabynan da artyq qadirlep, asqazanǵa eń paıdaly zat dep dáripteıtindi de shyǵardy.

Biz ekeýmiz salǵannan-aq jaqsy tabysyp aldyq, kontrakt boıynsha maǵan ol fransýz, nemis tilderin, barlyq ǵylymdy oqytýy kerek edi, biraq ol men arqyly ózi erterek oryssha byldyrlap úırenýdi qolaıly kórdi. Odan soń, árqaısymyz óz tirshiligimizben shuǵyldanyp ketýshi edik. Janymyz jarasqan, dos bop turdyq bir úıde. Basqa ustazdardy men de kerek etpedim. Kóp uzamaı taǵdyr bizdi mynadaı sebeptermen eki aıyryp jiberdi.

Bujyr betti jýantyq, kir jýǵysh qyz — Palashka men sıyr kútýshi qylı Akýlka bir kúni kelisipti de juptaryn jazbaı jylap-eńirep shesheıge barypty. Aıaǵyna bas uryp turyp, eń áýeli ózderiniń osaldyǵyn, bolǵan qylmystaryn moıyndapty, odan soń, tájirıbesizdik, jastyq saldarynan mýseniń aldaýyna kónip qalǵandaryn shaǵypty. Mundaıdy jeńil kórmeıtin, tez eleı qoıatyn shesheı tabanda bárin ákeıge jetkizipti. Ákeıdiń kesimi qolma-qol bolatyn, ol dereý kesapat fransýzdy shaqyr deıdi. Biraq jibergen kisisi: mýse balaǵa sabaq berip jatyr dep barypty.

Zyǵyry qaınap shydatpaǵan ákeı meniń bólmeme ózi keldi. Dál osy kezde Bopre qannen-qapersiz kerýette uıyqtap jatyr edi, al men óz tirshiligimmen edim. Shynyn aıtaıyn: meniń oqýym úshin Moskvadan ádeıi geografıalyq karta aldyrylǵan-dy. Kópten paıdalanylmaı, qabyrǵada bostan-bos ilýli turǵan osy kartanyń ári qalyń, ári endi, ádemi qaǵazyna kópten qyzyǵyp júretinmin. Meniń bir armanym: sodan batparaq istep ushyrý bolatyn. Bopreniń myna qatty uıqysyn paıdalanyp, sol armanymdy oryndaýǵa kirisken edim.

Ákeı kirip kelgende men Dobraıa Nadejda tumsyǵyna kendirden quıryq taǵyp jatyr em. Geografıa sabaǵyn qalaı ázirlep jatqanymdy kórdi de, ákem áýeli meniń qulaǵymnan bir julqyp qaldy. Odan soń toqtalmaı Bopreniń qasyna jetip baryp julqyp oıatty: barlyq kúnásyn betine bylshyldatyp soǵa bastady. Esi shyqqan Bopre tura qoıaıyn dep edi, oǵan da dármeni kelmedi. Sorly fransýz tıtyqtaı mas eken. Jeti jutqa bir zaýal degendeı, ákeı ony kerýetten julyp aldy da, jaǵasynan súırep aparyp, esikten laqtyryp jiberdi.

Sol kúni múldem úı mańynan qýyldy. Savelıchtyń qýanyshy qoınyna syımaı máz boldy. Meniń tárbıemniń de bas-aıaǵy osymen tujyryldy.

Men kepter qýyp, jalshylar balalarymen cheharda oınap, áýeıilikpen óse berdim. Súıtip júrip on alty jasty ótkizdim.
Dál osy jasta meniń taǵdyryma ózgeris kirdi.

Kúzdiń bir kúni, sheshem meımanhanada bal qatqan varene qaınatty, men burqyldaǵan kóbikke aýzymnan silekeıim aǵa qadalyp qappyn. Al ákem tereze aldynda jyl saıyn aldyryp turatyn "Prıdvornyı kalendaryn" oqyp otyrdy. Bul kitaptyń oǵan beretin áseri kúshti bolatyn, qaıtalap oqyǵan saıyn áldeqandaı elirip, birde qyzýlanyp, birde qatýlanyp qalatyn. Shesheı onyń bul minezderin jaqsy biletin bolǵandyqtan, jańaǵy sorly kitapty amaldap kózge túspes jerge tyǵýǵa tyrysady. Sóıtip "Prıdvornyı kalendar" keıde birneshe aılar boıynda ákeıdiń kózine túspeı qoıatyn. Al endi, qolyna túse qaldy bar ǵoı, uzaq saǵattar boıynda qolynan tastap kórgen emes-ti. Oqta-tekte ıinin qozǵap qalyp, kúbirlep sóılep te qoıady: "General-porýchık!.. Meniń rotamda serjant qana edi!.. Rossıanyń eki ordenin birdeı kavaler!.. Sodan beri kóp-aq ótkeni me?.." Álden keıin kalendardy dıvanǵa laqtyryp tastap, aqyry ashýǵa soqtyratyn qıalǵa bógip, úndemeı qaldy.

Kenetten julyp alǵandaı shesheıge til qatty:

—  Avdotá Vasılevna, Petrýsha neshege keldi osy?

— On jetige shyqty ǵoı, - dedi shesheı: — Petrýsha bizdiń, Nastasá Gerasımovna báıbisheniń beti qısaıyp ketken jyly týǵan, odan soń álgi...

— Jaraıdy, - dedi ákeı shesheıdiń sózin túgel aıtqyzbaı:- muny ásker qyzmetine jiberýimiz kerek. Qyzdar bólmesin aralap, kógershin uıasyn timiskileýi endi jeter.

Uzamaı menen aırylamyn-aý degen oı shesheıge jaı otynan kem tımedi, onyń qolyndaǵy qasyǵy kastrúlkaǵa túsip ketti de, eki betin jas jýa bastady. Al meni bolsa alyp ushqan qýanyshtyń shegi joq. qyzmetke barý bostandyq alýmen birdeı kórinip, Peterbýrg ómiriniń qyzyqtary qol bulǵaı bastady. Meniń kózime gvardıa ofıseri bolatyndyǵym da elestedi. Osynyń bári, óz oıymsha, adam balasyna sırek kezdesetin, eń bıik baqyt sıaqty edi.

Ákeı isteımin degenin qaıta oılanyp, ózgertý degendi bilmeıtin. Meniń júretin kúnim de belgilenip qaldy. Attanar aldymda ákem meniń bolashaq nachalnıgime hat jazatyndyǵyn bildirip, qalam men qaǵaz surady.

—  Andreı Petrovıch, - dedi sheshem: — knáz B-ǵa meniń atymnan da sálem aıta kór, Petrýshaǵa kóz qyryn sala júrer dep ótindi degeısiń.

—  Bu ne degeniń! - dedi ákeı qabaǵyn túıip: — knáz B-ǵa hat jazyp ne jumysym bar?

—  Petrýshanyń nachalnıgine degen óziń emes pe?

— Desem she?

— Petrýsha Semenov polkyna jazylmap pa edi, sonda, onyń nachalnıgi knáz B. bolmaǵanda qaıtýshy edi.

— Jazylǵan! Jazylǵanynda meniń qansha sharýam bar? Petrýsha endi Peterbýrgke barmaıdy. Onda baryp qandaı óner tappaqshy? Aqsha shashqysh daraqylyqqa úırenbekshi me? Odan da armıaǵa qyzmet etsin, lámka tartsyn, oq dárisin ıiskesin, gvardıa qyljaǵy bolǵansha, soldat bolsyn Pasporty qaıda edi? Maǵan ákel.

Pasport meni alǵash shoqyndyrǵanda kıgen kóılegimmen birge kishkene sandyqta edi, shesheı sony taýyp ákep, qaltyraǵan qolymen ákeme usyndy. Ákeı pasportty asyqpaı otyryp oqyp shyqty da stolǵa qoıdy, sodan soń hatyn jazýǵa kiristi.

Meni qaıda jibermek degen kúdik qınaı bastady. Peterbýrgten basqa qaıda jóneltpek? Meniń kózim asa shaban qımyldaǵan ákeı qalamynyń ushynda. Aqyry jazyp boldy, hat pen pasportty bir paketke salyp, aýzyn bekitti de kózildirigin aldy. Sodan soń meni qasyna shaqyryp alyp, til qatty.

—  Mine saǵan beriletin hat: eski joldas, kári dosym Andreı Karlovıch R-ga arnap jazdym. Sen sonyń qaraýynda qyzmet isteý úshin, Orynborǵa barasyń.

Sonymen, meniń jańa ǵana jarq etken úmitim joqqa shyqty! Peterbýrgtegi saýyq-saırandy qyzyq ómirdiń ornyna, qashyqtaǵy surǵylt, sańyraý dúnıeniń aldanyshy, sergiteri joq qapasyna júretin boldym. Bir mınýt buryn janymdy jadyratqan jaqsy qyzmet elesi joǵaldy da, endi meniń kózime ıyqty ezer, eńseni túsirer aýyr qyzmet kórindi. Biraq amal ne, taıtalasar dármen joq! Kelesi kún ertemen, kúımeli shana esik aldyna kóldeneń tartyldy da, oǵan uzaq sapardyń jol jabdyǵy chemodan, ydys, sháınek, jol azyǵyna arnalǵan ár túrli bólkeler, tátti nandar túıin-túıin bop tıelip qaldy. Júrer merzimde ákem maǵan: "Qosh, Petr, kimge ant berseń, soǵan adal qyzmet et; nachalnıkterińe qulaq as; olardyń jyly sózin estý úshin jalbaqtama; joǵarǵy oryndarǵa suranyp jaltaqtama; tapsyrylǵan qyzmetterden bas tartpa; "Kóılegińdi basynan saqta, aryndy jasyńnan saqta" degen maqal esinde bolsyn" degendi aıtty.

Kózinen sorasy aqqan sheshem saýlyǵyma saq bolýymdy surady, - Kózińnen jazym etpe, kúte bil - dep Savelıchke de qoımastan tapsyrdy. Meniń ústime qoıan ishik, onyń syrtynan túlki ishik kıgizdi. Savelıch ekeýmiz kúımege kirdik, qozǵala bergennen eki kózimnen jas sorǵalady, sol betpenen kete bardyq.

Sol kúni túnde men Sımbırskige jettim, osynda bir sótke kidirip, Savelıchke tapsyrylǵan kerekti nárselerdi almaqpyz. Túndeletip kep traktırge qondyq. Erteńine Savelıch dúken aralaýǵa ketti. Terezeden kórinetin laısań kóshege qaraı-qaraı ishim pysqan soń basqa bólmelerdi aralaýǵa shyqtym. Bıllıard bólmesine kire bergenimde, jasy otyz bes shamasynda, suńǵaq deneli, uzyn qara murtty, ústinde halaty bar, aýzynda trýbka, qolynda kıı ustaǵan myrzaǵa kózim tústi. Ol markermen bástesip oınap jatyr eken. Marker utsa myrzanyń bir rúmka araǵyn tegin iship, al ózi utylsa bıllıard astynan eńbektep ótetin bop ýádelesipti. Men osyndaı eges oıynnyń ústinen shyqtym. Oıyn kóp sozylǵan saıyn bıllıard astymen tórt taǵandap eńbektep ótý de kóbeıe berdi. Aqyry markerdiń stol astynan shyqpaı jatyp qalýymen aıaqtaldy.

Myrza tabyt basynda sóılegendeı birneshe qattyraq sózder aıtty da, odan soń oıynǵa meni shaqyrdy. Men bilmeıtin bolǵandyqtan bas tarttym. Ol maǵan, aıaǵan kisideı, tandana qarap qaldy; áıtse de azdan keıin tanysyp kettik. Sóılese kele aty Ivan Ivanovıch Zýrın, gýsar polkynyń rotmıstri, Sımbırskiden rekrýt qabyldaýǵa kep, osy traktırge túskendigin bildim.

Zýrın meni ózimen birge tústik as ishýge, táńiriniń soldatqa buıyrtqan dámin tatýǵa shaqyrdy. Men shyn-aq qulyqtana, rızalyq bildirdim. Bir stolda - dastarqan ústinde otyrmyz.

Zýrınniń ózi kóp ishti; qyzmetke jattyǵýdyń basy osy dep, maǵan da ishkize bastady; alýan túrli armıa anekdottaryn estip, kózimnen jas aqqansha kúlippin. Qysqasy, biz osy stol basynan syr minez jaqyn kisi bop turdyq. Dál osy arada maǵan bıllıard úıretpekshi de boldy.

— Bul, - dedi Zýrın bıllıardty maqtap: — bizdiń áskerdegi týystar úshin óte kerekti nárse. Máselen, joryqtan kelip bir jerge toqtaı qalǵanda, ne bitirmeksiń? Amalsyz traktırge barasyń, osyny oınaısyń. Sondyqtan úırenip qoıǵan maqul!

Men de onyń bar aıtqanyna qudaıdaı senip, úırenýge kiristim. Zýrın qanatymnyń astyna sý búrikkendeı kótermeleýge aınaldy, tez jetip qalǵanyma tań-tamasha bolyp ta qoıady; birneshe sabaqtan keıin aqshaǵa oınaıyq, utysý maqsat emes qoı, áıtse de az birdeńeni atap qoıǵanymyz jaqsy, áıtpese tekten-tek oınaý jaman ádetke daǵdylandyrady, - degendi aıtty. Men oǵan da kóndim, Zýrın pýnsh araǵyn ákelýge qosty: — Ásker qyzmetine jattyǵý úshin munyń da dámin tatyp qoı, onsyz qyzmet bolmaıdy, - dedi. Munysyna qulaq astym. Oıyn sozyla berdi. Sybaǵama tıgen stakannan simire túsken saıyn, batyrsyp kelem. Mınýt aralatpaı sharlarym borttan syrtqa sekiretindi shyǵardy; ójet qyzýlyqqa salynyp, oıyn esebin júrgizip turǵan markerdi boqtap qoıamyn, onyń qalaı sanap turǵanyn da bir qudaıdyń ózi bilsin, qysqasy, qyspaqtan bosanyp erkindikke shyqqan balaǵa saı qylyqtyń bar kádesin istep baqtym.

Ýaqyt ta ańǵartpaı óte berdi. Zýrın saǵatyna qarady da kıin bıllıardtyń ústine qoıdy, sodan soń meniń júz som utqyzǵanymdy estirtti. Munysy meni az da bolsa túrshiktirgendeı boldy. Aqsham Savelıchte edi, sony eskerip keshirim suraı bastadym. Zýrın sózimdi bólip ketip:

—  Qınalma! Ol úshin abyrjyma da, meniń kúte turýyma bolady; al, ázirshe Arınýnjaǵa baryp qaıtaıyq, - dedi.

Qalaı sókseńizder, solaı sógińizder. Tandy qalaı atyrsam, kúndi de sol júgensizdikpen batyrdym. Keshki asty sol Arınýshkada ishtik, Zýrın maǵan qyzmetke jattyǵý kerek degen sózin qaıtalaı otyryp, araq quıýmen boldy; men ornymnan turǵanymda aıaǵymdy áreń basqandaı halde edim; tún ortasynda Zýrın meni traktırge ákep tastady.

Savelıch bizdi basqysh aldynda kútip aldy. Ol meniń qyzmetke qalaı jattyǵa bastaǵanymdy... kórip, úreıi ushyp ketti.
—  Myrzam-aý, saǵan ne bolǵan? — dedi aıanyshty daýyspen; — munshalyq júkti qaı jerde arqaladyń? O, qudaı! Týǵaly kórmegen quqaıyń emes pe ed bul pále!

— Qysqart, tóbet!- dedim kekeshtenip; — óziń massyń, uıyqta baryp... meni jatqyzyp ket. Keler kúni basym qatty qaqsap oıandym; keshegi kórgenderim kúńgirt túsedi esime. Mıymdy torlaı bastaǵan oılardy bir stakan shaı ákelgen Savelıch bólip ketti.

—  Erte áli, Petr Andreıch, - dedi basyn shaıqap, - erte kirisipsiń saýyqqa. Bul kimge tartqanyń? Ákeń de, úlken atań da maskúnem bolǵan emes-ti; shesheń týraly sóz qylýdyń da keregi joq; týǵaly kvastan basqa tatyp kórmegen kisi. Osynyń bárine kim kináli? Árıne, ońbaǵan mýse kináli. Antıpevnaǵa qaıta-qaıta myljyńdap kep: "Madam, je vý prı, araq bolsa" dep turýshy edi. Mine, saǵan je vý prıdiń saldary! Osynyń bári sol ıttiń balasynyń úıretip ketkeni. Myrzanyń óz adamy jetpegendeı qaıdaǵy ońbaǵandy qalaı jaldady eken deseıshi!

Men qatty uıaldym.

—  Bara tur, Savelıch, men shaı ishpeımin, - dedim teris aınalyp, biraq ýaǵyz aıtqysy kelgende ony bógeý ońaı túspeıtin. Sol kádesimen bógelmedi:

—  Mine, kórdiń be, Petr Andreıch, saýyqtyń aıaǵynyń nege soqqanyn. Basyń aýyrlap, tamaqqa da tábetiń shappaıdy. İshken kisi sirá da ońǵan emes-ti... Qıardyń tuzdy sýyna bal aralastyryp jutamysyń? Bárinen de jarty stakan nastoıka ishken pohmelge táýir bolar edi, oǵan qalaı qaraısyń?

Dál osy kezde bir bala kirip kep, Zýrınniń maǵan jazǵan hatyn tapsyrdy. Ashyp qarap, mynadaı jazylǵan sózderdi oqydym:
"Meıirimdi Petr Andreevıch, alda razy bolsyn, osy baladan keshegi maǵan utqyzǵan júz somyńdy berip jibere kór. Aqshaǵa asa muqtaj bop turmyn.

Qyzmetińe ázir Ivan Zýrın".

Basqa laj qalmady. Eshteńeni eleń etpegen kisideı, kıim-keshegim, aqsha qarajatyma saqtaýshy bop kele jatqan Savelıchke qarap, balaǵa júz som aqsha ber dep ómir ettim.

—  Qalaısha! Ne úshin! — dedi Savelıch tasyraıa túsip.

— Men qaryzdarmyn,— dedim ólim jetkenshe ózimdi salqyn ustap.

— Qaryzdary nesi! — dedi Savelıch, jáne osydan keıin kem-keminen demige tústi: — Qalqam-aý, qaı kezde qaryzdanyp úlgirdiń? Mynaý sumdyq eken! Erik ózińde, myrzam, biraq berer aqsham joq, - dedi.

Tap osy tusta kesir shaldyń betin qatty qaıtaryp, jýasytyp almasam, túbi onyń baqylaýynan bosanýym qıynǵa soǵaryn baıqadym. Osyny oıladym da onyń betine qadala qarap, basyna sóılep kettim:

—  Men seniń qojańmyn, sen qyzmetshimsiń. Aqsha meniki. Óz qalaýymmen oınadym da utqyzdym. Sondyqtan aqylshymsymaı, dereý berýińdi buıyramyn.

Kútpegen jerde mynadaı aýyr sóz estigen Savelıch alaqanyn bir soqty da, jansyz adamdaı sileıip qaldy.

—  Ne ǵyp tursyń! - dedim ashýly aıqaımen. Savelıch jylap jiberdi.

—  Kókeshim Petr Andreevıch, - dedi daýsy qaltyrap, - óltirme meni qasiretpen. Shalyńnyń aıtqan tilin al, sáýleshim! Ana kázebińe jaýap qaıtar: men qaljyń qyp oınaǵanmyn, ondaı soma bizge tıip te kórgen emes dep jaz. Júz som! Táńirim saqtasyn! Ákem men sheshem jańǵaq oıynynan basqany oınama dep tapsyrǵan de...

—  Soq ótirikti, - dedim, qatty jekirip, — aqshany ákel munda, áıtpese aıdap shyǵam jelkelep.

Savelıch maǵan aýyr qasiretpen qarady. Qaryzymdy tóleýge ketti. Men bıshara shalymdy qatty aıadym; biraq, erkin bosap shyǵyp, endigi jerde sábı emestigimdi kórsetýdi de maqul kórdim. Zýrınniń qaryzy óteldi. Endi Savelıch meni myna kesapat uıasyndaı kóringen traktırden áketýge asyqty. Ol álden keıin qaıta oralyp, attary ázir bolǵanyn bildirdi. Uıattan júregim loblyp, ishimnen tynyp, únsiz ókinip, Sımbırskiden attandym, ustazymmen qoshtasqanym joq, onymen qaıta bir kezdesýdi oılaǵanym da joq.

II TARAÝ

BASTAÝSHY

Óz jerim be, apyrym-aý,
Tanys emes bul qaı jaq!
Atym ba eken ákelgen,
Munda qalaı boldym tap?
Álde eriksiz ákelgen
Qyzýy ma eken jastyqtyń
Ylańy ma eken mastyqtyń.
Eskilikti jyr

Jol-jónekeı oılaǵan oılarym sergiterlik emes edi. Keshegi utqyzǵanym sol kúngi baǵamen qolaqpandaı soma. Sımbırski traktırindegi qylyqtarymnyń esýastyq ekenin ishteı sezip, Savelnchtiń aldynda kináli ekenimdi de moıyndap kelemin. Osynyń bári janyma aýyr batqandaı.

Kárıam maǵan syrtyn berip, teris aınalyp otyrypty. Oqta-tekte jótkirinip qoıǵany bolmasa, ún qatpady. Men onymen qaıtsem de, sózge kelgim, tildeskim bar, tek qalaı bastaýdyń jónin tappaı kelem. Aqyry til qattym:

—  Jeter endi, Savelıch! Osy da jarar, kináli men, endi tatýlasaıyq. Keshe men qylmys jasadym, seni de bekerge renjittim. Budan bylaı ózimdi durys ustaýǵa jáne saǵan qulaq asýǵa ýáde bereıin, bir jolǵa ashýyńdy qı, tatýlasaıyq.

—  E, kókeshim Petr Andreevıch! - dedi maǵan ol aýyr dem ala jaýap qaıtaryp; - ózime ózim keıip otyrmyn, bárine de men ózim kináli. Áıtpese seni traktırge jalǵyz tastap keter me em! Qara basty meni, qańǵyryp; "jekjat izdep júrgende, túsip qappyn túrmegeniń" keri keldi. Qyrsyq degen osy da! Qojalarymnyń kózine endi qalaı kórinermin? Balasynyń araq qumarlyǵyn estise olar ne der.

Savelıch bısharany jubatý úshin, budan bylaı onyń ruqsatynsyz óz erkimmen bir tıyn jumsamasqa sóz berdim. Ol kem-kemdep tynyshtala bastady, áıtse de oqta-tekte basyn bir shaıqap qap, ózine-ózi "Júz som! Az dúnıe me eken, júz som!" dep kúbirlep qoıyp otyrdy.

Barar jerime jaqyndap kelem. Tóńiregim jazyq, muńdy dala, dalany kesip ótken tóbeler, saı-salalar kezdesedi; bári de qarǵa kómilgen Kún eńkeıdi. Kúımeli shanamyz qýshyq jolmen, dálirek aıtqanda, sharýalar shanasynyń izimen tartyp keledi.

Jámshik kenetten ornynan turyp, jan-jaǵyna kóz jiberdi de basyndaǵy bórkin alyp, maǵan buryldy:

—  Keıin qaıt deseń qaıtedi, myrzam? - dedi.

—  Nege?

—  Kún raıy senimsiz: jel kóterilip keledi; kóremisiń qardy sýyrýyn.

— Onyń nesi bar!

—  Artyn kórmeımisiń? - Jámshik shyǵysqa qaraı qamshysyn nusqady.

—  Maǵan aq dala men ashyq aspannan basqa eshteńe kórinbeıdi.

— Ánekı, áne: anaý aq bultqa qara.

Ras eken, kókjıekten aq bult kórindi. Men ony alǵashqy qaraǵanymda alystan munartqan qarly tóbege megzegen edim. Jámshiktiń túsindirýinshe osy bult borannyń aldy bop shyqty.

Osyndaı borandar búkil kerýenderdi kómip qalatynyn buryn da estigem. Savelıch jámshiktiń sózin jón taýyp, keıin qaıtýdy qolaılady. Biraq, jel maǵan keksiz sıaqty kórindi de, keler stansıaǵa eshteńege shaldyqpaı jetermiz-aý degen senim paıda boldy, men jámshikke jedel júrýge buıyrdym.

Jámshik zaýlata bastady, shyǵys jaqqa qaıta-qaıta jaltaqtap alań bop keledi. Bir ekpinmen jarysa tartqan attardyń júrisi de jaman emes. Al, jel saǵat saıyn kúsheıe bastady. Aq bulttar týlasa túsip, aýyr qanatyn keń jaıa, aspandy tutas torlaýǵa aınaldy. Seldir jaýǵan usaq qar bir kezde japyraqtap tógildi, ulyǵan jelmen aralasyp uıtqýǵa basty. Endi bir mezette qaraýytqan aspan qar teńizimen aralasyp, bar kórinisti bir-aq jutty.

—  Al, myrza,- dedi jámshik daýystap,- sumdyq boran bastaldy!..

Kúımeden basymdy shyǵaryp syrtqa kóz saldym: quıyn men qarańǵylyqtan ózge túk kóriner emes. Ulyǵan jel úni jandy aıýannyń yshqynǵany sıaqty; Savelıch ekeýmizdi qar kóme bastady, attar aıańdaı júrip kep, aqyrynda turyp qaldy.

—  E, nege toqtadyń? - dedim jámshikke aıqaılap.

—  Toqtamaǵanda she?- dedi ol ornynan túsip jatyp: - jol joq, aınala tastaı qarańǵy, qaıda kelgenimiz de belgisiz.

Men oǵan keıýge aınalǵanymda, Savelıch jámshikke bolysyp, ara túse qaldy:

— Tyńdamap eń,- dedi ol yzalanyp,- kerýen saraıǵa qaıtqanda, shaıǵa qanyp, dem alyp, erteń boran basylǵasyn jostyrtyp ketýshi ek. Toıǵa baratyndaı, nege asyqtyń, osynsha!

Savelıchtiki jón edi. Biraq, endi basqa laj joq. Qardyń quıǵany sonsha, kúımeniń mańy aq qala bop úıilip qaldy. Attardyń basy salbyrap ketipti, oqtyn-oqtyn dir ete qalady. Aılasyz jámshik kúımeni shyr aınala túrtpektep júr. Savelıch te estirtpeı birdeńelerdi aıtady; neden dámetkendeı, álde jol, álde el qarasyn izdegendeı, tóńirekke kóz júgirttim, biraq, uıtqyǵan qardan eshteńeni aıyryp bolar emes... Kenetten bir nárse kózime qaraýyta ketti.

— Eı, jámshik!- dedim daýystap, — qarashy, anaý qaraýytqan ne?

Jámshik te kózin solaı aýdardy.

— Qudaı bilsin, myrzam, ne ekenin, - dedi ornyna qaıta otyryp jatyp: — júk derlik júk emes, aǵash derlik aǵash emes, qımyldaı ma qaıtedi, ıa qasqyr, ıa kisi bolýy kerek.

Men sol belgisiz nársege betteýge buıyrdym. Osy eki arada anaý qarańdaǵan da bizge qaraı qozǵaldy. Eki mınýttan keıin adammen bettestik.

— Eı, meıirimdi jan! Jón siltep jibershi, joldy bilemisiń?- dedi jámshik aıqaılap. Jolaýshy jaýap qatty:

— Jol osy jerde: men sol taban joldyń tap ústinde turmyn, biraq odan qandaı paıda?

Endi men daýystadym:

— Tyńda, mujyǵym, bul ólkege jetikpisiń? Tanys bolsań, túnep shyǵar bir qaraǵa jetkizip salýǵa qalaısyń?

— Jetik bolǵanda qandaı,- dedi jolaýshy; - qudaıǵa shúkir, san sharlap, san aralaǵan jerim. Biraq, kún raıyna qaramaımysyń, endi qozǵalsań joldan adasasyń. Odan da osynda kidire turyp, borannyń basylýyn, aspannyń ashylýyn kútken tıimdi; eń bolmaǵanda joldy juldyzǵa qarap tabýymyzǵa jaqsy.

Jolaýshynyń salqyn salmaqty jaýaby meni de áldendirdi.

Men ózimdi Jasaǵan ıemniń erkine tapsyryp, qutyrynǵan dalada túneýge bekingen edim, jolaýshy jámshiktiń janyna otyra berip, kenetten sóıledi:

— Qudaı jarylqady, el qarasy alys emes eken, al endi burylyp alyp, ońǵa tart, jámshik!

— Ońǵa ne úshin júrmekpin? - dedi jámshik narazy daýyspen. — Kórinip turǵan jolyń qaısy? Joq álde "mal baıdiki, jan qudaıdiki", meniń nem shyǵypty, aıdaı bersin degiń kele me?

Jámshik sózi meniń qulaǵyma da qona ketti.

— Ras aıtady, - dedim atshyny qostap, — el qarasy taıaý ekenin qaıdan bildiń?

— Úıtkeni jel sol jaqtan soǵyp tur,- dedi jolaýshy,- tútin ısin sezip turmyn, soǵan qaraǵanda, derevná jaqyn bolýy kerek.

Mynanyń tapqyrlyǵy men sezimtaldyǵy meni tań qaldyrdy. Jámshikke solaı betteýge buıyrdym. Attar qalyń qardan áreń qozǵalady. Kúıme birde omby qardyń qyryna shyǵyp, birde oıyna tóńkerilip, eki jaqqa kezek aýytqyp keledi. Bul júrisimiz daýyldy teńizdegi keme júrisinen aınymas edi. Álsin-álsin menimen soǵysyp qap, Savelıch te úzdiksiz ýhleýde. Men kúımeniń japqyshyn túsirip, tonyma oranyp alǵan soń jol besiginde terbelip, boran áldıin tyńdaǵan nárestedeı uıyqtap ketippin.

Tús kórippin, ómir boıy umytylmastaı tús, basymnan ótkenderdi qaıta sanap otyrsam, barlyq kórerimdi sol túsim buryn boljaǵandaı, paıǵambarsha buryn bildirgendeı. Din senimin túkke turǵyzbaı otyryp-aq keıde adamnyń boljaýǵa boısunýy eski káde sıaqty bir minez-di, sondyqtan bul qylyǵym úshin men de oqýshymnan keshirim suraımyn.

Jańaǵy óńimdegi sezimim men qıalym endi kózim ilinip ketkenindeı túsime aınalypty. Bolmys pen túsim bir tutasyp, sol kúıimnen aýmappyn. Boran údeı soǵyp, biz áli qarly saharada adasyp júr ekenbiz deımin.. Kenetten qaqpany kórip qap, kúımemen ózimizdiń qoraǵa kep kirdik. Oıymda seskený bar; aıtqan tilin almaı, jibergen jerine barmaı ádeıi qaıtyp kelgendeı kórinip, ákem keıistik kórsetetin sıaqty. Sol kúngi qalpymmen kúımeden sekirip tústim: shesheı basqysh aldynda, qaıǵyly pishinde kúıik ústinde turyp kútip aldy.

"Aqyryn, - deıdi maǵan qarap,- ákeń aýrý, ólim ústinde, senimen aryzdasyp, qoshtasqysy kep jatyr". Shoshyǵan qalpymmen shesheme erip, ákem jatqan bólmege keppin. Úı jaryǵy kúńgirt; óńsheń qasiretti jandar aýrý tósegin qorshap tur. Men jaı basyp, tósekke taıandym. Shesheı shymyldyqty kóterip: "Andreı Petrovıch, Petrýshań keldi, seniń aýyrǵanyńdy estip ádeıi qaıtypty. Rızalyǵyńdy aıt, batańdy ber" deıdi. Tizerleı turyp, bar yntammen aýrýǵa kózimdi saldym. Súıtsem... ákem dep turǵanym: maǵan kúle qarap jatqan qara saqaldy jaman mujyq bop shyqty. Men ań-tań bop shesheıge buryldym: "Bul qalaı? Ákem emes qoı. Aıdaladaǵy mujyqtyń baǵasy maǵan ne kerek?" deımin.

— Báribir, Petrýsha, - deıdi sheshem maǵan boı bermeı, — bul seniń ókil atań, qolynan súı, duǵasyn al.

Men kónbedim. Sol kezde mujyq tósekten atyp turdy da, belindegi balǵasyn sýyryp alyp, jan-jaǵyna sermeı bastady. Qashqym da bar... Dármensizbin; úıdiń ishin ólik basyp ketti. Men ólikke súrinip, qan keship taıǵanaqtap júrmin... Qaharly, úreıli mujyq meni jyly shyraımen ózine shaqyrady: "Qoryqpa, odan da qoltyǵyma kir, baǵamdy al.." deıdi maǵan qarap. Zárem ushyp, qutym qashyp ketipti... Osy mınýtta men oıanyp kettim. Attar toqtapty. Savelıch meniń qolymnan ustap:

— Tús, shyraǵym, keldik,- dedi.

— Qaıda keldik? - dedim kózimdi súrtip.

— Kerýen saraıǵa keldik. Qudaı jarylqan dál qoraǵa jetip taqalyppyz. Tezirek shyq ta jylynyp al qarǵashym.

Men kúımeden shyqtym. Boran sál báseńsise de áli basyla qoımapty. Kózge túrtse kórinbeıtin qarańǵy. Fonaryn eteginiń yǵyna ustaǵan qojaıyn bizdi qaqpa aldynda kútip aldy, meni bastap júrip, tarlaý kelgen, biraq, tap-taza jaryq bólmege ákep kirgizdi. Qabyrǵada vıntovka jáne bıikshe kelgen kazak papaǵy ilýli tur eken.

Qojaıyn jaıyqtyq kazak bop shyqty, jasy alpystar shamasynda, biraq qazirde tyń, kóńildi, shıraq kórindi. Savelıch kúımedegi buıymdardy arqalaı kirip, shaı qaınatarlyq ot ázirleýin talap etti. Ystyq shaıdy ómirimde birinshi ańsaǵanym meniń de osy bolar.

Qojaıyn qam jasaýǵa ketti. — Bastaýshymyz qaıda? - dedim Savelıchke burylyp.

— Mundamyn, mártebelim, - dedi joǵarydan estilgen daýys.

Bıik taqtaıdyń ústinen qap-qara saqal men ottaı mazdaǵan eki kózdi kórdim.

— Qalaı, baýyrym, jaýradyń ba?

— Jalań qabat jupyny jarǵaqpen qalaı jaýramassyń! Jasyratyny joq, tonym da bar edi, uttyrǵan aqsham úshin ustatyp kettim; o kezde aıaz da báseń sıaqty edi.

Osy mınýtta qaınaǵan samaýyr kóterip qojaıyn kirdi; men bastaýshymyzdy shaıǵa shaqyrdym; mujyq tómen tústi. Endi ańǵardym: jasy qyryqtyń shamasynda, orta boıly, aryq deneli, jaýryny qaqpaqtaı eken Qara saqalyna aq túse bastapty; úlken, otty kózderi oınaqshyp, ornynda turar emes. Beti de jyly shyraıly, biraq daıarlyǵyn da sezdirgendeı; shashyn dóńgelete qyryqtyrypty; ústinde jyrtyq jarǵaq, butynda tatar shalbary bar. Men oǵan bir kese shaı usyndym; ol tyjyryńqyranyp qaldy.

— Mártebeli myrzam, keńshilik etińiz; múmkin bolsa maǵan bir stakan sharap aldyryńyz; shaı kazaktar úshin qolaısyz sýsyn.

Lám demeı tilegin oryndadym. Qojaıyn órege qoıylǵan bótelkesinen bir stakan sharapty toltyrdy da, onyń qasyna bardy:

— Ehe, - dedi betine qarap, - taǵy soqtyń ba bizdiń aımaqqa! Qaı jerden qaıtardy qudaıym?

Bastaýshym syn sezdirgendeı kózin qysyp qaldy da máteldeı jaýap qaıtardy:

— Aralap baqsha egisin, shuqyp edim jemisin; kempir ájem tas atty, tıgize almaı bos atty. Al ózderinde qalaı?

— Bizde ne qalaı bolsyn! - dedi qojaıyn da jumbaqtaı sóılese berip, - Pop qatyny jaqtyrmapty, quptanǵa qońyraý qaqtyrmapty; pop qonaqqa barypty, shirkeýdi shaıtandar alypty.

— Doǵar, aǵa!- dedi qydyrmashym, odan ári sóıletpeı, - jańbyr jaqsy jaýsa, shyraq, sonda ósedi sańyraýqulaq; tek jalǵyz-aq óssin deńiz, ydys úshin qam jemeńiz; al endi (osy arada kózin taǵy bir qysyp qaldy) baltańdy tyq artyńa: ormanshy júr osy mańda. Qurmettim! Sizdiń saýlyǵyńyzǵa! - osyny aıtyp, ol stakandy yńǵaılap, shoqynyp aldy da bir qylǵytýdan qaldyrmaı jutyp jiberdi; odan soń maǵan ıilip izet kórsetip, qaıtadan joǵaryǵa, óz ornyna kóterildi.

Men myna sóılengen urlyq sózderden túk te túsingen joqpyn; biraq, keıin ańǵarsam, áńgime 1772 jylǵy sol kezde ǵana kúshpen basylǵan Jaıyq áskeriniń lańy týraly eken. Bul áńgimelerdi Savelıch te asa narazy bolyp otyryp tyńdady. Ol birese qojaıynǵa, birese bastaýshyǵa kúdiktene qarap otyrdy. Bul kerýen saraı joldan qashyq, elden shet, aıdalada bolǵandyqtan, turǵan jeriniń ózi qaraqshylar ordasyna qatty uqsas eken. Biraq, endi basqa laj joq. Munda toqtamaı, ary júrip ketýge de múmkin emes. Men Savelıchtiń typyrshyǵanyn tamashalap otyrdym. Osylaı bolsa da túnep shyǵý áreketimen men sákiniń ústine tósegimdi jaıyp jaıǵasa bastadym. Savelıch peshtiń ústine ornalasty; qojaıyn edenge jatty. Kóp uzamaı tóńiregim túgel qorylǵa basty. Men de ólgen kisideı qatyp qappyn.

Erteńine uzaq uıyqtap, kesh oıandym. Kún jarqyrap tur. Shetsiz, sheksiz dalany kómgen appaq qar kún nurymen oınap sáýle atyp, kóz baqtyrar emes. Attar jetilipti. Qojaıynnyń túnetken aqysyn arzan alǵany sonsha, ánsheıinde saýdasyz, egessiz aırylyspaıtyn Savelıch te sózge kelmeı esep aıyrdy, túndegi basyna uıalaǵan kúdikteri de umytqa aınalǵan túri bar. Men jol bastaýshyny shaqyryp alyp, kórsetken kómekteri úshin aldarazy bolsyn aıttym. Savelıchke araq alýyna jarty som berýge qostym. Shalym taǵy tyrysyp qaldy.

— Araq úshin jarty som! - dedi Savelıch, jaqtyrmaı qaıtalap. — Ol neniń aqysy? Kúımeńe mingizip kerýen saraıǵa jetkizgeniń úshin be? Erik ózińde, qarashyǵym, meniń basy artyq somym joq. Kóringenge araq pul bere berseń, kóp uzamaı óziń ashyǵarsyń.

Óz ýádem boıynsha aqsha bıligi tutas Savelıchke ótkendikten, men onymen talaspadym. Páleden qutqarmasa da ileden qutqarǵan adamnyń eńbegin óteı almaý maǵan da uıat edi.

— Durys, - dedim túsimdi buzbaı, — aqshany aıasań meniń kıimderimniń birin qı. Ústi óte jeńil eken, tym bolmasa qoıan ishigimdi ber.

— Atama, kókem Petr Andreevıch! — Savelıch taǵy shyr ete tústi. — Qoıan ishiktiń oǵan qansha keregi bar? Bul ońbaǵan ıt birinshi kezdesken qabaqta araqqa satyp jiberedi.

— İshemin be, joq pa, onyń qaıǵysy saǵan túspesin, qarıam, shyǵynan ishigin sheship berem dese, ol jas myrzanyń óz erki, al seniń sharýań bosqa qyrystanbaı, ámirin oryndaý bolý kerek,— dedi mekensiz jolaýshy.

— Qudaıdan da qoryqpaıdy ekensiń, qaraqshy! - dedi Savelıch, zyǵyry qaınap; — Saǵan aqyl toqtatpaǵan jastyń aqpeıildiligin paıdalaný, artyq aspabyn qaǵyp qalý ǵana kerek qoı. Áıtpese, alpamsadaı boıyńmen ıyǵyńa batpaıtyn myrza ishigin qaıtpeksiń?

— Aqylyńdy qoı, dereý ishikti ákel, - dedim Savelıchke.

— O, jasaǵan! - dedi Savelıch kúńirene sóılep: - jap-jańa qoıan ishik! Qaıdaǵy bir maskúnem buzyqqa berilmeı, basqa bireýge berilse de bir sári-aý!

Áıtse de ishik keltirildi. Mujyǵym tabanda boıyna ólshep kórdi. Aıtyp-aıtpaı-aq, óse kele ózime de kishireıip qalǵan ishik oǵan da biraz tar soqty. Biraq ol endi qolynan shyǵarǵysy kelmegendeı, tigisteriniń boı-boıymen qaqyraǵanyna qaramaı, amaldap ústine kıip aldy. Byǵyrlaı úzilgen tigis jipteriniń únine qosyla Savelıch jylap jibere jazdady. Mekensiz jortýylshy jan tartqan syıyma ábden rıza boldy bilem, meni kúımege deıin ertip baryp, ıilip tájim etip turyp, mynany aıtty:

— Syıyńa raqmet, qurmettim! Menen qaıtpasa qudaıdan qaıtsyn. Bul raqymyńyzdy ómirde umytpaspyn, - dedi.

Ol óz jónine ketti, Savelıchtiń tyjyryna kóńil aýdarmaı, men de óz jolyma tarttym. Birazdan keıin keshegi boran, ǵaıyptan kezdesken bastaýshym, qoıan ishik barlyǵy da bara-bara túgel esimnen shyqty.

Orynborǵa jetisimen men týra generalǵa bardym. Ol uzyn boıly, qarttyq saldarynan ántek búksheń tartqan kisi eken Uzyn shashtary ábden aǵaryp bolypty. Ii túsken eski mýndıri Anna Ioanovna zamanynyń jaýyngerin sıpattaǵandaı, al tili nemis tektes ekenin ańǵartyp tur. Men ákelgen hatymdy tapsyrǵan kezde, ákeıdiń atyn estip, betime bir qarap qaldy.

— O, jasaǵan! - dedi general kóp sózderge tili áreń kelip, - keshe ǵana Andreı Petrovıchtiń ózi dál seniń jasymda emes pe el, búgin balasynyń ózi jigit bop qalǵan! Aı, shirkin ýaqyt, júırik ýaqyt!

Ol paketti ashty, óz tarapynan ákeıge degen dostyq daýlaryn qosa sóıleı otyryp, aqyryn ǵana hatty oqı bastady: "Meıirimdi uluǵzadamyz Andreı Karlovıch, sizdiń bıik marhabatyńyzǵa senip, men..." Bul qaı seremonıasy? Fý, uıat eken! Tártip boıynsha; biraq eski dosqa da óstip hat jaza ma eken?.. "Uly marhabatyń áli umytpaǵan bolar dep senemin.. "Pále..."ol kezde... feldmarshal Mın... marqummen joryqta... odan basqa Karolınkada..." Jas kezdegi tentek qylyqtarymyzdy da umytpaǵan ba qalaı? "Endi iske kelelik... Men sizge betimen ósken balamdy jiberip otyrmyn..." Ymm... "kirpi qolǵappen ustaý kerek..." Munysy qandaı qolǵap?.. Bul oryssha maqal sóz bolýy kerek... "Kirpi qolǵappen ustaǵany" qalaı? - dedi maǵan qarap.

Men onyń suraǵyna mop-momyn kinásiz adamdaı jaýap qaıtardym:

— Jaqsy qarańyz, qysymǵa túsirmeı, kóbirek erkine jiberińiz, kirpi qolǵappen ustańyz degeni osy shyǵar.

— Ym, endi túsindim... "erkine jiberilmesin.." Joq, kirpi qolǵap máni basqasha bop keledi... "Osy paketpen pasportyn da jiberdim..." Onysy qaıda? A, munda eken ǵoı... "Semenov polkyna jiberilmesin..." Jaqsy, jaqsy: bári de isteledi... "Shenim bolmasa da ózińdi qushaqtaýyma ruqsat et... Eski dosyń ám joldasyń..." A! Endi túsindim... Taǵysyn-taǵylar...

— Ia, kókeshim, - dedi general hatty oqyp bolyp, pasportymdy bylaı alyp qoıdy da, -bári isteledi: sen polkyńa ofıser bolyp jiberilesiń, ýaqytty beker ótkizbes úshin, erteń ertemen Belogor kreposyna júrip ket, sondaǵy adal, qaıyrymdy adam Mıronov degen kapıtannyń komandasynda isteısiń. Onda sen naǵyz áskerı qyzmette bolasyń, tártipke úırenesiń. Orynborda qalýdyń saǵan túkke de keregi joq; quntsyzdyq jas adamǵa zıan keltiredi. Al búgin bizdiń úıden tústik ishýińdi suraımyn, - dedi. Únsiz turmyn Ózimmen ózim syrlasyp: "kún asqan saıyn jańa kún aýyrlap keledi men úshin! Ananyń qursaǵynda jatyp gvardıa serjant bolyp em! Aıaǵy qaıda soqtyrdy? *** polkyna uryndyrdy... Qyrǵyz-qazaqtyń quladúz, meńireý dalasynyń shegine ketpekpin!.." Men Andreı Karlovıchtyń úıinde bolyp, onyń eski adútantymen úsheýimiz tústik jedik. Nemistiń únemshil qanypezdigi dastarqanynan da kórinip tur, shaǵyn esepteýli asyna basy artyq qonaq ortaq bola bermesin dep, meni garnızonǵa asyǵys qýyp otyr-aý, dep qoıdym ishimnen.

Kelesi kúni men generalmen qosh aıtysyp, taǵaıyndalǵan jerime júrip kettim.

Iİİ TARAÝ

KREPOST

Turǵanymyz tas qorǵan.
Jeımiz nanyn buıyrǵan,
Kelse dushpan jatýǵa,
Pırog dámin tatýǵa,
Toıymyz ázir kelsin tek:
Oqtaýly tur zeńbirek.
Soldat jyry
Ákem-aý, baıaǵynyń adamdary ǵoı.
"Nedorosl"

Belogor kreposy Orynbordan qyryq shaqyrym jerde. Joly Jaıyqtyń bıik jarly jaǵasyn qýalaı júredi. Ózen áli qatpapty, onyń qorǵasyn tústes tolqyny birkelki qarly jıekpen jarysa, muńaıa túneredi. Arǵy beti qyrǵyz-qazaq dalasyna ulasady. Men kóbinese muńdy oılardyń shytyrmandarynda kelemin. Meni kútken garnızon ómiriniń qyzyǵy da asa kemis sıaqty. Men ózimniń bolashaq nachalnıgim kapıtan Mıronovty qıalmen boljap kórýge tyrystym, meniń kózime óz qyzmetinen basqa eshteńege túsinbeıtin, qıt etsem, nan men sýdan basqany tatqyzbaı qamap qoıatyn, qanypez, ashýshań shal elesteı berdi. Osy kezde qas qaraıa bastady. Biz edáýir qatty júrip kelemiz.

— Krepostáli alys pa?- dedim jámshikke.

— Alys emes, áne, sonaý kóringen,- dedi.

Men aınala jaltaqtap, aıbyndy bastıondardy, munaralar men tas qorǵandardy kórgim kep kelem, biraq - bórene qoramen qorshalǵan kishkene derevnádan basqa eshteńe kózime ilinbedi. Osy derevnányń bir jaǵynda úsh-tórt maıadaı, ala qanat qar basqan, úıilgen shóp tur; ekinshi jaǵynda qıqaıyp, kóńilsiz salbyraǵan jel dıirmen tur.

— Krepostdegeniń qaıda? - dedim taǵy da typyrshyp.

— Mine, myna turǵan she,- dedi jámshik kishkene derevnány kórsetip.

Osy áńgimemiz aıaqtalmaı-aq, derevnáǵa kirdik. Qaqpa aldynda eski shoıyn zeńbirek kórdim, kósheleri qısyq, ári tar, úıleri kúrkedeı kip-kishkene, onyń kópshiliginiń tóbesi sabanmen jabylǵan eken. Men tike komendantqa aparýǵa qostym, bir mınýttan keıin kúıme aǵash shirkeýdiń qasyndaǵy bıikke salynǵan aǵash úıge jetip toqtady.

Bizdi kútip alǵan jan bolmady. Men senekke kirip, aýyz úıdiń esigin ashtym. Onda bir jarymjan shal, stol ústinde kók mýndırdiń tozǵan shynashaǵyna jasyldan jamaý japsyryp tigip otyr eken. Men oǵan kelgendigimdi habarladym.

— Kire ber, ákem, dedi jarymjan: - bizdiń adamdar úıde.

Men tap-taza, burynǵysha jınalǵan bólmege kirdim. Buryshta ydys salatyn shkaf tur; qabyrǵada ramkalanǵan, beti áınekteýli ofıserlik dıplom ilýli; onyń qataryna Kıstrın men Ochakovtyń alynǵanyn, qalyńdyq tańdaý men mysyqtyń jerlengenin salǵan sýretter ásemdelip turyp ilinipti. Tereze aldynda jyly kamzoldy, basyna kishkene oramal tartqan kempir otyr. Ofıser mýndırin kıgen shal shoq jipti eki qolynyń basyna ilip, kerip ustapty. Kempir sol jipti tarqatyp, jınap otyr.

— Sizge ne qajet, ákem? - dedi kempir.

Men jónimdi túsindirdim, qyzmet babymen kapıtan myrzaǵa kelgenimdi aıttym, qylı shaldy komendant eken dep soǵan buryla bergenimde, úı ıesi áıel sózimdi bólip jiberdi:

— Ivan Kýzmıch úıde joq, - dedi áıel. Ol Gerasım ataıǵa qonaqqa ketipti, biraq, báribir, men sol kisiniń áıelimin. Jatyrqamaı, jaıǵasyp otyrýyńyzdy suraımyn, áketaıym.

Áıel qyzdy daýystap shaqyryp aldy da, ýrádnıkti shaqyr dep ámir etti. Shal jalǵyz kózin menen aıyrmaı, qadalyp otyr.

— Bilýime bolar ma eken, siz qaı polkta qyzmet istegen edińiz?- dedi álgi shal Men tolyq jaýap qaıtardym.

— Endeshe, taǵy da suraýyma raqym etińiz, - dedi shal suraýlaryn ulastyra túsip; -gvardıadan garnızonǵa aýysýyńyzdyń sebebi qalaı?

— Nachalnıkterdiń uıǵarýy osylaı boldy,- degendi aıttym. Suraǵysh shal qazbaqtaı tústi:

— Onda gvardıa ofıserine laıyqsyz teris qylyq jasaǵan boldyńyz ǵoı?

— Jeter, - dedi kapıtan áıeli, buıyra til qatyp; - joldan aryp kelgen jas jigittiń senimen sóıleser murshasy joq, kórmeımisiń... Odan da qolyńdy túzý usta... Al sen, kókeshim, - dedi áıel maǵan burylyp; - qula dúzge qaıdan keldim dep qaıǵyrma. Ondaılardyń basy da sen emessiń. Sońy da sen emessiń. Jaıǵasa kelip, jarasyp ta ketesiń. Shvabrın Alekseı Ivanychtyń kisi óltirip, bizge jiberilgenine de minekı bes jyl. Qandaı páleniń túrtkenin bir qudaı bilsin; bir porýchıkpen qalanyń syrtyna shyǵypty da bas salyp qylyshtasypty, áı kep suqqylasypty, aqyrynda Alekseı Ivanych porýchıkti eki kisiniń kózinshe shanshyp óltiripti! Osyǵan ne dersiń? Pále qaıda, aıaq astynda degen osy.

Osy kezde ári jas, ári symbatty ýrádnık kazak kep kirdi.

— Maksımych! - dedi oǵan kapıtan áıeli. - Myna ofıser myrzany páter taýyp ornalastyr, jaqsy, taza úı bolsyn.

— Qup, Vasılısa Egorovna, - dedi ýrádnık. - Bul myrzany Ivan Polejaevtiń úıine ornalastyrsam qaıtedi?

— Byljyrama, beker sóılep, Polejaevtiki onsyz da tarshylyq; onyń ústine ol bizge baǵynyshty adam, ári kórshimiz ekenin de umytpaý kerek.

Ofıser myrzany... keshirińiz, atyńyz kim edi, kókeshim?

— Petr Andreıch.

— Petr Andreıchti Semen Kýzovtikine apar. Sıqyr, anturǵan, atyn bizdiń ogorodqa jiberipti. Al Maksımych, ne habar bar, barlyǵy da tynyshtyq pa?

— Qudaıǵa shúkir, túgel ornynda, jalǵyz-aq kapral Prohorov monshada ystyq sýǵa talasyp, Ýstıná Negýlınamen tóbelesip qaldy.

— Ivan Ignatnch, - dedi áıel qylı shalǵa qarap; - tez baryp tóbeleskenderdiń qaısysy tentek, qaısysy túzý ekenin aıyr. Tipten ekeýin de jazala. Al, sen Maksımych, óz sharýańa jónel Petr Andreıch, Maksımych sizdi páterińizge ertip barady.

Men aldarazy bolsyn aıttym. Ýrádnık meni krepostyń eń shetinde, ózen jarynyń bıik jaǵasynda turǵan alasa úıge apardy. Úıdiń jartysynda Semen Kýzov bala-shaǵasymen ózi turady eken, ekinshi jaǵyn maǵan bosatyp berdi. Bul tap-taza eken, teń ortasynan taqtaımen ekige bólipti. Savelıch oǵan ne bola ketti; men ensiz, qýshyq terezeden túzge kóz jiberdim. Meniń aldymda sheti men shegi joq, muńly dala jatyr kósilip. Bir búıirden eki-úsh úı kórinedi. Birneshe taýyq kóshede jaıylyp júr. Basqyshta qoryta ustaǵan kempir - attaryn atap, shoshqalaryn shaqyryp edi, janýarlar bir áýenmen jarysa qorqyldasyp qoıa berdi.

Minekeı, meniń jastyq shaǵym ótetin jańa mekenimniń sıqy osy edi. Zyǵyrym qaınady; men terezeden keıin sheginip kettim de, keshki asqa qaramaı tósekke jatyp qaldym. As ishken saıyn nasıhat aıtatyn Savelıchtiń sózderine de qulaq aspadym.

— O, jasaǵan! Tym bolmasa tamaq ta jemeıdi! Balasynyń bul qylyǵyn estise myrzam ne der eken maǵan?

Kelesi kún, ertemen turyp kıinip jatqanymda esikten orta boıly, ajarsyz qara, biraq asa pysyq pishindi jas ofıser kirdi.

— Sizben tanysý úshin eshbir seremonıasyz kelgenime keshirińiz, - dedi ol keı sózin fransýzsha sóılep. — Sizdiń kelgenińizdi keshe estigem; adam júzin kórýdi ańsaǵanym sonsha, asyqqanym sonsha, kóriskenshe taǵatym shydamady. Meniń bul sózime osynda biraz turǵannan keıin túsinersiz.

Jekpe-jek úshin gvardıa polkynan qýylǵan ofıser osy bolar dep topshyladym. Dál sol merzimde tanysyp ta qaldyq. Shvabrın onsha essiz jigit bolmaı shyqty. Kisini qyzyqtyra, ótkir sóıleıdi. Ol kúldirgi sózdermen kapıtan úı-ishiniń jaǵdaıyn, onyń qatynasyp turatyn adamdaryn, bılep turǵan mekenin qyzyq sıpattap berdi. Men rahattanyp turyp, endi kúle bastaǵanymda kenetten esik ashyldy da, keshegi komendant úıiniń aldyńǵy bólmesinde jamaý jamap otyrǵan jarymjan kelip kirdi, ol meni Vasılısa Egorovnanyń atynan tústik jeýge shaqyrdy. Shvabrın da menimen birge júrdi.

Biz komendant úıine taqala bergende, alańǵa kózimiz tústi: bastaryna úsh burysh qalpaq kıgen, jıyrma shaqty kileń jarymjan kárilerdi kórdik. Olar sapta tur eken Olardyń aldynda qytaı toqymasyn kıgen, uzyn boıly, qalpaqty, kári komendant tur. Ári shıraq, ári shadyman kórindi beınesi. Ol bizdi kórgesin, qarsy júrip keldi de, maǵan birneshe sóz aıtyp, qaıtadan komandasyna kiristi. Biz onyń qalaı úıretetinin kórý úshin kidirdik; biraq komendant bizdiń Vasılısa Egorovnaǵa barýymyzdy ótindi. Óziniń de keshikpeı keletinin bildirdi.

— Munda sizder kórerlik eshteńe joq, - dedi, bizdi úıine jónelte berip.

Vasılısa Egorovna bizdi jarqyn jaıdarylyqpen kútip aldy da, menimen ejelden tanys adamsha sóılesip júr. Jarymjan men Palashka stoldy jaýyp, ázirledi.

— Meniń Ivan Kýzmıchim búgin qalaı qunyǵyp ketken, - dedi komendant áıeli, -Palashka, tez baryp shaqyryp kel myrzany. Mashasy qaıda álgi?

Osy kezde dóńgelek júzdi, qyzyl shyraıly, sarǵylt jyltyr shashyn qulaǵynan asyra qaıyrǵan, jasy on segizge ne jetip, ne jetpegen jas qyz kep kirdi. Birinshi kórgende maǵan onsha unaı qoıǵan joq. Shvabrın aıtqanda kapıtan qyzy, Mashany, esersoqtaý aqymaq adam qyp túsindirgen. Sondyqtan men de syryńdy bilem, boıjetken, - degendeı pikirmen qaradym. Mará Ivanovna buryshqa otyrdy da, is tige bastady. Osy eki arada stol ústinde shı ázir boldy. Kúıeýi kele qoımaǵan soń Vasılısa Egorovna Palashkany ekinshi ret shaqyrýǵa jiberdi.

— Myrzaǵa aıt: qonaqtar kútip otyr, shı sýyp barady de, úıretýi esh jaqqa qashpas: keıin de baqyra jatar.

Kóp uzamaı qasynda qylı shal bar, kapıtan keldi.

— Munyń qalaı, ákesi-aý? - dedi áıeli;- as áldeqashan ázir boldy, seni kútýmen silemiz qatty ǵoı.

— Áýeli sózge qulaq as, Vasılısa Egorovna, men oınap júrgen joqpyn, soldattardy úıretip keldim, onyń atyn qyzmet deımiz, - dedi Ivan Kýzmıch.

— Ia, jeter!- dedi kapıtan áıeli bet baqtyrmaı, — úırettim degen aty shyǵar, áıtpese túk qonbastaryńnyń birdeńe qosqanyn kórmeı kelem ǵoı. Odan da úıde otyryp, táńirge syıynǵanyń jaqsy emes pe. Qurmetti qonaqtar, stolǵa jaqyndańyzdar.

Biz asqa otyrdyq. Vasılısa Egorovnanyń aýzy tynym tapqan joq, maǵan suraqty jaýdyryp jatyr; týǵandarym kimder, olar tiri me, ózderi qaıda turady, aýqattary qandaı? Bárin surady.

Ákeme úsh júz jan kresán qaraıtynyn estigende taǵy bir kıligip ketti:

— Osal emes eken! Bul jalǵanda ne baılar bar ǵoı! Al bizdiń Palashkadan basqa eshkimimiz de joq. Ázer aldalap qana turamyz. Taǵy bir pálesi: Masha boı jetip qaldy, uzatyla qoısa jasaýy qandaı deseıshi? Bar jasaýy bir taraq pen úsh baqyr, aınalasy tap-taqyr. (Keshir, jasaǵan) Monshaǵa bararlyq qana murshasy bar, degen sıaqty. Yńǵaıly bir táýir kisi kezdese ketse jaqsy, áıtpese qartaıǵansha kári qyz atanyp otyra beretin shyǵar, - dep bir qoıdy.

Men kózimdi Mará Ivanovnaǵa aýdardym, ol narttaı qyzaryp, jarylyp keterdeı bop otyr eken, eriksiz shyqqan kóz jasy tarelkasyna tamyp ketti. Bıshara qyzdy aıap kettim de, áńgimeniń, betin basqa jaqqa aýdarýǵa tyrystym.

— Meniń estýimshe bashqurttar krepostqa shabýyl jasamaqshy kórinedi ǵoı,- dedim, kóńilqos, qalaı bolsa solaı.

— Ony kimnen esittiń, ákem-aý? - dedi Kýzmıch tańyrqaǵandaı.

— Orynborda bireýler aıtqan edi.

— Bos sóz! - dedi komendant, - biz kópten bári ondaı eshteńe sezgen emespiz. Bashqurttar úrkip qalǵan halyq, qyrǵyzdar da2 dámin tatqandaı bolǵan Bizge juǵysýlary múmkin emes. Al betteı qoısa on jyl esterinen shyqpastaı táýbaǵa keltirýge ázirmin.

— Osyndaı qaterli jerde turyp siz de qoryqpaısyz ba? - Men áńgimeniń aıaǵyn tujyrmaı, kapıtan áıeline qaradym.

— Úırenip kettik qoı, ákem, - dedi áıel, - polktan osynda aýysqanymyzǵa jıyrma jyl bopty, alǵashqy kezdegi osy jattardan qoryqqanymdy qudaı endi qaıta kórsetpesin! Tyshqan bóriktilerdiń qarasyn kórip, únderin esitkende, sizge ótirik maǵan shyn, ákem, júregim tastaı qatýshy edi. Osy kezde etim ólip, boıym úırenip ketipti, "kelip qaldy" dese de túshirkenetin emespin.

— Vasılısa Egorovna júrek jutqan áıel buǵan Ivan Kýzmıch kepil - dep Shvabrın de aralasty.

— Ia, bul qorqaq qatyndar tobyna qosylmaıdy, - dep Ivan Kýzmıch ony qostap qoıdy.

— Mará Ivanovna da siz sıaqty batyr shyǵar? – dedim men.

— Masha ma? - dedi sheshesi;- joq, Masha qorqaq. Osy kúnge deıin myltyq daýsyn estise qaltyrap ketedi. Osydan eki jyl buryn Ivan Kýzmıch meniń týǵan kúnimniń qurmetine zeńbirek atyp álek shyǵarǵan-dy. Sonda meniń júreksiz kógershinim jan tásilim qyla jazdaǵan Sodan beri zeńbirek únin shyǵarmaıtyn boldyq.

Biz as iship bolyp stol basynan turdyq. Kapıtan áıelimen uıyqtaýǵa ketti; men Shvabrınniń úıine kettim, sol kúngi keshti ekeýmiz birge ótkizdik.

IV TARAÝ

JEKPE-JEK

- Shyq beri, deneńdi tos,
sybaǵańdy al,
Kórsetem siltenýin semserdiń dál

Knájnın

Birneshe apta ótti. Meniń Belogordaǵy ómirim shaǵyn ǵana emes, ádemi ómirge aınaldy. Komendant úıiniń esigi men úshin únemi ashyq, beıne bir óz mekenim sıaqty. Erli-baıly eki jan eń qadirmen kisilerim bop shyqty. Soldat semásynan ósip ofıserlikke jetken Ivan Kýzmıch oqýy joq, turpaıylaý bolsa da, naǵyz adal, naǵyz qaıyrymdy kisi eken. Óz tizginin áıeline bıletip qoıǵany da beıqamdyq minezine jarasymdy kóringendeı.

Vasılısa Egorovna áskerı jumystarǵa óz sharýashylyǵy sıaqty qaraıdy, kreposty da dál óz úıindeı bılep-tósteıdi. Shamaly kúnnen keıin Mará Ivanovna da maǵan tosyrqaı qaraýynan aryldy. Ekeýmiz jaqsy tanysyp aldyq. Men ony aqyl-esi bútin sezimtal qyz dep tanydym. Birte-birte kep júrip osy sıaqty qaıyrymdy semáǵa qanshalyqty úıirsek bolǵanymdy ózim de sezbeppin, tipti ana garnızon porýchıgi, qylı Ivan Ignatıchqa da sondaımyn; osy qylı Vasılısa Egorovnadan saý emes degen Shvabrınniń ótirik joramaly da qulaǵyma kirgen emes, bul Shvabrınniń ermegi úshin bolmasa, pálendeı qynjylmaıtyn áńgimesi.

Men ofıserlik dárejesin aldym. Qyzmetimniń aýyrlyǵy joq. Qudaı ózi saqtap turǵan kreposta tekserý, tergeý, oqytý, úıretý, kúzet sıaqty eshteńeler bolmaıdy. Komendant ózi qalaǵan kezinde oqta-tekte soldattarǵa birdeńe úıretken bolady, biraq odan birdeńe uǵynyp, tym bolmasa on men solyn aıyryp jatqan da eshkim joq. Shvabrınniń birneshe fransýz kitaptary bar edi. Solardy oqyǵan saıyn meniń ádebıetke qumarlyǵym arta bastady. Kúnde ertemen kitap oqımyn da orys tiline aýdarýǵa jattyǵam, keıde óz betimmen de óleń jazam. Komendant úıinde tústik jeý kádeme aınaldy, odan keıingi ýaqytymdy da sonda ótkizem, keıde keshkisin bul úıge sol mańaıdyń habar-osharyn elden erekshe buryn estigish áıeli Akýlına Panfılovnasyn ertip Gerasım ataı da kelip turady.

Alekseı Ivanovıchpen de, árıne, kúnde kezdesip turdym; biraq onyń áńgimeleri saǵat saıyn maǵan unamsyz kórine bastady. Komendant semásy týraly sóıleıtin qaljyńdaryn jaqtyrmaımyn, ásirese, Mará Ivanovna jónindegi túrpideı qyljaqtaryn jeksuryn kórem. Kreposta bulardan basqa qatynasar qaýym joq, ony izdegen men de joq.

Alyp-qashty habarlarǵa saı, bashqurttar da tentektik jasamady. Krepostmańyndaǵy jym-jyrt tynyshtyq qalpynan aýmady. Ony buzǵan tek, kútpegen jerden kılikken óz ara jaýlasý boldy.

Ádebıetke qalaı aınalysqanymdy aıttym ǵoı deımin. Sol kezdiń turǵysynan qaraǵanda nedáýir tájirıbe alyp qalǵan ekenmin, keıin sondaǵy jazǵandarymdy Aleksandr Petrovıch Sýmarokov qatty maqtady. Bir kúni shaǵyn bir óleń jazdym da, onym ózime unaı qaldy. Jazýshy keńes alýdy syltaýratyp, unamdy shyǵarmasyn qolaıly kisileriniń birine oqyǵansha asyǵatyny belgili ǵoı. Krepostkóleminde óleń tanıtyn jalǵyz Shvabrın ǵana bolatyn. Sondyqtan jańaǵy shyǵarmamdy kóshirip alyp, soǵan apardym. Azǵana otyryp jónimdi túsindirgen soń myna óleńimdi oqyp berdim:

Mahabbat dertin jasyryp,
Kórinbes úshin sáýleme,
Mashadan boıdy qashyryp,
Túsip bir júrmin áýrege!
Shuǵylaly jaryq kózderi
Esimnen áste ketpeıdi,
Júregime órt saldy
Shydaýǵa sabyrym jetpeıdi.
Kúıimdi, Masha, túsinip,
Rahymyńa, janym, ala kór.
Ǵashyǵyńmyn kúıikti,
Kóz qyryńdy sala kór.

Óleńime laıyq maqtaý syıyn kútken aıqyn nıetpen Shvabrınge buryldym:

— Buǵan qalaı qaraısyń? - dedim, qalaýyma saı sózge tartyp.

Biraq meniń soryma Shvabrın kádimgi qaıyrymsyzdyǵyna basty.

Óleńiń jaman eken degen ol bir-aq tomyryq jaýap qaıyrdy.

— Nege olaı deısiń?- dedim renjigenimdi jasyryp.

— Sebebi,- dedi ol asyqpaı otyryp; - mundaı óleńder meniń ustazym Vasılıı Kırılych Tredákovskııge laıyq jáne sonyń mahabbatqa arnalǵan shýmaqtaryna qatty usap tur.

Sodan soń meniń dápterimdi qolyna aldy da, óleńniń árbir joly men árbir sózin jeke taldap, maǵan ınedeı qadalatyn qorlyq sózderin jaýdyra bastady. Men odan ári shydaı almadym, dápterimdi qolynan julyp aldym da, endigári jazǵanymdy kórsetpeýge sert ettim. Ol meniń bul ashýyma da kúle jaýap qaıyrdy:

— Kóremiz, sózińde tura alsań, Ivan Kýzmıchqa tamaq aldynda grafın araq qandaı qajet bolsa, óleńshige de tyńdaýshy sondaı qajet bolar. Al myna yntyǵyńdy qurtqan, názik mahabbatyńdy dýyldatqan ǵashyǵyń qaı Masha? Mará Ivanovnanyń ózi emes pe? -dedi.

— Onda jumysyń bolmasyn, - dedim túıilgen qabaǵymdy ashpastan; - áıteýir bir Masha shyǵar. Biraq, ol týraly seniń keńesiń men joramalyńnyń maǵan keregi joq.

— Ehe! Ózimshil óleńshi, momyn mahabbatshy ekensiń! - dedi meni kúıindire, yzalandyra túsip, - meniń keńesime qulaq as: qyzda dámeń bolsa óleńdi qoı da, basqa amalyn qarastyr.

— Munymen ne demekshi eń, myrzam? Túsindire túsýge bolar ma?

— Ábden bolady. Eger Masha Mıronova kúnde keshke bir soǵyp ketsin deseń ózińe, názik jyrdyń ornyna eki syrǵa syıǵa tart, odan tótesi joq.

Qanym qaınap ketti.

— Bul qyz týraly nelikten mundaı pikirdesiń? - dedim, ózimdi ózim doly ashýdan áreń ustap.

— Bilemin, - dedi ol tajaldaı syqylyqtap kúlip, — isi men ádet, ádebine qarap bilemin.

— Sandalypsyń, buzyq!- dedim, qutyryna aıqaılap; — sen ony eń ońbaǵan arsyzdyqpen qaralap tursyń.

Shvabrınniń túsi ózgerip ketti.

— Munyń aıaǵy eleýsiz ketpeıdi, - dedi ol qolymdy qysyp, — siz endi meniń jekpe-jegime shyǵýǵa tıistisiz.

— Qalaǵan kezińe ázirmin! - dedim shyn-aq qýanyp.

Osy mınýtta men ony túgip jeýge ázir em. Osy ketken boıymmen, komendant áıeliniń ámiri boıynsha, qysqa qarsy keptiriletin sańyraýqulaqtardy jipke tizip otyrǵan Ivan Ignatıchke keldim.

— A, Petr Andreıch! - dedi meni kóre sala; - tórletińiz! Qaıdan kelesiz? Qaıda barasyz? Bilýime ruqsat pa?

Men qysqa sóılesip, Alekseı Ivanovıchpen eregisip qalǵanymdy túsindirdim, onyń, Ivan Ignatıchtyń ózime sekýndant bolýyn ótindim. Ivan Ignatıch bar aıtqanymdy zeıinimen tyńdady da jalǵyz kózin shaqyraıtyp jiberdi.

— Aıtpaǵyńyz, - dedi, ol maǵan qadala túsip; — siz Alekseı Ivanychty jaryp óltirgende men sonyń qasynda turatyn kepili bolýym kerek qoı? Bilýime ruqsat etińiz, solaı ma?

— Dál solaı.

— Qoıyńyz, Petr Andreıch! Bul páleni qaıdan shyǵaryp júrsiz! Kóp bolsa Alekseı Ivanychpen kerisip qalǵan shyǵarsyz. Onyń nesi sumdyq! Ol bir jabysyp qalar tańba deımisiz! Ol sókse, siz de sógińiz, ol tumsyqtan qondyrsa, siz qulaqtan berińiz, taǵy bir jerlerinen uryńyz - sodan soń aırylysyp ketińizder; ar jaǵyn ózimiz bitistiremiz. Suraýǵa ruqsat etińiz, óz tanysyn jaryp tastaǵannyń nesi jaqsylyq? Jaryp-aq tastańyz ony, Alekseı Ivanychqa meniń de yntyǵym quryp turǵan joq, al ol sizdi jazym qylsa she? Onda ne bolǵany? Onda kimniń aqymaq bolǵany.

Porýchıktiń aqyldy keńesi maǵan darymady. Men óz nıetimde qaldym.

— Endeshe ózińiz bilińiz,- dedi Ivan Ignatıch - qalaǵanyńyzdy isteńiz. Biraq men kýá bola almaımyn O neniń aqysy? Tóbelestiń nesi tańsyq. Shvedpen soǵysta bolǵanmyn, túrikpen de tómpeshekteskenbiz: bárin de kórgemin, solaryma da shúkirlik.

Men oǵan sekýndant mindetin jaqaýratyp kórdim; biraq bul sózderim de Ivan Ignatıchtyń qulaǵyna kirmeı qoıdy.

— Yqtıaryńyz bolsyn, endeshe. Bul jumysqa men aralassam óz jónimmen aralasarmyn, qyzmet boryshymdy aqtaý úshin Ivan Kýzmıchke baryp, krepostta bolǵaly jatqan qan tógis jekpe-jegin, qazyna múddesine qaıshy áńgimelerdi baıandarmyn; sodan soń komendant myrza tıisti sharasyn ózi-aq qoldanbaı ma...- dedi.

Meni myna sóz qatty seskendirdi. Ivan Ignatnchtan komendantqa bildirmeýin ótindim. Jalynyp-jalbarynyp, áreń kóndirdim, aıtqanyma bolady degen ýáde sózin alǵan soń endi budan boıymdy aýlaq salýǵa tyrystym.

Keshki ýaqytym kúndegi daǵdy boıynsha komendant úıinde ótti. Eshteńe sezdirmeı, kóldeneń suraqtardan aýlaq bolý úshin, kóńildi, sergek otyrmyn; biraq, meniń jaǵdaıymdaǵy kisilerdiń maqtanýyna tatyrlyq salqyn qandylyq pen baısaldylyq dál qazir meniń óz boıymda joq bolatyn Osy keshte meni náziktik, eljiregishtik sezimi basyp edi. Mará Ivanova da burynǵysynan kóri áldeqaıda ádemi kórindi maǵan. Kúnásiz ajaryna aqyrǵy ret kóz salýym bolar degen oı, ony maǵan erekshe sıpatty kórsetti. Munda Shvabrın da keldi. Men ony ońasha shyǵaryp alyp, Ivan Ignatıchpen bolǵan áńgimemen tanystyrdym.

— Bizge sekýndanttyń keregi qansha? - dedi ol qysqa qaıyryp,- olarsyz da bola beredi.

Biz erteń ertemen, saǵat jetide, qorǵan túbindegi shóp maıasynyń artynda kezdesip, sol jerde soǵysýǵa ýádelestik. Bizdiń osy kezdegi syrtqy pishinimiz dos jarandardyń tatý-tátti syrlasyp turǵanyndaı kórinse kerek, Ivan Ignatıch qýanyp ketti de, oıyna kelgenin ońaı aqtara saldy.

— E, báse, osylaı bolýy kerek qoı, jaqsy arazdyqtan jaman tatýlyq artyq, - dedi, maǵan dostyq nazarmen qarap, - arqańda kúnáń bolsa da, janyń saý bolsyn.

— O ne, o ne, Ivan Ignatıch? - dedi buryshta karta ashyp otyrǵan komendant áıeli: -qaıta aıtshy, men esite almaı qaldym.
Ivan Ignatıch meniń narazy peıilimdi baıqap qaldy, onyń ústine eshkimge aıtpaımyn degen ýádesi jańa esine tústi bilem, uıalyp úndeı almaı qaldy. Osy eki arada járdem bergisi kelgendeı áńgimege Shvabrın aralasa ketti:

— Ivan Ignatıch bizdiń tatýlasqanymyzdy unatyp tur, - dedi ol óz tarapynan jaýap qaıtaryp.

— E, o ne degeni, kerisip qalyp pa eń bireýmen?

— Biz Petr Andreıchpen ekeýmiz qatty shaıqasyp qalǵanbyz.

— O, ne úshin?

— Tipten bolmashy nárse úshin, kishkene óleń úshin, Vasılısa Egorovna.

— Óleń deımisiń! Tapqan ekensińder eregeser syltaýdy!.. Al jónin aıtshy, basy neden ýshyqty?

— Jóni bylaı: Petr Andreıch jaqynda bir óleń shyǵarǵan eken, búgin maǵan kep sol óleńin aıtty. Al men oǵan qosylyp ózim súıetin:

Kapıtan qyzy, qubylma,
Dalada túnde qydyrma,-
deıtin óleńimdi ánge qostym. Petr Andreıch soǵan ashýlanyp, ekeýmiz qyrǵı-qabaq kelip qalysyp ek, biraq árkimniń qalaǵan óleńin aıtýǵa erikti ekenin eskerip, áńgimeni doǵardyq.

Shvabrınniń uıatsyzdyǵy meni taǵy da qutyrta jazdady. Basqa eshkim túsingen joq, ańǵarmaǵan jurt eleń qylmaı qaldy. Áńgime óleńmen bastalyp, endi óleń shyǵarýshylarǵa aýysqan-dy, osy tusta komendanttyń ózi aralasa bastady:

— Olardyń bári júgensiz ketken maskúnem bolady eken,– dedi ol aqyn ataýlyny jaratpaı, óleńshiniń qyzmetke qaıshy, kisini azdyratyn, zıandy jumys ekenin eskertip, ondaı nársemen aınalyspaýymnyń qajettigin aıtty. Osynyń bári dostyq keńes, aqyl retinde aıtyldy.
Odan ári Shvabrınmen bir jerde otyrý múmkin emes edi. Men kóp kidirmeı, komendantpen jáne onyń úı ishimen qoshtasyp, shyǵyp kettim; úıge kelgen soń qylyshymnyń shanshylar ushy men júzin baıqadym. Savelıchke saǵat jetige jetpeı oıatýdy tapsyryp, uıyqtaýǵa jattym.Kelesi kúni, aıtylǵan merzimde, maıa syrtynda dushpanymdy kúttim, keshikpeı o da jetti ol jerge.

— Ústimizge bireýler kep qalýy múmkin, tezdetýimiz kerek, - dedi meni asyqtyryp. Ekeýmiz de mýndırimizdi sheshtik, jalań kamzolmen semser sýyrystyq.

Dál osy mınýtta sońyna ertken bes jarymjan soldatymen maıa syrtynan Ivan Ignatıch shyǵa keldi. Ol bizge buıryq túrinde komendantqa júrýge qosty. Qynjylsaq ta eriksiz ámirge kóndik, biz soldattar qorshaýynda, asa pańdanyp, maqtana adymdaǵan Ivan Ignatıchtiń izine ilesip kete bardyq. Komendant úıine kirdik, Ivan Ignatıch esik ashty: "Ákeldim!" dedi óz únine ózi súısingendeı masattanyp. Bizdi Vasılısa Egorovna qarsy aldy.

— Eh, áketaılarym! Bul qaı qylyqtaryń? Sebebi qalaı? Ne úshin? Bizdiń kreposta qan tógý me! Ivan Kýzmıch, ekeýin de tabanda qamaýǵa al! Petr Andreıch! Alekseı Ivanych! Berińder qylyshtaryńdy, dereý berińder! Palasha, qylyshtaryn sholanǵa aparyp tasta. Petr Andreıch! Mundaı minezdi, ásirese, sizden kútpep em, uıat eken munyń! Alekseı Ivanychqa daýa joq: ol kisi qanyn arqalap gvardıadan qýylǵan, qudaıǵa senbeıdi. Al saǵan jol bolsyn? Sen de osyndaı bolaıyn degeniń be?
Áıeliniń sózin Ivan Kýzmıch te qostaı jóneldi:

— Sen tyńdaı bil - dedi maǵan qadalyp,- Vasılısa Egorovna ábden jón aıtady. Jekpe-jek ásker arasynda zańdy túrde tyıym salynǵan nárse.

Bul eki arada Palashka qylyshtarymyzdy sholanǵa áketti. Men eriksiz kúlip jiberdim. Al Shvabrın sýyq túsin ózgertpeı turyp, kapıtan áıeline qadaldy:

— Siz meniń qansha qurmetterlik kisim bolsańyz da kemshiligińizdi aıtpasyma múmkin emes. Bizge bılik, sheshim kesýińiz óreskel kórinedi maǵan. Mundaı isti Ivan Kýzmıchtiń óz erkine qaldyryńyz, bul sol kisiniń jumysy, - dedi salmaqpen.

— Sóz-aq eken, ákeshim! - dedi kapıtan áıeli dúrse qoıa berip; - erli-baıly adam bir rýh, bir topyraqtan emes pe? Ivan Kýzmıch? Sen nege ańqıyp tursyń, japtyr mynalaryńdy. Qara sý men qara nannan basqa túk tatqyzbaı japqyz. Bulardyń janyn solaı qaq. Gerasım ataı da sharıǵat jazasyn kessin, táńiri aldynda kúnálaryna keshirim surap, jurt aldynda ókinetin bolsyn tentekter.

Ivan Kýzmıch ne isterin bilmeı ańyryp qaldy. Mará Ivanovna da túsi qashyp surlanyp ketipti. Kem-keminen sóz túıini tolastap, komendant áıeliniń ajary ashyla bastady; ol jaýyqqan ekeýmizdi zorlap súıistirdi. Palashka qylyshymyzdy qaıta ákep berdi. Biz komendant úıinen tatýlasqan kisideı bop shyqtyq. Ivan Ignatıch ekeýmizdi uzatyp saldy.

— Munyńyz qalaı? - dedim ashýlanyp; - aıtpasqa maǵan ýáde berip turyp, komendantqa jetkizgenińiz uıat emes pe?

— Qudaı kepil Ivan Kýzmıchke bul týraly tis jarsam neǵyl deısiz, Vasılısa Egorovna qoımaı qazbaqtap bilip alǵan. Komendantqa bildirmeı, odan keıingi jumystardy istetken de so kisiniń ámiri... Degenmen, áńgimeniń osylaı bitkenine shúkir,- dedi.

Osyny aıtty da jalt burylyp, keıin qaıtyp ketti. Biz Shvabrın ekeýmiz ǵana ońasha qaldyq.

— Áńgime munymen bitpeske kerek, - dedim men oǵan.

— Árıne, - dedi Shvabrın; - siz maǵan jasaǵan sotqarlyǵyńyz úshin qanyńyzben jaýap beresiz. Biraq qazir syrttan kóz salyp, izimizdi baǵýshylar bar. Sondyqtan birer kún eshteńe sezdirmeıik. Kóriskenshe qosh bolyńyz!

Súıtip biz ekeýmiz túk kórmegendeı bolyp tarqastyq. Komendant úıine oralyp kep, daǵdym boıynsha Mará Ivanovnanyń qasyna otyrdym. Ivan Kýzmıch bir jaqqa ketipti, al Vasılısa Egorovna da úı sharýashylyǵynan bosamaı júr eken. Aqyryn ǵana sóılesip otyrmyz. Mará Ivanovna názik, jyly sózdermen: meniń Shvabrınmen jasaǵan janjalymnan ózderiniń qanshalyq abyrjyǵandaryn túsindirdi.

— Sizder qylyshpen synaspaq bopty degendi estigende, esimnen tanyp qala jazdadym. Qyzyq-aý erkekter! Jetige jetpeı umytylar jalǵyz sóz úshin keskilesýge, ólimge bas tigýge deıin barady. Ol ol ma, ar-uıattaryn qurbandyq etýge ázir, kóldeneń jany ashyrlardyń da,., ıa súıtedi. Biraq myna janjaldy siz bastamaǵanyńyzǵa senemin. Alekseı Ivanych aıypty buǵan.

— Mará Ivanovna, siz nege bulaı uıǵardyńyz?

— Tek ánsheıin... qyzyq kisi ózi... Alekseı Ivanych unamaıdy maǵan Bir túrli jeksuryn kórinedi. Ol onyń meni osynshalyq jaratpaýyn esh ýaqytta tilemes edim. Budan artyq qorqynysh bolmas edi maǵan,– dedi.

— Ózińiz qalaı oılaısyz, Mará Ivanovna? Siz oǵan unaımysyz, joq pa?
Mará Ivanovna bógelińkirep, qyzaryp qaldy.

— Meniń oıymsha, unaımyn ǵoı deımin.

— Olaı oılaýyńyzǵa sebep ne?

— Ol meni ózine aıttyrmaq bolǵan.

— Aıttyrmaq deımisiz! Qashan?

— Ótken jyly, siz kelerden eki aıdaı buryn.

— Al siz kónbedińiz be?

— Kórip otyrsyz ǵoı. Alekseı Ivanych, árıne, aqyldy kisi, jaqsy atanyń balasy, áldi-aýqatty adam, biraq venes kıip turyp, onymen jurt aldynda súıisý kerektigin oılaǵanymda... qudaı kórsetpesin! Altynǵa kómse de kónbespin!

Mará Ivanovnanyń sózderi kózimdi ashty, kóp nársege men endi túsindim. Qyz týraly qoımastan aıtatyn Shvabrınniń qyrshańqy sózderi endi uǵymdy boldy. Mará Ivanovnamen ekeýmizdiń jaqsy nazar, jyly sózderimizdi baıqaǵan soń, qaıtse de ekeýmizdi aıyrýǵa tyrysqan bolýy kerek.

Alǵashqy kerisimizge sebepshi bolǵan sózder bos qyljaq, dóreki minezdiń kelekesi bolmaı, endi maǵan ádeıi oılanyp aıtylǵan qońyrsyq ósek, keshirilmeıtin jala bop kórindi. Qyrshańqy tildi aıaýsyz jazalaý nıeti burynǵydan beter kúsheıdi, shyndap shaıqasýdyń qolaıly merzimin asyǵyp kúttim.

Bul kútýim kópke uzamady. Kelesi kúni elegıa jazyp, óleńniń uıqasyn izdep, qaýyrsyn qalamnyń ushyn mujyp otyrǵanymda Shvabrın kep terezemdi qaqty. Men qalamdy tastap, qylyshymdy aldym da dalaǵa shyqtym.

— Keshiktire berýdiń keregi ne? - dedi Shvabrın; - qazir bizdi baqylaýshy joq. Ózen jaǵasyna baraıyq. Bizge onda eshkim bóget jasamaıdy.
Biz odan ári ún qatyspaı júrip kettik. Jardan túser jalǵyz aıaq jolmen sý jıegine jetip, qylysh sýyrystyq. Shvabrın qylyshtasýǵa menen sheberleý sıaqty, biraq, men oǵan qaraǵanda ári áldileý, ári batyldaý ekenmin Bir kezderde soldat bolyp, maǵan birneshe saıysý sabaǵyn bergen Bopre fransýzdan alǵan ónerimdi osy jerde jumsadym. Meni mundaı qaterli jaý dep Shvabrın buryn kútpegen tárizdi. Kópke deıin bir-birimizge darytpadyq. Aqyry Shvabrınniń álsiregenin sezdim de, ústem qımyldap, erkin tónip, sýǵa aıdap tyqtym. Osy kezde atymdy ataǵan qatty aıqaı estildi. Artyma burylyp qarasam jalǵyz aıaq jolmen jan ushyryp júgirip kele jatqan Savelıch eken.. Dál osy kezde on ıyǵymnyń astyn ala, kókiregime ótkir qylysh pármenimen qadaldy. Men esimnen tanyp, qulap túsippin.

V TARAÝ

MAHABBAT

Shyraıly qyz, qýtyńdama, masyqpa,
Jastaı erge shyǵamyn dep asyqpa;
Ata-ananyń keńesin al,
Týystaryńa qulaǵyń sal
Umytpa eldiń naqylyn:
Qymbat jasaý - basyńdaǵy aqylyń.
Halyq óleńi
Tapsań menen asyldy, umytarsyń onda sen,
Tapsań menen jasyqty, shyǵarmassyń esińnen.
Bu da halyq óleńi

Kózimdi ashqan soń da birsypyra ýaqyt esimdi jıa almaı, ne bolǵanymdy túsine almaı qaldym. Men kereýette, ózim tanymaıtyn bir úıde jatyr ekem. Aldymda shyraǵdan ustap Savelıch tur. Áldekim keýdem men ıinimdi baılaǵan shúberekti aqyryn ǵana jóndep otyr. Kem-kemdep aqylym kire bastady. Endi jekpe-jekke shyǵyp, sonda jaralanǵanym da esime tústi. Osy mınýtta syqyrlap esik ashyldy.

— Qalaı, ne bolatyn? - dedi sybyrlaǵan daýys, men osy únnen titirkenip kettim.

— Áli bir qalypta, - dep jaýap qatty Savelıch; - mine, besinshi kún essiz, tilsiz jatyr.

Men burylyp qaraǵym kep edi, biraq mursham jetpedi.

— Men qaıdamyn? Kimder bar munda? - dedim bar qýatymdy jınap.

Mará Ivanovna kereýetime taqaý kep, maǵan eńkeıdi.

— Qalaısyz, táýirmisiz?

— Qudaıǵa shúkir, - dedim álsiz daýyspen; - sizbisiz, Mará Ivanovna? Aıtyńyzshy maǵan...
Arjaǵyn aıtýǵa dármenim jetpeı, sóıleı almaı qaldym. Jany jańa saıabyr tapqandaı Savelıch aýyr kúrsinip aldy, ajarynan qýanysh tolqyny kórindi.

— Esi kirdi! Esi kirdi ǵoı! - dedi qaıtalap; - qudaıǵa shúkir! Qorqyttyń-aý meni, kókeshim, Petr Andreıch! Bes kún!.. Ońaı ma?
Onyń sózin Mará Ivanovna bólip ketti:

— Kóp sóılespe, Savelıch, ábden áldengenshe sóılesýge jaramaıdy, - dedi. Odan soń esikti jaı ǵana jaýyp, ózi shyǵyp ketti. Oı shirkin taǵy da tolqyna bastady. Súıtip, jatqan jerim komendant úıi bop shyqty. Mará Ivanovna maǵan kelip turady eken. Men Savelıchke birneshe suraqtar bermek bop em, qart basyn shaıqap, qulaǵyn basty. Men renjip jatyp kóz jumdym, kóp uzamaı uıqyǵa bólendim.
Bir ýaqytta oıanyp ketip Savelıchti shaqyrsam, onyń ornyna aldymda turǵan Mará Ivanovnany kórdim. Ol meniń qaıta es jıǵanyma perishte únindeı ádemi lebizimen qaıyrly bosyn aıtty; osy mınýttaǵy meni bılegen lázzatty sezimdi sıpattaýǵa sóz jetpes. Men onyń qolynan ustap, aýzyma basyp, kóz jasymdy tóge berippin. Masha qolyn tartpady... Bir mezgilde úlbiregen ystyq erinderi betime kep tıdi. Jalyn bop súıdi. Óne boıymdy ot aralaǵandaı boldym.

— Súıiktim, meıirimdi Mará Ivanovna, baqytty et meni, sáýleshim, jarym bolýǵa rızalyǵyńdy ber, - dedim.
Qyz esin endi jınady.

— Qudaı úshin sabyr etińiz, - dedi qolyn tartyp alyp: - siz áli qaterli haldesiz, jarańyz qaıta ashylýy múmkin Saqtanyńyz, tym bolmasa men úshin saqtanyńyz.

Osy sózdermen meni shalqyǵan shattyq tolqynynda qaldyrdy da shyǵyp ketti. Baqyt qaıta tiriltti meni. Ol mendik bolady. Ol meni súıedi! Osyndaı oılar barlyq ómirimdi jańadan árlendirgendeı boldy.

Sodan bastap saǵat saıyn táýir bola tústim.

Meni polktyń shashtarazy emdedi. Úıtkeni, odan basqa kreposta em biler eshkim joq tuǵyn. Shashtaraz meniń baqytyma bilgirlik kórsetem dep áýrelengen joq. Jastyq pen tabıǵat qosylyp saýlyǵymdy tezdetti. Komendant úı ishimen meni kútýde, ásirese, janymnan shyqpaıtyn Mará Ivanovna edi.

Sáti túsken kezde úzilgen áńgimeniń aıaǵyn jalǵastyratyndyǵym, árıne, belgili ǵoı; sol sıaqty men keshegi bastalǵan mahabbat syryn qaıta sherttim, Mará Ivanovna sabyrmen otyryp, qulaq saldy. Ol qyz kádesin jasap, sóz buıdaǵa salmaı, óz kóńiliniń maǵan túzý ekenin, ony ata-anasynyń da maqul kóretinin aıtty.

— Biraq, óziń jaqsylap oılan, - dedi sol kidirip alyp, - seniń týystaryń tarapynan narazylyq bolmas pa?

Men oılanyp qaldym. Sheshemniń meıirimdi júregine kúmánim joq; al, ákeıdiń ádet, salty, oı-órisi ózime belgili, meniń mahabbatym oǵan pálendeı áser etpeske tıis, oǵan ol jas júrektiń ánsheıin bir jel quıyn serpini sıaqty kórinýi haq; osynyń bárin Mará Ivanovnadan jasyrmadym, súıtse de ákeıge ádemi sózdermen kelistirip turyp hat jazyp, onyń atalyq ruqsatyn suraıtynymdy bildirdim. Men osydan keıin ákeıge jazǵan hatymdy Mará Ivanovnaǵa kórsettim, ol oqyp shyqty da hatty barynsha dáleldi, barynsha áserli jazylǵan dep tapty, munyń sońy jaqsylyqqa soǵatynyna da ınedeı sháktenbedi, súıtip barlyq jastyq, mahabbat úmiti men albyrt júrektiń názik sezimine bólene berdi.

Alǵashqy aıyǵa bastaǵan kúnderimde-aq Shvabrınmen tatýlasyp kettim. Ivan Kýzmıch, bizdiń jekpe-jegimiz týraly sóz ǵyp otyryp, maǵan bylaı dedi:

— Eh, Petr Andreıch! Osy qylyqtaryń úshin qamaýǵa alýym kerek edi, biraq onsyz da jazań jeterlik boldy. Al, Alekseı Ivanych áli kúnge deıin nan magazıninde kúzetpen qamaýda otyr, qylyshyn Vasılısa Egorovna tyǵyp tastady, otyra tússin, oılansyn, ókinetin bolsyn.
Men júregime dyq saqtamastaı baqytty edim. Shvabrınge keshirim suradym, meıirimdi komendant áıelimen kelisip, ony bosatpaq boldy. Maǵan Shvabrın kelipti: ol aramyzda bolǵan kelissiz oqıǵa úshin ókinish aıtty; sonyń bárine ózin kúnákar sanap, ótken jumysty túgel umytýdy tiledi. Jaratylysymda kekshildik bolmaǵandyqtan, eges janjaldy, deneme túsken jarany, bárin tegis keshirdim. Onyń ósek áńgimelerin - ózimshildigi jábirlenip, qabyl alynbaǵan mahabbatynyń óteýi úshin istelgen áreket dep tanyp, baqytsyz kúndesimniń qylyqtaryn adal nıetimmen keshirdim.

Endi kóp uzamaı ábden jazylyp, óz páterime kóshtim. Ákeıge jazǵan sońǵy hatymnyń jaýabyn shydamsyzdyqpen kútýdemin. Biraq odan pálendeı jaqsy úmitim joq. Sondyqtan hatpen keler renish habardy erte sezinip, sol sezimdi aldyn ala basý áreketindemin Vasılısa men onyń erine jaı-kúıimdi áli bildirgen joqpyn-dy: biraq qyzdary jaıyndaǵy oıymdy aıta qoıǵanda da olar tańyrqamasqa tıisti, úıtkeni men de, Mará Ivanovna da bulardyń aldynda ózimizdiń, jaqsy sezimimizdi jasyryp júrgen emespiz. Bulardyń sózge kelmeı rızalyq beretinine erteden senimdi sıaqtymyz.

Aqyrynda, bir kúni ertemen Savelıch maǵan hat ákep usyndy. Men hatty qalaı alǵanymdy bilmeımin, júregim lúpil qaǵady. Adres ákemniń qolymen jazylypty. Osynyń ózi-aq meni áldeqandaı úlken saqtyqqa shaqyrǵandaı boldy, úıtkeni basqa hattardyń adresi shesheı qolymen jazylyp keletin-di. Kóp otyrdym konvertti ashyp qaramaı. Kózim syrtyna jazylǵan "Orynbor gýbernıasy.

Belogor kreposyndaǵy meniń balama" degen jazýda bolyp, sony qaıtalap oqı berdim.

Osy jazýdyń sıqyna qarap, áke kóńiliniń hatta jazylǵan baǵdaryn baıqaǵym keledi. Aqyry paketti ashtym, birinshi joldy oqyǵannan-aq istiń nasyrǵa shapqanyn ańǵardym. Hat mazmuny mynadaı eken:

"Balam Petr! Mıronov qyzy Mará Ivanovnaǵa qosylýǵa, ata-anadan rızalyq suraǵan hatyńdy osy aıdyń 15-de aldyq; men saǵan rızalyq batamdy berý bylaı tursyn, erterek ózim sonda jetip, ofıserlik shenińe qaramaı, balalyq sazańdy tarttyrýdy qalap otyrmyn. Úıtkeni: sen óziń sekildi bassyz bireýmen jekpe-jekke shyǵýyń arqyly otan qorǵaý úshin berilgen qylyshty asynýǵa tatymaıtynyńdy kórsettiń. Endi kidirmeı Andreı Karlovıchke hat jazyp, seni Belogor kreposynan basqa bir, jeligińdi basatyn jerge aýystyrýyn suranam. Shesheń seniń jekpe-jekke shyǵyp, jaralanǵanyńdy esitip qatty kúıindi; sonyń saldarynan tósek tartyp aýyryp jatyr. Kim bolar ekensiń túbi? Alla marhabatyna pálendeı úmitim joq, áıtse de uly qudiretten seniń túzelýińdi tileımin.
Ákeń A.G."

Bul hatty oqyǵannan keıin alǵan áserim ár túrli boldy. Ákeıdiń aıaýsyz aıtqan qatal sózderi meni barynsha jábirlendirdi. Mará Ivanovna týraly jazǵan jerindegi sózderi qanshalyq qyńyr bolsa, sonshalyq qıanat ta sıaqty. Al Belogordan basqa jaqqa aýystyrý áńgimesi múlde záremdi ushyrdy. Bárinen de qatty batqany shesheıdiń aýyryp qalǵany edi. Osy mınýtta eń jek kórgen kisim - Savelıch, meniń jekpe-jekke shyǵyp jaraqattanǵanymdy odan basqa kisi habarlaýǵa múmkin emes. Tar bólmede ersili-qarsyly sendelip júrip, Savelıchtiń aldyna kep kidirdim, qaharlana qarap til qattym oǵan.

— Seniń kesirińnen jaralanyp, bir aıdaı ólim aýzynda jatyp em, oǵan mise tutpaı, endi sheshemdi óltirmek ekensiń ǵoı.

Savelıch tóbesinen jaı túskendeı boldy.

— Munyń qalaı, myrzam, - dedi ol jylap jibere jazdap. - Ne dep tursyń óziń? Seniń jaralanýyńa men sebepshi boppyn ba! Qudaı kýá,

Alekseı Ivanovıchtyń qylyshynan men seni óz denemmen qorǵaýǵa júgirgem! Kárilik ıt jetkizbedi kezinde. Al, shesheńe ne zıan jasappyn.

— Ne istediń, bilemisiń? Meniń syrtymnan donos jaz degen kim saǵan? Joq, álde meniń qasyma tyńshylyq úshin jiberilip pe eń?

— Men be ekem syrtyńnan donos jazǵan? - dedi kózi jasaýrap; - oı, patsha qudaı! Endeshe myrzamnyń maǵan jazǵanyn oqyp kór: qandaı donos jazdym eken, óz kóziń jetsin áýeli.

Osyny aıtty da qaltasyndaǵy hatyn maǵan usyndy, men myna sózderdi oqydym:

"Uıatty bilseńshi, kári ıt, qanshalyq qatty tapsyrǵanymdy umytyp, balam Petr Andreevıchtiń teris qylyqtary jóninde bógde adamdardan habarlanǵanymsha -bildirmegeniń ne sumdyǵyń? Myrza tapsyrmasyn osylaı oryndaı ma eken? Shyndyqty jasyryp, jas adamdy tizginsiz jibergeniń úshin sen tóbetti baqtashy qyp shoshqanyń sońyna salyp qoıarmyn. Osy hatty alysymen onyń saýlyǵy jóninde, jazylyp kele jatyr degen sóz ras pa, dereý hat jaz; qaı jerinen jaralandy, jaqsy emdeldi me, bárin qaldyrmaı jaz" depti.

Meniń Savelıchke jasaǵan kúdigim teris eken, onyń bul týrasynda jazyqsyz ekendigi, menen beter jábir kórgendigi ábden aıqyndaldy. Men onan keshirim suradym; biraq kornám tynysh qoımady.

— Kóp eken de kóreshegim, - dedi qaıtalap; - myrzalarymnyń da aldynda talaı muratqa jetip otyrmyn! Kári tóbet te men, shoshqa baǵýshy da men, tipten seniń jarańa da kináli men ekem!... Joq, kókeshim Petr Andreıch! Men emes, osynyń bárine ant uryp ketken mýse kináli: shanyshqymen suqqylasý,yrbańdap tepkilesýdi úıretken de sol sony úırense bar pálege tótep beretindeı talaı sumdyqty sol qaqqan úıretken! Mýseny jaldap, sonsha qarajat shyǵarý nemene kerek edi!

Sonda men týraly ádeıi arnap hat jazǵan kim eken? General ma? Onyń maǵan pálendeı iltıpaty baıqalmaǵan-dy, al Ivan Kýzmıch meniń jekpe-jegim jóninde raport jazýdy qajet tappaǵan. Kim ekenin bile almaı ańyrdym. Kúdik sońy Shvabrınge kep tireldi. Men týraly hat jazylyp, basqa jaqqa aýystyrylsam, komendant semásynan eriksiz bólinem, osy jaǵynan qaraǵanda, jalǵyz Shvabrınge ǵana paıdaly. Barlyq kórgen-sezgenimdi málimdeý úshin men Mará Ivanovnaǵa kettim. Ol ekeýmiz basqyshta kezdestik.

— Sizge ne bolǵan? - dedi betime qarap, - surlanyp ketipsiz ǵoı!

— Bitti bári! - dedim ákeıdiń hatyn qolyna ustata berip.

Ózi de men sıaqty surlanyp ketti. Hatty oqyp bolyp, qaltyraǵan qolymen ózime qaıta usyndy, daýsy da qosa qaltyrap bylaı dedi:

— Maǵan taǵdyr... Ia, týystaryń meni óz uıalaryna alǵylary kelmegen eken. Bári de bir allanyń buıryǵy shyǵar! Bizdiń kóresimiz ózimizden kóri qudaıǵa kóbirek málim. Basqa laj joq. Petr Andreıch, tym bolmasa siz baqytty bolyńyz...

— Bulaı bolýǵa múmkin emes! - dedim jan daýsym shyǵyp, qolyna jabysyp; - sen meni súıseń, men bárine de ázirmin. Júr kázir, seniń ata-anańnyń aıaǵyna jyǵylaıyq; olar qanypezerligi joq, pańsynbaıtyn, qaıyrymdy jandar... Olar bizge aq batasyn beredi; biz neke qosamyz... Al keıin kezegi kelgende bizdiń ákeıdi de kóndiremiz, shesheı eki bastan bizdi jaqtaıdy. Bári de retteledi...

— Joq, Petr Andreıch, - dedi Masha; - áke-shesheńniń rızalyǵysyz men sizge shyqpaımyn. Olar rızalyq bermeı, sen de baqytty bola almaısyń. Kóneıik alla ámirine, basqa bireýdi tabarsyz, súıip qosylarsyz, men ekeýińe de tilektespin; qudaı betińnen jarylqasyn...

Osyny aıtty da jylap jiberip, qasymnan tura jóneldi. Men de ilese bólmege kirmekshi edim, biraq ózimdi ózim berik ustaı almaıtynymdy sezgen soń qaıtyp kettim.

Jalǵyz otyrmyn, jabyrqaý oıǵa kómilip, Savelıch kelip bir kezde oıymdy bólip jiberdi:

— Mine, jas myrzam,- dedi ol jazylǵan bir qaǵazdy ustata berip; - men be ekenmin ústińnen donos jazýshy, men be áke men bala arasynda ot tastar, qarap kór.

Men hatty alyp oqyp shyqtym: bul Savelıchtiń ákeıden alǵan hatyna qaıtarǵan jaýaby eken. Mine, hattaǵy barlyq sóz:

"Bizdiń qurmetti ýá hám meıirimdi ákemiz Andreı Petrovıch! Maǵan, ózińizdiń qulyńyzǵa, myrzanyń buıryǵyn durys oryndamaý uıat ekendigin jazǵan hatyńyzdy aldym. Men kári ıt emespin, myrzanyń aıtqanyn adal oryndap, jáne sizge shyn yntammen árdaıym qyzmet isteýmen shashymdy aǵartqan, jalǵany joq, opaly qyzmetshińmin. Meniń sizge Petr Andreıchtiń jaralanǵany jóninde jazbaǵanym ras, úıtkeni sizderdi bosqa úrkitýdi orynsyz kórdim, qurmetti anamyz Avdotá Vasılevnanyń onsyz da qan jutyp aýyryp qalǵanyn estidim, qudaıdan sol kisiniń salamattyǵyn tileımin. Al Petr Andreıch oń jaq ıyǵynyń astynan dál súıeginiń túbinen tereńdigi bir jarym vershoktaı bop jaraqattanǵan edi, jazylǵansha komendant úıinde jatty. Bul úıge biz ony ózen jaǵasynan ákep salǵanbyz; emdegen osy jerlik Stepan Paramonov degen shashtaraz, qazirde qudaıǵa shúkir, Petr Andreıch ábden saýyqqan, kúlip oınap júr, ol týraly jaqsylyqtan basqa jazar eshteme joq. Oǵan komandırlerdiń bári de rıza sıaqty. Al Vasılısa Egorovna ony týǵan balasyndaı kóredi. Jastyq shaq nelerge uryndyrmaıdy, sondyqtan ótken tentektikterine munshalyq renjýge bolmaıdy. Tórt aıaqty jylqy da súrinedi emes pe. Al siz meni shoshqa baǵýǵa jiberemin depsiz, ony ózińizdiń qojalyq erkińiz bilsin.
Sizdiń shyn qulyńyz Arhıp Savelev".

Qaıyrymdy shalymnyń jaýap hatyn oqyp otyryp áldeneshe ret kúlip aldym. Ákeme jaýap jazýǵa tásilim jetpedi; al sheshemniń qýanýy úshin Savelıchtiń haty da jetkilikti kórindi.

Osydan bastap meniń tirligim ábden ózgerdi. Mará Ivanovna sóılesý bylaı tursyn kezdeskisi kelmeı qashqalaqtap júrdi. Komendant úıinen kem-kemdep súıeı tústim. Sonymen jalǵyz otyrýǵa da kóndige bastadym. Vasılısa Egorovna alǵashqy kezderde keıin tartpaqtap edi, meniń kónbesime kózi jetken soń, budan ári o da áýrelegen joq.

Ivan Kýzmıchpen tek qyzmet ústinde ǵana kórisip turdyq, al, Shvabrınmen óte sırek, ıaǵnı kóńilsiz kúıde kezdesip júrdim; onyń áli kúnge deıin ishteı arazdyǵy qalmaǵandyǵy rastala túsip, burynǵy kúdigim ábden rastalǵandaı edi. Ómirim beıne tústeı, oı da túnere torlap, saıaq tirliksiz qaldym. Jekelik, ońashalyq mahabbatymdy órshige túsip, aýyr mazasyzdyqqa uryndym. Oqý men jazýǵa da tábetim shappaıdy. Janym kúızeldi. Endi men ıá jyndanyp, ıá buzylyp ketpesem degen qaýipke keziktim. Budan bylaıǵy ómirime asa bir áserin tıgizgen kútpegen oqıǵa kenetten kezdesti de, janymdy qaıta silkindirdi.

VI TARAÝ

PÝGACHEVSHİLDİK

Al káne tyńdańyzdar, tyńda, jasym,
Bizderdeı kárıanyń hıkaıasyn.
Óleń

Óz kózim kórgen keremet oqıǵany sýrettemesten buryn, sol 1773 jyldyń aıaq kezindegi Orynbor gýbernıasynyń hal-ahýaly jaıynda birer sóz aıta keteıin.

Bul jeri baıtaq, mol ólkeni Rossıa patshalyǵyna jaqynda ǵana baǵyna bastaǵan alýan túrli taǵy elder meken etedi. Sol kúdik alsa shorshyp túsetin, ishki tártip-tálimge úırenip bolmaǵan jeńiltek qatygez elder úkimet tarapynan kirpik qaqpaı baqylaýdy, tizerlep kúshpen ustaýdy kerek qylatyn. Qolaıly oryndarǵa krepostar soǵylyp, oǵan Jaıyq jaǵasyn erteden ıelengen kazaktar ornyqqan-dy. Biraq osy ólkeniń tynyshtyǵyn kúzetýdi úkimet aldynda mindetine alǵan Jaıyq kazaktary birazdan beri tolqyna bastap, ózderi qaýipke aınalǵan edi.

1772 jyly olardyń bas qalasynda qozǵalys shyqty. Buǵan general-maıor Traýbenbergtiń áskerdi kerekti tártipke laıyq baǵyndyrmaq úshin qatal sharalary sebepshi boldy. Munyń sońynda kazaktar Traýbenbergti aıaýsyz túrde óltirip jiberdi, basqarý isine óz erikterimen ózgerister engizdi, aqyry kelip, bulardyń qozǵalysy dop pen oqtyń jazalaýymen basylǵan-dy.

Bul ýaqıǵa meniń Belogor kreposyna keler aldymnan shamaly ýaqyt ilgerirek bolǵan. Sodan bylaı syrttaı qaraǵanǵa bári de basylyp, tynyshtalyp ketken sıaqty kórinetin Áskerı basshylar kazaktardyń aıarlyq ókinishterine ońaı sene salyp, olardyń ishteı tisterin qaırap, reti kelse qaıtadan lap qozǵalýǵa ázir turǵandaryn ańǵarmaı qalǵan-dy.

Endi óz áńgimeme kósheıin.

Bir kúni keshke (1773 jyly oktábrdiń bas kezinde) kúzgi jeldiń gýilin tyńdap, aı mańynan jóńkip ótken bulttardan kóz almaı úıde jalǵyz otyrdym. Komendant atynan shaqyrýshy keldi. Kidirmeı soǵan kettim. Komendant úıinde Shvabrın, Ivan Ignatych jáne ýrádnık kazak otyr eken, osylardyń ústerinen shyqtym. Bólmede Vasılısa Egorovna da, Mará Ivanovna da joq. Komendant menimen jany tózbegen kisiniń kúıinde otyryp amandasty. Ol esikti bekitip, shyǵar aýyzda turǵan ýrádnıkten basqamyzdy túgel otyrǵyzdy da, qaltasynan qaǵazyn sýyryp, sóz bastady:

— Ofıser myrzalar, úlken jańalyq bar! Generaldyń ne jazǵanyn tyńdańdar,- dedi. Budan keıin kózildirigin kıip, jańaǵy qaǵazdy oqýǵa kiristi:

"Belogor kreposynyń komendanty kapıtan Mıronov myrzaǵa.
Qupıa.

Osymen sizdi habarlandyramyn: tutqynnan qashqan Don kazagy, búlikshil Emelán Pýgachev keshirilmesteı arsyzdyqpen, marqum ımperator Petr Úshinshiniń esimin ıelenip, buzyqtardan shaıka qurastyryp alǵan, Jaıyq selenderin búlinshilikke bastap, birneshe krepostardy talqandap, dúnıelerin shaýyp, adamdaryn óltirip, basyp alǵan. Osyny alysymen joǵarǵy atalǵan jaýyz samozvanestyń shabýylyn toıtararlyq, qajetti sharalar qoldanyńyz. Al eger sizdiń qaraýyńyzdaǵy kreposqa juǵysatyndaı bolsa, toıtarys berip, tipti ol jaýyzdyń múlde kózin joıýǵa da tyrysyńyz".

— Tıisti sharalar qoldanylsyn! - dedi komendant kózildirigin sheship, qaǵazyn aldyna qoıyp jatyp: - Estımisińder, aıtýǵa ońaı-aq. Jaýyz da osal emes sıaqty; al bizdiń bar adamymyz senimsiz kazaktardy qospaǵanda, Maksımych, seniń kóńilińe kelmesin (ýrádnık kúlip jiberdi), bir júz otyz ǵana. Degenmen, basqa laj joq, ofıser myrzalar! Saı bop turyńyzdar, qaraýyl men túngi kúzetti kúsheıtińizder, shabýyl jasaı qalsa: qaqpany jaýyp, soldattardy shyǵaryńyzdar. Al sen Maksımych, kazaktaryńdy baqyla. Zeńbirekti qarap, jóndep tazartyńdar. Sońǵy aıtarym, bul syrdy jasyryn ustańdar, ázirshe ózderińnen bógde kisiler bilmeıtin bolsyn.

Osy buıryqtarynan keıin, Ivan Kýzmıch bizdi úıdi-úıimizge taratty. Men Shvabrınmen birge, ekeýmiz jańaǵy esitken áńgimemiz jóninde keńese shyqtyq.

— Sen qalaı qaraısyń, munyń aıaǵy nege soǵar eken?

— Qudaı biledi, - dedi ol maǵan jaýap qaıyryp; - kezinde kóremiz de. Ázirshe pálendeı eshteńe kórip turǵanym joq. Al eger...

Osy jerde oılanǵandaı múdirip qaldy da, artynan fransýz ánin ysqyryp ketti.

Biz qansha saqtyq jasasaq ta Pýgachev habary krepostmańynda tarap boldy. Ivan Kýzmıch báıbishesin qansha syılasa da, qyzmet babyndaǵy tapsyrylǵan jasyryn syrlardy oǵan ómirde aýzynan shyǵarmaıtyn. Ol general hatyn alǵan soń, asa bir utymdy qýlyq jasap Vasılısa Egorovnany úıden shyǵaryp jibergen; Gerasım ataı Orynbordan bir qyzyq qupıa habar bilipti, ázir eshkimge aıtpaı júrgen kórinedi degen-di. Sony estisimen pop áıeline qonaq bolýǵa tura jónelgen Vasılısa Egorovna Ivan Kýzmıchtiń uıǵarýy boıynsha Mará Ivanovnany da jalǵyz ishi pyspasyn dep erte ketken.

Sodan soń erkin qalǵan Ivan Kýzmıch dereý bizdi shaqyrtyp alyp, áńgime sózdi estirtpes úshin Palashkany sholanǵa jaýyp tastaǵan.
Pop áıelinen bóten syr tarta almaı qaıtqan Vasılısa Egorovna, úıine kelgen soń Ivan Kýzmıchtiń ózi joqta jınalys jasaǵanyn, Palashkanyń qulyptaýly bolǵanyn estidi. Eriniń aldaýyna túskenin sezgen soń tergeýge almasy bar ma. Biraq Ivan Kýzmıch te qarsy dúrse qoıa berýge ázir edi. Ol tıtteı shimirikpeı turyp, sózge áýes báıbishesine qajyrly jaýap qaıtardy:

— Estidiń be, báıbishe, qatyndar osy kúni peshke saban jaǵýdy shyǵarypty, onyń qandaı apatqa uryndyratynyn bilemisińder, men sondyqtan budan bylaı qatyndar peshke saban jaqpaı, qýraı, shópshek jaqsyn dep buıryq berdim, - dedi.

— Al Palashkany qulyptap qoıýdyń ne qajeti bar edi? - dedi komendant áıeli;- biz qaıtqansha bıshara qyzdy sholanǵa qamap qoıǵanyń qalaı.
Ivan Kýzmıch bul suraqqa jaýap ázirlemegen eken; sózden shatasyp, álde qandaı ıkemsiz jaýaptar aıtyp myńǵyrlap qaldy. Eriniń mekerligine Vasılısa Egorovnanyń kózi ábden-aq jetti, biraq odan basqa eshteńeni tartpaqpen túsirýge bolmaıtynyn da jaqsy biletin, sondyqtan ol jańaǵy suraýlaryn doǵaryp, áńgime betin basqa jaqqa aýdardy, erekshe bir ádispen ázirlengen Akýlına Panfılovnanyń tuzdaǵan qıary týraly sóılep ketti.

Vasılısa Egorovna tún uzaq kóz ilmedi, ózinen jasyrǵandaı eriniń qupıa syryn bilmek bop, qansha joramaldasa da taba almaı qoıdy.
Kelesi kúni ol shirkeýden qaıtyp kele jatyp, zeńbirek kómeıin balalar toltyryp tastaǵan eski shúberek, tas, jańqa, asyq taǵy sondaı qoqyrsyqtardan tazartyp jatqan Ivan Ignatıchtiń ústinen shyqty.

Bul "soǵysqa ázirliktiń sebebi ne boldy eken?" dep oılady komendant áıeli: - "álde qyrǵyzdar shabýylyn kúte me eken? Onda bul sıaqty túkke tatymas nárseni Ivan Kýzmıch menen jasyrar ma edi?" Súıtti de, osynsha qumarlandyrǵan jasyryn syrdy qaıtse de bilý úshin Ivan Ignatıchke batyl daýystap qaldy.

Vasılısa Egorovna tik tásilge kóshti; sotqa jaýap berýshiniń saqtyǵyn jasytý úshin tergeýshiler kóldeneń suraqpen silesin qatyrady ǵoı, sol sıaqty bul da birneshe sharýashylyq suraýlarynan bastady áńgimeni. Sodan soń birer mınýt úndemeı turyp, aýyr dem aldy da basyn shaıqady:

— O, jasaǵan, bu ne degen sumdyq habar! Aıaǵy nege soǵar eken munyń?

— Qudaı ózi saqtasyn, sheshesi! - dedi Ivan Ignatıch, - soldat jeterlik, oq-dári berermiz. Pýgachevti toıtararmyz. Qudaı qorǵamasa, saıtan aldamas degen emes pe!

— Ol Pýgachev degen kim eken?- dedi komendant áıeli.

Ańdamaı sóılegenin endi ańǵarǵan Ivan Ignatıch tilin tistep qaldy. Biraq kesh tistedi tilin. Vasılısa Egorovna bógde janǵa tisinen shyǵarmasqa ýáde berdi de zorlap otyryp, bar shynyn túgel aıtqyzdy.

Vasılısa Egorovna sózine jetti; jaıylyp júrgen sıyryn jaýǵa aldyrmaı, saq bolý úshin jalǵyz ǵana pop áıeline eskertkeni bolmasa, ózge tiri janǵa sezdirmedi.

Endi kóp uzamaı jurt áńgimesi Pýgachev boldy. Alýan túrli qaýeset keledi. Sońǵy habar-osharlardy bilip qaıtý úshin komendant ýrádnıkti kórshiles selender men krepostarǵa attandyrdy. Ýrádnık eki kúnnen keıin qaıtty. Ol: alpys shaqyrym jerde, dalada tolyp jatqan ot kórgenin, álde qandaı mol kúsh kele jatqanyn bashqurttardan estigenin baıandady. Budan basqa jartymdy habar bolmady, úıtkeni ol jaqynyraq baryp, molyraq qanyǵyp qaıtýǵa qorqypty.

Kreposta turatyn kazaktar arasynda qalyptan tys bir tolqyný bar; olar kóshe boılarynda shoǵyrlana júrip, sybyrmen ózara sóılesedi, dragýn nemese garnızon soldatyn kórse ǵana taıqyp tarap ketedi. Osydan soń olardyń arasyna tyńshylar jiberildi. Iýlaı degen shoqynǵan qalmaq komendantqa asa bir kerekti habar jetkizdi. Onyń aıtýynsha ýrádnıktiń málimetteri jalǵan, ship-shıki ótirik eken Aram kazak óziniń joldastaryna aıtypty shyn syryn, kóterilisshiler arasynda bolǵanyn, olardyń basshylarymen jolyǵyp uzaq sóıleskenin, ýádelesip qolynan súıgenin, bárin túgel sóılepti. Komendant ýrádnıkti tabanda qamatyp, onyń ornyna Iýlaıdy qoıdy. Buǵan kazaktar ashyq narazy bolyp, qarsylyq sózderin kórineý aıtatyndy shyǵardy. Komendant jarlyǵyn oryndaýshy Ivan Ignatıch kazaktardyń "Garnızon atjalmany asyqpasyn, tartqyzarmyz sazasyn!" degenin óz qulaǵymen de esitipti. Komendant sol kúni tutqyn ýrádnıkten jaýap almaqshy bop edi, biraq ol qashyp ketipti. Ony qashyrǵandar da osy tilektesteri bolý kerek.

Jańa jaǵdaı komendant mazasyn ábden ketire bastady. Kóterilistiń jazba úndeýin taratyp júrgen bir bashqurt qolyna tústi. Osy máseleler jóninde ofıserlerdi shaqyryp, ońasha sóılespek bolǵan komendant, taǵy da áıelin aldap bir jaqqa jibermek boldy. Aq kóńil adal minezdi Ivan Kýzmıch basqa syptaý tappaǵandaı, alǵashqy tásilin qaıta qoldandy.

— Vasılısa Egorovna, - dedi jótkirinip, — Gerasım ataı qaladan jańa bir...

— Jeter aldaýyń, Ivan Kýzmıch, - dedi komendant áıeli dúrse qoıa berip; - taǵy da májilis shaqyryp, men joqta Emelán Pýgachev týraly sóılespeksiń oı; bilemin bárin! Endigi ótirigińniń joly bolmas-ty.

Ivan Kýzmıch bajyraıyp qapty. Sálden keıin qaıta til qatty:

— Bilseń bopty, sheshesi, onda ketpeı-aq otyra ber, seniń kózińshe-aq sóılese beremiz.

— Durys-aq, ákesi, qýlyq seniń neńdi alǵan, tezirek ofıserlerińdi shaqyrt odan da.

Biz taǵy jınaldyq. Ivan Kýzmıch áıeliniń kózinshe, saýatsyz kazaktyń qolymen jazylǵan Pýgachev úndeýin oqydy. Ol endi kóp keshikpeı bizdiń kreposqa attanatynyn málimdepti: kazaktar men soldattardy óziniń shaıqasyna qosylýǵa úndepti; komandırlerdi qarsylyq kórsetpeske shaqyrypty, al qarsylyq kórsetkenderdi aıamaı ólim jazasyna kesetinin eskertipti. Úndeý óreskel dókir sózdermen, biraq, kúshti sózdermen, qarapaıym adamdardyń oıyna qorqynysh áserin týǵyzarlyqtaı etilip jazylypty.

— Qaraı kór alaıaqty!- dedi komendant áıeli,- bizge buıyra sóıleýge de dámesi bar óziniń! Qol qýsyryp qarsy alǵanymyzben turmaı, tabanyna tý tóseýimiz kerek taǵy da! Ońbaǵan ıttiń balasy! Qyryq jyl qyzmet istep, qaınap piskenimizben sanasqysy joq qoı óziniń? Joq, álde tonaýshynyń tilin alatyn komandırler de tabylar ma eken?

— Múmkin emes tabylýǵa, - dedi Ivan Kýzmıch, ile jaýap qaıtaryp; – biraq bul kázzap kóp krepostardy alyp qoıypty ǵoı.

— Meniń baıqaýymsha, ózi ras kúshti sıaqty, - dep Shvabrın de qostap qaldy.

— Qandaı kúshi bar ekenin qazir bilemiz, - dedi komendant,- Vasılısa Egorovna, qoımanyń kiltin bershi. Ivan Ignatıch, bashqurtty keltir munda, Iýlaıǵa aıt, birneshe qamshy ala kelsin de.

— Toqtaı tur, Ivan Kýzmıch, - dedi komendant áıeli turyp jatyp; - Mashany bir jaqqa áketkenimshe mursha ber, ananyń baqyrǵanyn estise záresi ushyp keter. Shynyn aıtsam, ondaıyńa ózim de qumar emespin. Talaptaryń qaıyrly bolsyn.

Eski tergeý jumysynda sabaý-qınaý ádisiniń tereń tamyrlanǵany sonsha, oǵan tyıym salý úshin shyqqan jańa zańnyń - jaqsy zańnyń pálendeı bógeti bolǵan joq-ty.

Qylmystynyń óz aýzynan moıyndaýy, qylmystyń tolyq ashylýy úshin qajet deýshilerdiń oıy - dálelsiz, negizsiz bolýy bylaı tursyn, zań uǵymyna teris, mıǵa qonbaıtyn birdeńe edi; eger sottaýshynyń qylmysty moınyna almaýy kúnásyzdyǵyna dálel bola almasa onyń moıyndaı qoıýy da qylmysty ekenine dálel bolmasqa tıis qoı. Osy kúnniń ózinde de qınaýǵa salatyn jabaıylyq ádettiń joıylýyn talap etetin eski sýdıalar sózin estigenim bar. Al qazir bizdiń kezimizde, qınaýdyń qajettigine sýdıa bolsyn, sottalýshy bolsyn eshkim de kúdik keltirmeıtin bolǵan. Sondyqtan, komendant ómirine bizdiń de tańyrqaǵanymyz, ıa kúdik alǵanymyz bolǵan joq. Ivan Ignatıch komendant áıeliniń qoımasynda kiltteýli otyrǵan bashqurtty ákelýge ketti, birer mınýttan keıin tutqyn aldyńǵy bólmege kirdi. Komendant ony óz aldyna ákelýge buıyrdy.

Bashqurt tabaldyryqtan áreń attap ótti (aıaǵy kisendeýli edi), basyndaǵy bıik bórkin alyp, esik aýzynda turdy. Betine kózim túskennen titirkenip kettim. Ómirde umytpaspyn bul adamdy. Jasy jetpister shamasynda tárizdi. Qulaq-murynnan túk joq. Shashyn da sypyryp aldyryp tastaǵan; saqal ornynda bir-eki tal aǵarǵan qyl kórinedi; alasa boıly, aryq deneli, beli búksheń tartqan; al qysyq kózderi áli kúnge otsha mazdap tur.

— Ehe,- dedi komendant, ananyń 1741 jylǵy kóterilis tusynda jazadan jutaǵan nusqasyn tanı ketip - bizdiń qaqpanǵa buryn da túsken kári qasqyr ekensiń ǵoı.Basyńnyń jurdaılyǵyna qaraǵanda bul birinshi kóterilýiń emes bolar. Beri jaqynda; shynyńdy aıt, seni munda jibergen kim?

Kári bashqurt úndemedi, jansyz kisideı selt etpesten, komendantqa qaraǵan boıymen tura berdi.

— Nege úndemeısiń? - dedi, Ivan Kýzmıch,— álde oryssha túsinbeımisiń? Iýlaı, sen surashy ózderińniń tilinde, kim jumsady eken ózin munda?

Ivan Kýzmıchtiń suraǵanyn Iýlaı qaıtadan tatarshalady, biraq, oǵan da selt etken bashqurt joq, jansyz qalpymen sileıip tura berdi.

— Iakshı, - dedi komendant, - endeshe men seni basqasha sóıleteıin. Jigitter! Sypyryńdar ústinen alabajaq shapanyn, tilińder arqasyn. Baıqa, Iýlaı, jaqsylap ber sybaǵasyn!

Eki jarymjan bashqurtty sheshindire bastady. Baıǵustyń bet pishini oǵan qobaljý túskenin ańǵartty. Balalar qolyna túsken ańnyń balasyndaı jan-jaǵyna qarap jaltańdaı bastady. Jarymjandardyń biri sheshingen bashqurttyń eki qolynan alyp arqalaı kóterdi; sol ýaqytta Iýlaı qamshysyn silteı bergende: bashqurt álsiz, jalbarynǵan únmen yńyranyp basyn shaıqap, aýzyn ashty, onyń aýzynda til ornyna túbinen kesilgen, sholtańdaǵan birdeńe kórindi.

Osy oqıǵalardyń meniń ǵasyrymda bolǵany oıyma tússe, qazirde ımperator Aleksandrdyń momyn patshalyq qurǵan kúnderine jetip otyrǵanymda, aǵartý jumysynyń osynshalyq ilgeri ketip, adamdy súıý kádesiniń nedáýir qanat jaıǵanyna tańdanbasyma múmkin emes. Jas jigit! Eger meniń osy jazǵandarym qolyńa túse qalsa, eń jaqsy, eń berik ózgeris dep, zorlyq-zombylyqsyz, adamnyń qulyq-minezin jaqsartý arqyly bolatyn ózgeristi tanýdy umytpaǵaısyń.

Biz túgel tań bop qaldyq.

— Jaraıdy, - dedi komendant, — budan eshteńe óndire almaspyz. Iýlaı, bashqurtty qoımaǵa apar. Al, myrzalar, biz taǵy biraz sóılesip alalyq.

Biz óz jaǵdaıymyzdy keńese bastap ek, kenetten entige basyp, úreıi qashqan Vasılısa Egorovna kirip keldi.

— Saǵan ne bolǵan, sheshesi! - dedi komendant tańdanyp.

— Sumdyq, ákesi!— dedi demikken Vasılısa Egorovna; — Nıjneozernaıa kreposy búgin ertemen alynypty, Gerasım ataıdyń qyzmetshisi jańa sol jaqtan qaıtypty. Jaýdyń qalaı alǵanyn kózimen kóripti. Komendant pen barlyq ofıserler darǵa tartylypty, soldattaryn túgel tutqynǵa alypty. Endi jaýyz bizge betteıtin kórinedi.

Kútpegen habar maǵan soqqydaı tıdi. Nıjneozernaıa kreposynyń komendanty jýas, ári sypaıy, maǵan tanys jas jigit edi; osydan eki aı buryn Orynbordan qaıtar jolynda kelinshegimen Ivan Kýzmıchtiń úıine túsken-di. Al olardyń kreposy bizden jıyrma bes shaqyrym jerde bolatyn. Endi Pýgachev shabýylyn biz saǵat saıyn kútýge aınaldyq.

Mará Ivanovnanyń da taǵdyry esime birge tústi, júregim muzdap, shymyrlaı bastady.

— Tyńdańyz! - dedim Ivan Kýzmıchke; — kreposty sońǵy demimiz bitkenshe qorǵaýǵa qaryzdarmyz; ol jaǵyn sóz qylýdyń da qajeti joq. Biraq, áıelderdiń qaýipsizdik jaǵyn da oılaný kerek. Eger jol ashyq bolsa olardy Orynborǵa jóneltińiz; áıtpese kezepter bara almaıtyn; moıny qashyqtaý; senimdirek kreposqa jiberińiz.

Ivan Kýzmıch áıeline burylyp sóıledi:

— Estımisiń, sheshesi, ólekshilerdi basqansha senderdi alysyraq bir jaqqa jibere turýymyzǵa qalaı qaraısyń?

— Bári bos sóz! - dedi komendant áıeli; — sondaǵy oq jetpes kreposyń qaısysy? Belogor nege senimsiz bopty? Qudaıǵa shúkir, mine, jıyrma ekinshi jyl jasap kelemiz osynda. Bashqurtyn da, qyrǵyzyn da kórgenbiz: endeshe Pýgachevke de berispeı shydarmyz!

— Onda, sóz joq, sheshesi, - dedi komendant jaqtyrmaı;- ózimizdiń kreposqa senimdi bolsań, qala ber, al Mashany qaıttik, biraq? Berispeı otyra alsań jaraıdy, járdem jetkenshe shydasaq odan da jaqsy; al jaýyzdar kreposty alyp qoısa she?

— Onda...

Osyny aıtty da Vasılısa Egorovna, ar jaǵyna sóz tappaǵandaı tutyǵyp, loblyǵyp qaldy.

— Joq, Vasılısa Egorovna,- dedi komendant sózdiń sońyn qaıtadan ózi sozyp ketip, bul onyń ómirinde áıelin sózden birinshi ret toqtatqany bolý kerek; - Mashanyń munda qalýy kelispeıdi. Biz ony Orynbordaǵy kindik sheshesine jiberelik, onda ásker de molshylyq, zeńbirek te jetkilikti, krepost qorǵany da tastan qalanǵan. Tipti ózińe de birge júrip ket der edim. Jaman aıtpaı jaqsy joq, qorǵandy buzyp kirse, nege dýshar bolaryńdy bilemisiń, kempirim, seni de aıamaıdy olar.

— Jaraıdy onda, - dedi komendant áıeli. — Aıtqanyń bolsyn, Mashany jiberelik. Biraq, maǵan ket dep túsinde de suramaǵaısyń, barmaımyn. Endi qartaıǵanda senen aırylyp, jat jerden qabir izder deımisiń. Birge jasastyq, birge ólemiz.

— Bu da jón eken. Biraq endi kidirýge bolmaıdy. Tez baryp, Mashany jolǵa júrýge ázirle. Erteń ala sáýleden attandyramyz, adam onsyz da az, sonda da kúzet qosyp berermiz janyna. Aıtpaqshy, Mashanyń ózi qaıda?

— Akýlına Panfılovnanyń úıinde, - dedi komendant áıeli, — Nıjneozernaıanyń alynǵanyn esitip, úreıi qashyp ketti, aýyryp qalmasa jarar edi. O, qudaı, qandaı kúnderge kezdestik, jasaǵan!

Vasılısa Egorovna qyzynyń júrý jabdyǵyn qamtýǵa ketti. Komendant úıindegi keńes sozyla berdi. Biraq, men endi oǵan qatysqanym joq, eshteńege qulaq aspadym. Mará Ivanovna keshki asqa keldi, túsi surlanǵan, kóp jylaǵan tárizdi. Biz úndemeı otyryp as ishtik te, kúndegishe kóp otyrmaı, stoldan erterek turystyq. Bárimen qosh aıtysyp, úıdi-úıimizge tarqastyq. Men qylyshymdy ádeıi umyt qaldyryp, sony alýdy syltaýratyp, qaıta oralyp keldim. Mará Ivanovnanyń ońasha otyrǵan ústinen shyqsam dep dámeli edim, aıtqandaı-aq jalǵyz eken, ol meni esik aldynda qarsy alyp, qylyshymdy tapsyrdy.

— Qosh bolyńyz, Petr Andreıch! - dedi kózinen jasy sorǵalap. — Meni Orynborǵa jiberetin boldy. Sálemet, baqytty bolyńyz; múmkin, alla qaıta kórisýge de jazar; al, eger...Osyny aıtty da eńirep qoıa berdi. Qushaqtap turyp, men de jaýap qattym:

— Qosh bol, perishtem, qosh bol, meniń súıiktim, júregimniń qalaǵany! Qandaı kúıge tússem de sońǵy oıym, sońǵy duǵam óziń týraly bolady! - dedim.

Masha keýdeme betin basyp, eńirep tur. Men qushyrlana qysyp súıdim de, asyǵa basyp, úıden shyǵa jóneldim.

VII TARAÝ

BASYP ALÝ

Basym meniń, basym-aı,
Qyzmet etken jasym-aı!
Tynym tappaı, sen baıǵus,
Otyz úsh jyl jumsap kúsh.
Jete almadyń dańqqa.
Shen men shekpen, ataqqa,
Ońbaı qoıdy bir jolyń,
Ala almadyń jóndi oryn.
Bar tapqanyń, sorly bas,
Qas baǵana - qý aǵash,
Jasamaı odan uzaqqa,
İlindiń jibek tuzaqqa.
Halyq óleńi

Bul túni uıyqtaǵan da joqpyn, sheshinbedim de. Tań atpaı krepostqaqpasyna baryp, jolǵa shyǵatyn Mará Ivanovnamen sońǵy ret qoshtasyp qalýǵa bel baılaǵam. Ózimde uly ózgeris bar sıaqty: jaqynda ǵana bolǵan jabyrqańqy, muńdy kúnderimnen janymnyń qazirgi tolqýy anaǵurlym jeńil seziledi. Meniń aıyrylysý ýaıymyma áldeqandaı belgisiz, biraq tátti úmit aralasyp, qaýip-qaterdi de, erlik dańqty da birge, asyǵa kútkendeımin. Túnniń qalaı ótkenin sezbeppin. Men úıden endi shyǵýǵa aınalǵanymda, esik ashyldy da kapral tyńnan bir habar jetkizdi: túnde bizdiń kazaktar krepostan attanyp, ózderimen birge zorlap Iýlaıdy da áketipti. Krepostmańynda jat adamdardyń jortýyldaýy ketip úzilmeıtin boldy-aý degen oı meniń záremdi ushyrdy; men kapralǵa birneshe jumystardy asyǵys tapsyrdym da, dereý komendant úıine jóneldim.

Tań ata bastady. Shaqyryp jatyr degendi esitken soń, kóshemen ushyp kelem.

— Qaıda barasyz?- dedi Ivan Ignatıch meni qýyp jetip, toqtatyp, — Ivan Kýzmıch qorǵan jalynda tur, meni sizge jiberdi. Pýgachev kep qaldy.

— Mará Ivanovna ketti me? - dedim, júregim dúrsildep.

— Úlgirmedi, Orynbor joly kesilipti; krepostqamaýda. Hal jaman, Petr Andreıch!

Biz qorǵan jalyna - jaratylystyń ózi jasaǵan jáne qadalarmen qorshaǵan qyratqa shyqtyq. Krepostturǵyndarynyń bári úıme-júıme bop, sol araǵa jınalypty. Garnızon myltyǵyn asyndy. Zeńbirek te kúni buryn sol jerge aparylǵandy. Komendant óziniń bir shoq azǵana áskeriniń sapy aldynda teńselip júr eken. Qater jaqyndyǵy kári jaýyngerdi bir túrli árlendirip, áldendirip jibergen sıaqty. Krepostqa jaqyndaý jazyqta jıyrma shaqty atty kisiler kórinedi, kópshiligi kazak, biren-saran bashqurttar da baıqalady, olardyń saýyt-saımandary men tyshqan bórikteri aınytpaı tanytyp tur. Komendant áskerin aınalyp shyǵyp, soldattarǵa sóz aıtty: "Al balalarym, - dedi ol qysqa sóılep, -búgin patsha aǵzam anamyz úshin alysyp, erlik pen antqa beriktigimizdi búkil jıhanǵa tanytatyn kúnimiz!" dedi. Soldattar qatty daýystap berikterin bildirdi. Meniń qasymda turǵan Shvabrınniń kózi jaý jaqta, aınymaı, tesile qarap tur. Ana túzdegi ereýildep júrgen attylar krepostaǵy halyq qımylyn baıqady da, bir jerge shoǵyrlanyp, ózara sóılese qaldy. Komendant Ivan Ignatıch zeńbirek aýzyn solarǵa dáldeýge ámir etti de, ózi ot tutatty. Zýyldap jónelgen zeńbirek doby olarǵa eshbir zıan keltirmeı, tóbelerinen asyp ótip ketti. Attylar bytyraı shaýyp kózden joǵaldy, dala lezde bosap qaldy.

Sol araǵa Vasılısa Egorovna men odan bólinip qalǵysy kelmegen Mará Ivanovna da jetti.

— Al ne boldy? - dedi komendant áıeli; - áreketteriń qalaı? Jaý qaı jaqta?

— Jaý alys emes, - dedi Ivan Kýzmıch; - qudaı sátin salsa jaman bolmas aıaǵy. Qalaı, Masha, qorqamysyń?

— Joq, papa, budan da kóri úıde jalǵyz otyrý qorqynysh eken.

Osydan keıin, kúshpen áreń jymıyp maǵan qardy. Men qylyshymnyń baldaǵyn eriksiz qysyp qappyn, keshe keshke ǵana óz qolynan qolyma ákep bergeni sol jerde esime tústi, men súıgen janymdy qorǵaý úshin ádeıi qabyldaǵandaı kórindim. Júregim jalyn atady. Men onyń batyry sıaqtymyn qazirde. Onyń senimin aqtaýǵa qumarmyn, syn mınýtyn yntyǵa kútkendeımin.

Osy kezde krepostan jarty shaqyrym jerdegi beleńnen attylardyń jańa bir toby shyǵa keldi. Uzamaı jazyq dalaǵa naızaly, sadaqty adamdar tolyp ketti. Osylardyń arasynda qylyshyn jalańash ustaǵan, qyzyl kóılekti, aq atty bireý keledi; osy Pýgachev edi. Ol at tizginin tartty; qalǵandary ony qorshap tur, Pýgachev ámirimen shyqqandaı, tórt atty adam toptan bólindi de, jortqan boılarymen týra kreposqa tartty. Bárin de túgel tanydyq, ózimizdiń satylǵandar eken. Bireýi jazylǵan qaǵazdy bórkiniń ústinde ustap keledi; endi bireýiniń qolynda naızaǵa shanshylǵan Iýlaıdyń basy, jaqyndaı bere, sol basty yrǵap-yrǵap bizge qaraı qadadan asyra laqtyrdy. Sorly qalmaqtyń basy, dál komendant aıaǵynyń astyna kep tústi. Satylǵandar bylaı dep aıqaı saldy:

— Atyspańdar! Qarsy shyǵyp patshany kútip alyńdar, ánekı, patsha kelip tur! - dedi.

— Al endeshe sybaǵalaryń! - dedi Ivan Kýzmıch daýystap; - atyńdar, jigitter!

Bizdiń soldattar bir dúrkin oq shyǵardy. Qaǵaz ustaǵan kazak teńselip baryp, atynan qulap tústi; qalǵandary qaıta shaba jóneldi. Men Mará Ivanovnaǵa qaradym. Iýlaıdyń qan jýǵan basy men myltyq únderi oǵan qos soqqydaı qatty tıip, essiz, tússiz turǵandaı kórindi maǵan. Komendant kapraldy shaqyryp ap, ólgen kazaktyń qolyndaǵy qaǵazdy ákelýge jumsady. Kapral tysqa shyǵyp, ólgen adamnyń atyn jetektep qaıtty. Komendantqa hatty ákep tapsyrdy. Ivan Kýzmıch ishinen oqydy da, odan soń para-parasyn shyǵaryp, jyrtyp tastady. Osy eki arada búlikshiler de qımylǵa ázirlengendeı kórindi. Endi kóp uzamaı, myltyq oqtary tóbemizden ysqyryp, sadaq oqtary da mańaıymyzǵa shanshyla túsip jatty.

— Vasılısa Egorovna! - dedi komendant, - bul áıelder turatyn jer emes, áket Mashany, kóremisiń jansyz kisideı turǵanyn.
Vasılısa jaýǵan oqtyń astynan qaınap kóringen jaý qarasyna jýası qarap, kóz salyp tur edi. Odan erine burylyp, til qatty.

— Ivan Kýzmıch, ólim men tirlik Jasaǵannyń erkinde; Mashaǵa batańdy ber. Masha, ákeńe jaqynda.

Qany qashqan, qaltyraǵan Masha Ivan Kýzmıchke taıaý bardy, tizesinen búgilip, basyn tómen ıdi. Kári komendant ony úsh ret shoqyndyryp, turǵyzdy da, qyzyl súıip bolyp, ákelik sózin aıtty:

— Ia, Masha, baqytty bol Allaǵa syıyn, ol seni marhabatynan tys qaldyrmas. Bir qaıyrymdy adamǵa qosylsań qudaı ekeýińe birdeı mahabbat, birlik bersin Vasılısa Egorovna ekeýimiz sıaqty ómir súrińder. Jaraıdy, Masha, qosh bol Vasılısa Egorovna, tezirek áket Mashany.

Masha ákesiniń moınynan qushaqtap, eńirep jiberdi.

— Káne, biz de súıiselik, - dedi komendant áıeli jylap turyp,- qosh, meniń Ivan Kýzmıchim. Renjitken jerim bolsa, keshirim suraımyn!

— Qosh, qosh bol, shesheı!- dedi komendant kempirin qushaqtap; - al endi, jaraıdy! Úıge baryńdar, úlgire alsań Mashanyń ústine sarafan kıgiz.
Komendant áıeli qyzymen ketip bara jatty. Men Mará Ivanovnanyń artynan qarap tur edim, ol aınalyp bir jalt etti de basyn ızedi. Ivan Kýzmıch endi bizdi uıystyryp ap, bar kóńil kózimen jaýǵa túıildi. Búlikshiler basshysynyń tóńiregine uılyǵyp bolǵan soń attarynan túse bastady.

— Al berik bolyńdar, - dedi komendant, - endi basyp kirýge umtylady...

Osy mınýtta aıǵaı kernep ketti. Búlikshiler andaǵaılap, kreposqa qaraı júgirdi. Zeńbirek usaq doptarmen qaıta oqtalǵan edi. Komendant jaýdy jaqyn jiberip alyp, ot berdi. Zeńbirek qalyń toptyń qaq ortasynan soqty. Búlikshiler eki jaryldy da, keıin serpildi. Qolbasshysy jalǵyz aldynda qalypty... Ol jalańash qylyshyn, basynan asyra úıirip, áskerin qaıta shaqyrǵan sıaqty... Bir mınýt tolastanǵan aıǵaı-shý taǵy dýyldaı jóneldi.

— Káne jigitter, - dedi komendant; ashyńdar endi qaqpany, qatyńdar barabandy. Soqqyǵa soqqy berelik, erińder sońymnan, jigitter!

Álgideı bolmaı-aq biz komendant, Ivan Ignatıch úsheýmiz krepostsyrtyna shyǵyp qappyz; biraq sesi qaıtqan garnızon ornynan qozǵalmapty.

— Aý, balalarym, neǵyp tursyńdar, jandarym! - dedi Ivan Kýzmıch daýystap, - ólsek te qyzmet kórsetip óleıik te!
Osy kezde búlikshiler bizdi óktep ótip, krepostqa kire berdi. Baraban jaǵy qarysty; garnızon qarýyn tastady; men jyǵylǵanyma qaramaı, qaıta turyp, júgirip búlikshilermen jarysa kreposqa kirdim. Basynan jaralanǵan komendantty bir shoǵyr kezepter qorshap alǵan, kiltti ber dep tur eken Men ony kóre sala járdemge umtyldym; andaǵan kazaktar maǵan tobymen jabyla túsip ustap aldy; "patsha ómirin tyńdamaýshylar sazasyn osylaı alady", "patsha ómirin tyńdamaýshylar sazasy osylaı beriledi!" deıdi kazaktar meni belbeýlermen baılap jatyp. Bizdi súıregendeı kóshe aralatyp keledi; turǵyn jurt nany men tuzdaryn alyp shyǵysty úılerinen. Shirkeý qońyraýy da qańǵyrlap qaǵylyp jatyr. Bir kezde top ishinen ashshy aıǵaı estildi: "Patsha aǵzam alanda kútip tur, tutqyndardan ant almaq!" dedi, jańaǵy daýys. Halyq alańǵa qaraı lap berdi. Bizdi de so jerge aıdap bardy.

Pýgachev komendant úıiniń basqyshynda kreslo qoıyp otyr eken Ústinde qyzyl jıdekti, kazaktar kıetin kaftan. Altyn shoq qadalǵan, bıik qundyz bórkin otty kózine túsire kıipti. Bet ajary maǵan tanys sıaqty. Kazak starshındary ony alqa-qotan qorshap tur. Basqysh mańynda kres ustaǵan Gerasım ataı tur eken; ol qaltyrap, qany qashyp, qýań tartyp ketipti. Qazir jazalanar qurbandarǵa únsiz-túnsiz keshirim tilep turǵan sekildi bolyp kórinedi. Alańǵa asyǵys túrde dar ornatylyp jatyr. Biz taıaý kele bergende bashqurttar topyrlaǵan jurtty keıin qýyp tastap, bizdi Pýgachev aldyna keltirdi. Qońyraý tynyp, jym-jyrt tynyshtyq ornady.

— Komendant qaısysy? - dedi jalǵan patsha-samozvanes.

Toptan bólinip shyqqan, ózimizdiń ýrádnık Ivan Kýzmıchti kórsetti. Pýgachev bizdiń shalǵa qaharlana qarap sóz bastady.

— Maǵan, ózińniń patshańa qarsylyq jasaýǵa qalaı betiń bardy?
Jaradan qaljyraǵan komendant, sońǵy dármenin kúshpen jınap aldy da, qaıyspaı qatal jaýap qatty.

— Esit, endeshe! Sen patsham emes, urysyń, aldaýshysyń.

Pýgachev aýyr túısine tyjyrynyp, aq oramalyn jelpip qaldy. Birneshe kazaktar qart kapıtanǵa jabyla túsip, dar túbine súırep bardy. Keshe ǵana ózimiz tergegen, qulaq-murnynan jurdaı bolǵan bashqurt dardyń kóldeneń aǵashyna lezde atsha minip alypty. Qolynda arqan, bir mınýttan keıin áýede asylyp turǵan bıshara Ivan Kýzmıchti kórdim. Endi Pýgachevke Ivan Ignatıch keltirildi.

— Ant ber, - dedi Pýgachev, - patshań Petr Fedorovıchke!

— Sen bizge patsha emessiń,- dedi Ivan Ignatıch, odan soń jańa ǵana aıtqan óz kapıtanynyń sózderin qaıtalady:- sen urysyń, aldaýshysyń, aǵaıym!

Pýgachev taǵy da oramalyn siltep qaldy, qaıyrymdy porýchık óziniń eski nachalnıginiń qatarynan oryn aldy.
Endigi kezek meniki edi. Jaýlana qarap turmyn Pýgachevke, er joldastarymnyń jaýabyn meniń de qaıtalaǵym bar. Dál osy kezde búlikshiler starshındarynyń ortasynda, kazak kaftanyn kıgen, shashyn dóńgelentip qyrǵyzyp tastaǵan Shvabrınge kózim tústi. Qaıran qalǵanym sonsha, aıtyp túsindirýge sóz jetpesteı. Ol Pýgachevke kelip birneshe sóz sybyrlap qaldy.

— Muny da tartyńdar, - dedi Pýgachev, maǵan kózin de salmastan Moınyma arqan tuzaǵy tastala berdi. Bar kúnáma shyn kóńilden qudaıdan keshirim surap, júregimniń eń jaqyndary úshin alladan saýlyq tilep ishimnen duǵa oqydym. Meni de dar túbine apardy.
Meni shyn-aq jýatqylary kelgendeı:

— Qoryqpa, saspa,- desedi jendetter. Kenetten:

— Toqtańdar, ońbaǵandar! Toqtańdar! - dedi, shyryldap shyqqan jan daýysy. Jendetter bógelip qaldy.

Sol kezde Pýgachev aıaǵyna jyǵylyp jatqan Savelıchti kórdim.

— Ákem, baýyrym! - deıdi meniń sorly kárıam, - myrza balasyn óltirgennen saǵan túser olja ne? Bosat ony, ómirin satyp, qulyp al; al úlgi úshin, qorqynysh úshin óltirý kerek bolsa, myna meni as, sorly shaldy as daryńa!

Pýgachev belgi berdi, men tabanda bosatyldym.

— Ákeıimizdiń meıirimi tústi ǵoı saǵan, - desti jendetter.

Osy mınýtta men tiri qalǵanym úshin qýandym deı almaımyn, sonda da ólmeı qalǵanyma ókindim dep taǵy da aıta almaımyn. Sol kezdegi sezimim óte kúńgirt, býaldyr edi. Meni qaıtadan samozvanestiń aldyna aparyp, tizemnen turǵyzdy. Pýgachev maǵan tamyrlary adyraıǵan qolyn sozdy.

— Qolyn súı, súı qolyn! - desti turǵandar. Biraq men munshalyq qorlanýdan ólim jazasynyń ózin jeńil kórdim.

— Petr Andreıch, kókeshim! - dep, tý syrtymda Savelıch tur, sybyrlap, qaıta-qaıta ıtermelep qoıady, - qasaryspa! Neń ketedi? Kózińdi jum da, súıe sal, jaýyz... (tfý) qolynan.

Men tyrp etpedim. Pýgachev qolyn túsirip, kúlip jiberdi:

— Qaıyrymdy myrzanyń qýanǵannan esi shyǵyp ketken bolar. Turǵyzyńdar ornynan.

Meni turǵyzyp, erkime qaldyrdy. Men sumdyq komedıanyń jalǵasyn óz kózimmen ótkizdim.

Turǵyn halyq ant bere bastady. Olar birinen soń biri kresi súıip, jalǵan patshaǵa bas ıip ótedi shubyryp. Garnızon soldattary da sol jerde edi. Qaıshyly, rota tiginshisi olardyń shashtaryn kúzep jatyr. Kúzelgender ústerin qaǵady da, keshirim berip, óz shaıqasyna alǵan Pýgachev qolynan súıedi. Osynyń bári úsh saǵatqa sozyldy. Eń aqyrynda Pýgachev kreslodan turyp, starshındardyń qorshaýynda tómen tústi. Er ábzeli barynsha áshekeılengen aq boz at aldynan kóldeneń tartyldy. Eki kazak ony qoltyqtap attandyrdy. Ol Gerasım ataıǵa burylyp turyp, búgingi tústikti so kisiniń úıinen jeıtinin bildirdi.

Osy mezgilde áıeldiń ashshy daýsy estildi. Birneshe kezepter Vasılısa Egorovnany ishten basqyshqa súırep shyǵardy. Tyrdaı jalańashqa jaqyn, shashy da dýdyrap ketken, bireýleri jyly kamzolyn tartyp kıipti. Ózgeleri qus tósek pen sandyqtaryn, kıim-keshek, ydys-aıaqtaryn - barlyq iske asaryn tonap keledi.

— Áketaılarym! - dedi sorly kempir — Ǵıbadat jasaýǵa mursha berseńdershi. Tym bolmasa Ivan Kýzmıchke jolyqtyryp óltirseńdershi.
Kenetten kózi darǵa tústi de, erin tanyp qaldy.

— Jaýyzdar!- dedi alasura aıǵaılap; — ne sumdyq jasaǵansyńdar? O, jaryǵym Ivan Kýzmıch, jaýdan jasqanbas júrektim! Prýstar naızasy men túrikterdiń oǵy da darymap edi; eń bolmasa adal maıdanda ólmeı, qashqyn katorjnıktiń qolynda qor boldyń-aý!

— Óshirińder, mystan únin! - dedi Pýgachev.

Jas kazak tabanda qylyshpen bastan tartyp jiberdi. Jansyz áıel basqyshqa qulap tústi. Pýgachev júrip ketti. Oǵan ergen jurt ta shubyra jóneldi.

VIII TARAÝ

SHAQYRYLMAǴAN QONAQ

Shaqyrylmaı kelgen qonaq tatardan da jaman.
Maqal

Alańda jan joq. Jańaǵy úreı kórinisterdiń áseri oıymdy alasapyran aralastyryp aıaldatar emes. Bir orynda sileıip turyp qappyn.
Bárinen de maǵan Mará Ivanovnanyń belgisiz taǵdyry ótip barady. Ózi qaıda eken? Ne boldy eken? Júz tasalaı turarlyq, senimdi jer tapty ma eken? - deımin. Osyndaı sabyrsyz qobaljytqysh oılarmen komendant úıine kep kirdim. Qańyraǵan úı, qıraǵan stol oryndyq, sandyqtar da kúıregen; bárin de tonap áketipti. Men kishkene basqyshpen shapshań kóterilip, ómirimde alǵashqy ret Mará Ivanovnanyń bólmesine kirdim. Talaýshylar onyń tóseginiń de astan-kestenin shyǵarypty; shkafty syndyryp ishindegilerin de sypyryp áketipti, qarań qalǵan kıvottyń aldynda turǵan sham áli sónbepti. Qabyrǵaǵa ilingen aına da aman qapty...

Osy sıaqty qasıetti qyz otaýynyń ıesi qaıda eken? Álde qandaı qatershil oılar mıymdy torlady: maǵan ol tonaýshylar qolyna túsken sıaqty... Júregim aýzyma tyǵyldy... Men kúıine jylaı, qatty daýystap súıiktimniń atyn da atap jiberippin.. Osy mınýtta bir jeńil sybdyr estildi de, ilese, sury qashqan japyraqtaı qaltyraǵan Palasha shkaftyń artynan shyǵa keldi.

— Ah, Petr Andreıch!- dedi ol alaqandaryn soǵyp qap,- osyndaı kúnde, osynsha netken qumarlyq!..

— Mará qaıda? Mará Ivanovna aman ba? - dedim sabyr tappaı.

— Tiri, Akýlına Panfılovnanyń úıinde tyǵylyp jatyr, - dedi Palasha.

— Pop qatynyndykinde me? - jan daýysym shyǵyp ketti, - o, jasaǵan! Onda Pýgachevtiń ózi jatqan joq pa!..

Bólmeden yshqyna jóneldim, qas qaqqansha kóshege shyǵyppyn, kózim túk kórer emes, eshteńeni sezetin de emespin, sol boıymen jan ushyryp otyryp sváshennıktiń úıine kettim. İshinen aıqaı-shý, qarqyldaǵan kúlki, án salǵandardyń úni estiledi... Pýgachev joldastarymen saýyq quryp jatyr eken. İle-shala sońymnan Palasha da jetti. Men ony bildirmeı baryp Akýlına Panfılovıany shaqyryp kelýge jumsadym. Bir mınýt ótpeı-aq qolynda bosaǵan bótelkeleri bar Akýlına shyǵyp, senekte turǵan maǵan kelip jolyqty.

— Qudaı aqy úshin! Aıtyńyzshy, Mará Ivanovna qaıda?- dedim, adam aıtqysyz loblyǵyp.

— Kógershinim, shymyldyq ishinde, kereýette jatyr,- dedi poptyń áıeli tez jaýap qaıtaryp,- Nesin aıtasyz, Petr Andreıch, sol ǵana urynbaı qaldyń pálege. Allaǵa shúkir, aqyry baıandy bop bitti. Álgi jaýyz asqa endi otyra bergen kezde, sorly qyz esin jınap yńyrsyp qalmasy bar ma! Men jansyz adamdaı qatyp qappyn. Ol estip qaldy:

— Kempir, kúrsinip jatqanyń kimiń? - dedi maǵan. Men uryǵa tájim etip turyp jaýap qattym: "Nemere qyzym edi, taqsyr, aýyryp jatyr, tósek tartqanyna eki jetige aınalyp barady" dedim.

— Jas pa edi nemereń?

— Jas, taqsyr.

— Kórsetshi, kempir, nemere qyzyńdy.

Júregim jaryla jazdady, biraq, laj qansha:

— Meılińiz, taqsyr; jalǵyz-aq, qyzdyń bas kóterer dármeni joq, seniń aldyńa kelýge jaramaıdy.

— Oqa emes, kempir, olaı bolsa ózim baryp-aq kóremin,- dedi. Súıtti de anturǵan sum shymyldyqty da serpip tastap, qyrǵı kózimen qadala qarap qaldy. Ne aıtatyny bar, saqtady-aý qudaı bir jolǵa! Saǵan ótirik bizge shyn, erim men ekeýmiz azap ajalynyń sheńgeline túsýden ázer aldalap qana qaldyq. Bizdiń baqytymyzǵa, aınalyp keteıin kógershinim tónip turǵannyń kim ekenin tanyǵan da joq. Kóp eken de kórseteri qudirettiń! Kezdestik qoı bir maıdanǵa, jasaǵan! Sorly Ivan Kýzmıch! Kim oılaǵan mundaı sumdyq bolaryn!.. Vasılısa Egorovnany aıtsaıshy! Al Ivan Ignatıch she, onyń jazyǵy ne?.. Sizdi qalaı esirkedi eken? Al Alekseı Ivanovıch Shvabrın shashyn dóńgelete qyryqtyryp tastaǵan, dál qazir bizdiń úıde, solarǵa qosylyp máz-meıram bop otyr! Mekerliginde min joq eken! Men aýrý nemerem edi, degenimde, qadala maǵan qarap edi, suǵy óńmenimnen pyshaqtaı ótti. Áıteýir ótirigimdi ashqan joq, onysyna da alda razy bosyn, shirkinniń.

Sol mınýtta mas qonaqtardyń aıqaı-uıqaıy men Gerasım ataıdyń daýsy da qosyla estildi. Qonaqtar araq dep shýlasýly, úı ıesi áıelin shaqyryp jatyr daýystap; sóılesip turǵan kisim aptyǵa bastady.

— Úıge jónelińiz, Petr Andreıch, sizge alańdar mursham joq; jalyǵar emes sumyraılar ishkilikten Mastardyń qolyna tússeńiz, arylmas pále bolar. Qosh bolyńyz, Petr Andreıch, bolary boldy, bizdi de qudaı qur alaqan qaldyrmas! - dedi áıel osyny aıtty da ketip qaldy.
Júregim biraz ornyna túskendeı, men de úıime bettedim. Alańnan ótip bara jatyp, darǵa asylǵandardyń etikterin sheship, ólikterdi tonap qaqtyǵyp jatqan birneshe bashqurttardy kórdim. Qoldan keler, ara túser amal joq; tek boıdy kernegen kekti ashýdy kúshtep tejeýge ǵana álim keldi.

Kreposta ofıserler úıin talaýshylar ersili-qarsyly shubyryp, seńdeı soqtyǵysady. Tóńirekten túgel búlikshi mastardyń ǵana daýystary estiledi. Men úıge keldim. Savelıch meni esik aldynan kútip aldy.

— Qudaıǵa shúkir!- dedi ol meni kórgesin, qatty daýystap qap,- jaýyzdar seni qaıta ustaǵan shyǵar dep em oıymda, saqtaǵan eken Nanarmysyń, kókeshim Petr Andreıch! Surqıalar túk qoımaı talap ketipti bizdi de: kóılek-kónshek, ydys, múlik degennen tuldyr da qaldyrmapty. Nesin aıta bereıin! Tek óz janyńdy qaldyrǵanyna shúkir. Aıtpaqshy, atamandy tanydyń ba, qalqashym?

— Joq, tanymadym; kim edi ózi?

— Onyń qalaı, kókeshim? Kerýen saraıda ishigińdi aldap alǵan maskúnem she, umytyp-aq qalǵanyń ba? Jap-jańa qoıan ishik edi; ana jyn kıip jatqanda barlyq tigisi boı-boıymen qaqyrap ketpep pe edi!

Shynynda da Pýgachev pen sondaǵy jol bastaýshymnyń uqsastyǵy ǵajap edi. Ekeýiniń bir kisi ekenine meniń kózim endi jetti.
Maǵan túsken rahymynyń da sebebin jańa túsindim. Oqıǵanyń osynshalyq ushtasqanyna tańdanbasym múmkin emes; keshegi bergen bala ishigi búgin meni dardan saqtady, keshegi kerýen saraıdy kezip qańǵyryp júrgen maskúnem búgin kreposty qamap, memleket irgesin qaltyratyp tur! Buǵan qalaı tańdanbassyń!

— As ishemisiń? - dedi burynǵy daǵdysy boıynsha Savelıch,- úıde túk te joq, áıtse de qaǵyp-soǵyp birdeńe lajdap kóreıin.

Jalǵyz ózim qalyp, oıǵa shomdym. Ne isteý kerek? Kreposta jaýyzdyń qolynda qalý, ıa onyń shaıkasyna qosylý ofıserge jón emes. Meniń boryshym úıirime qosylý, osyndaı qıyn kezeńde otanǵa paıda keltirer basqa bir qyzmetke barýymdy kerek etedi... Biraq, mahabbat maǵan Mará Ivanovnanyń qasynda qal, panasy, qorǵany bol dep sybyrlaıdy.

Bul jaǵdaıdyń kóp uzamaı ózgererine de kózim jetedi, áıtse de, Mará Ivanovnanyń basy qaterde turǵany oıymnan shyǵar emes, ony tastap ketý tipten múmkin emes sıaqty.

Meniń oıymdy kóldeneń kılikken kazak qana bólip ketti:

— Uly patsha seni kelsin dep jatyr, - dedi ol qasyma kelip.

— Ózi qaıda? - dedim shaqyrǵan ámirine qulaq asatynymdy bildirip.

— Komendant úıinde. Túski astan keıin ulyq atamyz monshaǵa túsip edi, qazir tynyǵyp jatyr, - dedi qazaq jaýabynda - Baıqaı berińiz, taqsyr, ózińiz, - dedi ol áńgimesin sozyp, - barlyq belgisine qaraǵanda olqy jan kórinbeıdi: túski tamaq kezinde qýyrǵan eki toraıdy bir ózi jep qoıypty. Monshaǵa túsýi de sumdyq kórinedi. Ol shydaǵan ystyq parǵa Taras Kýrochkınniń ózi de shydamaı, sypyrǵysyn Fomka Bıkbaevqa berip, sýyq sý quıynyp, táltirektep áreń shyǵypty. Qysqasy, óńsheń oqys qımyldar jasaıtyn kórinedi... Monshada, deıdi, jurtqa keýdesindegi patshalyq belgilerin kórsetipti. Birinde bes tıyn baqyrdyń úlkendigindeı eki basy búrkittiń, al ekinshisinde óziniń sýreti bar, desedi.

Men kazakpen sóz talastyrýdy orynsyz kórdim de, onymen birge komendant úıine tartyp kettim. Osy eki arada Pýgachevpen qalaı kezdesýdi kózime elestetip, aıaǵynyń nemen tynatynyn boljaldaýǵa tyrystym. Bul bette salqyn qanmen kele jatpaǵanymdy oqýshynyń ózi de ońaı ańǵaratyn bolar.

Men komendant úıine jetkenimde qas qaraıa bastaǵan edi.

Dar tuzaǵyna túsirgen qurbandarymen úreı týǵyza qaraýytyp tur. Sorly komendant áıeliniń denesi basqysh qasynda áli sulap jatyr. Ony eki kazak kúzetip tur.

Meni ertip kelgen kazak, kelgenimdi habarlaý úshin úıge enip ketti de, artynsha qaıta shyqty, keshe ǵana Mará Ivanovnamen jyly shyraımen qoshtasqan bólmeme bastap kirdi.

Oıda joq kórinisterdiń ústinen shyqtym. Dastarqan jaıylǵan stol ústinde tola araq ishetin ydystar; bastarynda bórik, ústerinde qyzyldy jasyl kóılekteri bar on shaqty kazaktar starshınalary kózderi jaınap, betterin albyrtyp, araq býymen Pýgachevti qorshap dýyldasyp otyr.

Bulardyń ishinde jańadan satylyp qosylǵan Shvabrın de, bizdiń ýrádnık te joq eken

— Qurmetińizge quldyq! - dedi Pýgachev meni kóre cap - mine marqabatymyz, mine ornymyz, tórlete berińiz,- dedi taǵy da. Sóılesip otyrǵandar qaǵysyp oryn berdi. Men ún qatpastan stoldyń bir shetine kep otyrdym. Qasymda qatar otyrǵan suńǵaq boıly ádemi kazak maǵan bir stakan jaı sharap quıyp berdi, biraq, men onyń dámin de tatqanym joq.

Men myna jıyndy ádeıi tanyǵym kelgendeı kózben sholı bastadym. Jýan judyryqtaryn qara saqalynyń astyna tirep, stolǵa shyntaqtaı, tórdiń tóbesinde Pýgachev otyr. Bet pishini áp-ádemi súıkimdi-aq, pálendeı mujyqtyq belgi bergendeı emes. Ol kóbinese osy elý shamasyndaǵy bir kisige keıde graf, keıde Tımofeıch dep, taǵy bir kezde áke tutyp sóılep otyrdy. Bári de ózara teń joldas sıaqty. Basshylaryna erekshe izet jasaýshylyq sezilmeıtindeı kórindi. Áńgime tańerteńgi jeńis, osyndaǵy jurttyń narazylyqtary, bolashaq qımyldyń jaılary týraly boldy. Árqaısysy-aq ózinshe maqtanyp, óz usynǵan pikirlerin dáleldeý úshin Pýgachevpen erkin aıtysyp otyr. Osy sıaqty túsiniksiz soǵys keńesinde Orynborǵa attaný máselesi sheshildi: bul oqys qımyl edi; osy qımyl jaýdyń oılaǵanyndaı shyǵyp, aıaǵy úlken pálege de uryndyra jazdaı qaldy! Attanys kúni erteń bastalatyn bop jarıalandy.

— Káne, baýyrlar, - dedi Pýgachev; - tátti uıqynyń aldynda meniń súıikti óleńimdi shyrqap jiberelik. Basta, Chýmakov!
Meniń jas kórshim býrlaktardyń muńdy jyryn jińishke daýsymen shyryldata bastady, ózgeleri de qosyla jóneldi:

Shýlama, jasyl emen anam sen de,
Bógeme, jas ulyńnyń oıyn bólme,
Kúni erteń meırimdi ulyń jaýap bermek
Tergelip zárli patsha pármeninde.
Suramaq menen patsha aıt dep bárin.
Sóıle, káne, balasy beısharanyń!
Kimmen urlyq jasadyń, kimmen sumdyq,
Taǵy kóp pe bir bolǵan joldastaryń?
Aıtaıyn, ádil patsha, rasymdy
Búkpeımin, jasyrmaımyn bolǵan shyndy.
Senimmen sońyma erttim tórt joldasty:
Birinshi serik ettim qara túndi,
Ekinshi bolat pyshaq bir qýatym,
Úshinshi jan joldasym mingen atym.
Sadaǵym tórtinshisi kúshpen ıgen.
Atqan oǵy dál baryp qadalatyn.
Til katar sonda patsha qarap maǵan:
Balasy sorly sharýa saý bol aman!
Rızamyn urlyǵyń men jaýabyńa!
Eteıin men de meıirim endi saǵan,
Ornatam ádemi dar saǵan arnap
Sáýletti záýlim bıik baǵanadan.

Kúni erteń darǵa tartylatyn adamdardyń dar týraly myna aıtyp otyrǵan qarapaıym halyq óleńderiniń maǵan qanshalyq áser etkenin aıtyp jetkizýim múmkin emes.

Ózdiginen de jalyn atyp turǵan jyr sózine aıtýshylardyń aıbarly betteri men ádemi únderi, muńdy yrǵaqtarynyń qosylýy, osynyń bári meni qatty silikkendeı, úreıli kúıge túsirdi.

Qonaqtar taǵy bir stakannan ishti de oryndarynan turyp, Pýgachevpen qoshtasty. Men de solarǵa ilesip shyǵýǵa aınalǵanymda Pýgachev maǵan til qatty:

— Otyra tur. Meniń taǵy da sóılespegim bar,- dedi. Biz ekeýden ekeýmiz ǵana qaldyq. Birneshe mınýttaı ún qatysqanymyz joq. Pýgachev sol kózin sál ǵana qysyńqyrap, ári mysqyldaı, ári aıarlana, asa bir ǵajap nazarymen maǵan qadala qarap otyr.

Aqyrynda kúdiksiz kóńildilikpen qarqyldap kúlip jiberdi. Nege ekenin bilmeımin, oǵan qosyla men de kúlippin.

— Halyń qalaı, qurmettim? Jasyrmaı aıt shynyńdy, meniń jigitterim moınyńa arqan tastap jibergende qoryqtyń ba? Men bilsem aspan aıaqtaı, jer tabaqtaı bolǵan shyǵar sol kezde...

Qyzmetshiń bolmaǵanda saǵatyńnan ilinip turatyn eń salbyrap. Kóńi kepken kórindi tanı ketkenim jaqsy boldy. Bir kezde kebisińdi qoıýshy adamdy naǵyz uly patsha kórem dep oılamaǵan da shyǵarsyń? (Osy kezde ol ózin mártebeli, jumsaq pishindi ustady).
Sen meniń aldymda úlken kinálisiń, - dedi ol sózin toqtatpaı,- biraq, jaýymnan jasyrynyp júrgen kezimde kórsetken qaıyrymdylyǵyń men qyzmetiń úshin meniń de saǵan meıirimim tústi. Bul ǵana ma! Memleketti qolyma alyp bolǵan soń, budan da bıik mártebemdi kórsetem! Maǵan bar yntańmen qyzmet etýge ýáde beremisiń?

Aıardyń mynadaı suraqtary men ójet sózderiniń qyzyq kóringendigi sonsha, men eriksiz kúlip jiberdim.

— Nege kúldiń, - dedi ol maǵan túısinip; - álde uly patsha ekenime sengiń kelmeı me? Tura jaýap ber.

Men sasyp qaldym. Úıtkeni, qańǵybas bireýdi patsham dep tanýym múmkin emes-ti. Onda men tabansyzdyq, opasyzdyq jasaǵanym. Al mynamen kózin baqyraıtyp otyryp patsha emessiń, aıarsyń deý de qater. Onda keshe halyq aldynda áreń asylmaı qalǵandarǵa, paıdasyz maqtanshaqtyq úshin basymdy ádeıi kep ilgendik bolar edi.

Tolqyp otyrmyn Túnergen Pýgachev meniń jaýabymdy kútýde. Aqyry (osy mınýtty áli kúnge deıin umytpaı súısinemin), osaldyq sezimimdi adamdyq tegeýrinim jeńdi. Men Pýgachevke jaýap qaıtardym:

— Tyńda endeshe, bar shynymdy aıtaıyn, tóreshim de óziń bol Seni qalaı patsha dermin? Senermisiń sen soǵan, kóz aldyńda kólgirsip, jalǵan aıtsam, ańǵarasyń ǵoı óziń de?

— Seniń oıyńsha men kimmin?

— Kim ekenińdi qudaı biledi; biraq, kim bolsań da maǵan sen otpen oınap júrgen sıaqtysyń.

Pýgachev maǵan jalt burylyp qaraı qaldy.

— Súıtip, sen meniń Petr Fedorovıch patsha ekenime senbeısiń ǵoı? Qaıyr endeshe. Er izdene jetpeı me eken muratqa? Baıaǵy zamanda Grıshka Otrepev te patshalyq qurmap pa edi? Men jóninde ne oılasań da óz erkiń, tek menen jubyńdy aıyrýshy bolma. Ózge jumysymda sharýań qansha? Qyzmetimdi et, bultalaqsyz berilip, bastaýshy bolmasań da, qostaýshy bol, solaryńa oraı men seni feldmarshaldyq, knázdikke jetkizem. Buǵan qalaı qaraısyń?

— Joq,- dedim men qatal jaýap qaıtaryp, - týysymnan aqsúıekpin; onyń ústine ımperatrısaǵa ant bergen adammyn: sondyqtan saǵan qyzmet isteı almaımyn Eger maǵan shynymen qaıyrymdylyq istegiń kelse, bosat ta meni Orynborǵa jiber.

Pýgachev oılanyp qaldy.

— Bosata qoısam, eń bolmaǵanda maǵan qarsy shyqpaýǵa ýáde beremisiń?

— Qalaı ýáde bermekpin? - dedim bul sózine de toqtamaı. - Mende eriktiń joqtyǵyn óziń de jaqsy bilesiń: attan deıdi eken saǵan qarsy, attanamyn lajsyz. Sen qazir óziń de bastyqsyń; ez adamdaryńnyń baǵynýyn tileısiń. Eger meniń qyzmetim qajet bolǵan kezde, jumsaǵan jerden bas tartsam, onyń aty ne bolmaq? Basym qazir qolyńda, bosatar bolsań - rahmetim, óltiredi ekensiń — tergeýshiń qudaı; bar shynym osy, boldym aıtyp.

Meniń adal shynym Pýgachevti tańyrqatqandaı boldy.

— Osylaı bolýy kerek, - dedi Pýgachev meni ıinimnen qaǵyp. - Óltirseń óltirgen sıaqty óltir, jarylqasań da aıamaı jarylqa. Tórt jaǵyń túgel ashyq, qalaǵan jaǵyńa bar, oılaǵanyńdy iste. Tek erteń qoshtasý úshin soǵyp ket. Al endi úıińe qaıt ta uıqyńdy qandyr, meni de uıqy eseńgiretip tur.

Men Pýgachevten bólinip, kóshege shyqtym. Tún typ-tynyq, aıazdy eken. Aı men juldyzdar alań men darǵa jaryq sáýlelerin tógip týr. Krepostishi de qap-qarańǵy, tynyshtyq. Tek kabakta janǵan álsiz jaryq kórinedi, keshikken qydyrmashylardyń aıqaılary ǵana estiledi. Men burylyp sváshennıktiń úıine qaradym. Esik-terezeleri jabyq. Úıdiń ishindegiler de tynysh tárizdi kórindi.

Men óz páterime keldim, meni joǵaltyp typyrshyp otyrǵan Savelıchke kezdestim. Ol bosandym degen habarymdy estip, júregi jarylardaı qýandy.

— Táýbá, qudiret, táýbá!- dedi ol shoqynyp; - tań sibirlenbeı-aq kreposttan bezeıik, basymyz aýǵan jaqqa jóneıik. Men saǵan azǵana as ázirlep qoıyp em; sony jeshi, kókeshim. Sodan keıin, Ǵaısa mádetine súıenip, erteńge deıin uıqyńdy qandyryp al.

Men onyń aıtqanyn istep, bergen tamaǵyn shabyttana jep aldym; sodan keıin, táni men jany qosa boldyrǵan adam neni tańdasyn, taqyr edenge basym tıisimen-aq uıyqtap ketippin.

IX TARAÝ

AIYRYLYSÝ

Tanysyp em senimenen,
Sáýletaıym, tym lázzatty.
Aıyrylysý aýyr eken,
Janymdy óte jabyrqatty.
Heraskov

Tań azanda baraban dúrsilimen oıandym da, jurt jınalatyn jerge bardym. Pýgachev jasaǵy dar túbine jınalyp sapqa turyp qapty, keshegi asylǵan qurbandar áli sol oryndarynda salbyrap tur. Kazaktar at ústinde, myltyqty soldattar jaıaý tizilgen. Jelbirep týlar da kóterildi. Samsaǵan zeńbirekterdiń ishinen men keshegi ózimizdiń zeńbirekti de tanydym. Bárin de dóńgelekke otyrǵyzyp, joryqqa yńǵaılap qoıypty. Turǵyn halyqtar da sol jerge jınalyp jalǵan patshanyń kelýin kútiskendeı. Komendant úıiniń basqyshynyń aldynda bir kazak qyrǵyz jylqysynyń tuqymy, súırikteı boz atty shaýjaıynan ustap tur. Men kóz júgirtip komendant áıeliniń denesin izdedim, shetirek súırep aparyp, jókemen jaýyp tastapty. Kúttirgen Pýgachev endi shyqty. Halyq bas kıimderin alysty. Pýgachev basqyshta turyp, jurttyń bárimen bir-aq amandasty. Starshındardyń biri bir qap baqyr aqsha ákeldi onyń qasyna. Pýgachev ýysymen jan-jaǵyna laqtyra bastady. Shýyldaı umtylǵan halyq shashylǵan aqshany qan talapaıǵa salyp terip alyp jatyr. Talas ústinde birli-jarym mertigip qalǵandary da boldy.
Pýgachevti bas sarbazdary qorshap tur, solardyń ishinen Shvabrın de kórindi. Sálden keıin ekeýmizdiń kózimiz kezdesip qaldy. Meniń kóz janarymnan ol qarǵys pen qyjyrdyń jazýyn oqyǵandaı boldy bilem, mysqyl yzasyn qosarlaı qarady da teris aınaldy.

Pýgachev top ishinen meni tanyp qap, qasyna shaqyryp aldy.

— Tynda,- dedi ol sańq etip,- qazir Orynborǵa tart, meniń atymnan gýbernator men barlyq generaldarǵa sálem aıt; meni bir jetiden keıin kútsin, kúnásiz nárestedeı kúlip qarsy alsyn de. Úıtpeıinshe menen jaqsylyq kútpesin, eń azapty jazadan qutyla almaıdy, bildiń be? Jónel endi, jolyń bolsyń, mártebelim!

Odan soń uılyqqan topqa buryldy da Shvabrındi kórsetip, qysqa sóıledi:

— Minekı, jaranym, senderdiń jańa komandırleriń; bar buıryǵyn buljytpaı oryndańdar. Bul sender úshin de, krepostúshin de meniń aldymda jaýap beredi,— dedi.

Bul sózder maǵan oqtan keıin tımedi. Shvabrın krepostnachalnıgi bop; Mará Ivanovna onyń ýysynda qalmaqshy! O, jasaǵan, aqyry nege soqpaqshy! Pýgachev tómen tústi, aq boz at kóldeneń tartyldy. Attandyrmaqshy bolǵan kazaktar jaqyndaımyn degenshe, Pýgachev kóz ilestirmeı-aq erge qonyp qaldy. Osy kezde top ishinen meniń Savelıchim bólinip shyqty da, bir paraq qaǵazdy asyqpaı-úsikpeı ustata berdi.

— Munyń ne? - dedi Pýgachev, mańyzdanyp.

— Oqyp shyq, ne ekenin sosyn kóresiń, - dedi Savelıch jaýap qaıtaryp.

Pýgachev qaǵazdy alyp birsypyra ýaqyt salmaq kórsetkendeı úńile qarap tur.

— Bul qaı jazýyń? - dedi qaıta til qatyp: - meniń ótkir kózim de mynanyń túgin aıyrar emes. Qaıdasyń, ober-sekretarim?

Kapral mýndırin kıgen bala jigit jorǵalap basyp, dereý Pýgachevtiń qasyna jetti.

— Daýystap oqy,- dedi samozvanes qaǵazdy usynyp jatyp.

Shalymnyń ne jazǵanyn bilgim kep, men de sabyr tabatyn emespin Ober-sekretar bárimizge estirte myna tómendegilerdi oqı bastady:
"Jibek pen shaıdan tigilgen eki ala halat - alty som".

— Munysy nemenesi edi? - dedi Pýgachev saspastan. Ober-sekretar taǵy da oqydy:
"Jumsaq jasyl maýyǵydan istelgen mýndır — jeti som."
"Aq maýyǵy shalbar - bes somdyq".
"Golandıa aqtyǵynan tigilgen on eki manjetti kóılek, on som".
"Shaı ydystary salynǵan jáshik, eki jarym som..."

— Bul ne degen sýaıttyq? Kóılek-yshtan, ydys-aıaqtarda meniń jumysym qansha?-dedi Pýgachev kılige ketip.

Savelıch tamaǵyn qyrynyn ap túsinýge kiristi:
— Osynyń bári álgi kezepter talap ketken myrzanyń múlikteri edi...

— Kezebiń kimder?- dedi qaharlanǵan Pýgachev.

— Jańylys aıtyppyn, - dedi Savelıch; - kezep derlik kezep emes, álgi seniń jigitterińniń sharlaǵandary sonsha, túk qaldyrmaı sypyryp ketipti. Ashýlana kórme: jańylmas jaq, súrinbes tuıaq joq degen emes pe. Al endi aıaǵyna deıin oqyp shyǵýǵa ruqsat et.

— Oqyp shyq, - dedi Pýgachev. Sekretar oqı berdi:
"Sısa kórpe taǵy biri jaı matadan istelgen kórpe, tórt som."
"Qyzyl ratınmen tystalǵan túlki ishik, qyryq som; kerýen saraıda ózińe syıǵa berilgen qoıan ishik, on bes som".

— Munysy qaı sózi!- dedi Pýgachev aqyryn, otty kezderi oınaqshı túsip.

Shynymdy aıtaıyn, men bıshara shalym úshin jaman qysyldym. Ol qaıta túsindirmekshi bop edi, biraq, Pýgachev onyń aýzyn ashtyrmaı bólip ketti:

— Osy sıaqty usaq-túıekter meniń jumysym ba edi? - dedi aıǵaılap. Odan soń sekretardiń qolyndaǵy qaǵazdy julyp aldy da Savelıchtiń betine laqtyryp jiberdi. -Esýas shal! Sózin qara óziniń, qıyn-aq bolǵan eken tonasa! Myrzańa qosyp ózińdi analarmen birge darǵa asyp ketpegenime shúkirlik et, Maǵjan da, meniń jigitterime de arnap tilek duǵasyn oqymaspysyń odan da... Qoıan ishik deıdi. Berermin saǵan qoıan ishikti! İshik isteý úshin terindi tirileı sypyrtyp alaıyn ba?

— Erkiń bilsin, - dedi Savelıch, - men eriksiz adammyn, myrzanyń múlikteri úshin jaýap beretinimdi aıtyp jatyrmyn.
Pýgachevtiń meıirimi tasqan kezi eken. At basyn burdy da bir aýyz sóz qatpastan júrip ketti. Shvabrın men basqa starshındar da onyń izimen shubyra jóneldi. Shaıkalar krepostan sap-sap shyǵyp jatyr. Halyq Pýgachevti shyǵaryp salýǵa yǵysty. Alańda Savelıchpen ekeýmiz ǵana qaldyq. Meniń shalym tizim jazylǵan qaǵazǵa áldeqandaı aýyr ókinishpen qarap tur. Meniń Pýgachevpen jaqsy ekenimdi kórgen soń, sony op-ońaı paıdalana qoımaqshy bolǵan eken; átteń, onysynan eshteńe shyqpady. Men onyń orynsyz urynshaqtyǵy úshin uryspaqshy bolyp em, biraq, kúlki qysymyn toqtata almaı qoıdym.

— Kúle ber, myrzam, kúle ber. Qaıtadan dúnıe jınar kún týsa, qalaı kúlgenińdi sonda kórermin, - dedi maǵan Savelıch.

Men Mará Ivanovnany kórý úshin asyǵa basyp, sváshennık úıine tarttym. Onyń áıeli meni qaıǵyly habarmen kútip aldy. Ótken túni Mará Ivanovna qatty eleýrep, qyzyl shyǵypty. Keıde es-túsin bilmeı sandyraqtap ta jatypty. Áıel meni qyz jatqan bólmege kirgizdi. Jaı basyp tóseginiń qasyna keldim.

Bet beınesindegi ózgeris meniń záremdi ushyrdy. Aýrý meni tanyǵan joq. Uzaq turdym sileıip, qasynan uzaı almaı: jubatpaq bolǵan Gerasım aǵaı men onyń meıirban áıeliniń jyly sózderine de qulaq aspappyn Kúńgirt oılar boıymdy torlady.

Panasyz, qorǵansyz jetimniń mynadaı kúıde, doly búlikshilerdiń aranynda qalyp bara jatýy, oǵan degen menen de qaıyr joqtyǵy úreıimdi ushyrdy. Ásirese, qıalymdy jegideı jep bara jatqan Shvabrınniń keskini. Samozvanesten bılik tizginin alǵan, sorly qyz jatqan kreposqa ıe bop qalǵan Shvabrın, jazyqsyz bısharaǵa bar óshpendiligin qaptaǵa jaýyp, ne sumdyq jasaýdan taıynbaǵandaı kúıde edi. Endi ne isteýim kerek? Qaıtsem kómektesemin oǵan? Qalaı bosatyp alam kezeptiń qolynan? Maǵan jalǵyz-aq qana jol qaldy: tezirek qımyldap Belogor kreposyn bosatý úshin, kidirmeı Orynborǵa attanýǵa bekindim. Men sváshennık jáne Akýlına Panfılovnamen qoshtastym da, nekeli jarymdaı kórip júrgen qyzymdy olarǵa jalyndy sózdermen jalyna turyp tapsyrdym. Bıshara qyzdyń álsiz qolyn súıip otyryp, kól-kósir aqqan kóz jasymmen jýyppyn.

— Qosh bolyńyz,- dedi meni shyǵaryp salǵan áıel - saý bolyńyz, Petr Andreıch. Múmkin jaqsy kúnde kezdesermiz. Bizdi umytyp ketpeńiz, arasyn úzbeı hat jazyp turyńyz. Sorly Mará Ivanovnanyń medeý, pana bolarlyq sizden basqa kimi qaldy. Endigi bary bir ózińiz.
Alańǵa shyqqan soń sál kidirip, darǵa kózimdi saldym. Iilip tájim ettim de, sodan keıin krepostan shyǵyp Orynbor jolyna tústim; qosarlanyp qasymnan qalmaıtyn Savelıch te menimen birge ketti.

Jol boıynda qıal torlap kelemin, kenetten art jaǵymnan at dúrsilin estidim. Burylyp qarasam: bashqurt atyn qosaryna alǵan bir kazak krepostan shyǵyp shaýyp keledi, qolyn bulǵap maǵan kidir degendeı bolady. Toqtadym, uzamaı-aq qýyp jetken attynyń ózimizdiń ýrádnık ekenin tanydym. Ol jaıaý túse qap, ekinshi attyń tizginin maǵan ustata berdi.

— Ulyq mártebelim! Mynaý atty atamyz berip jiberdi, myna tondy da óz ıyǵynan sheship berdi (qoı terisinen istelgen tán erge bókterilýli eken). Taǵy da,— dedi ýrádnık sózine túıilip, - jarty som berip edi... jolshybaı joǵaltyp alǵanmyn ba qalaı... Keshire kórińiz, qaıyrymdym.
Savelıch oǵan adyraıa qarap mińgir etti: - Jolda joǵalttym deımisiń! Al qoınyńda syldyrlaǵan ne nárse? Uıatsyz!

— Qoıny nesi? - dedi ýrádnık beti bıtteı shimirikpeı, taıtalasyp:- qate estigen shyǵarsyń, qarıa, ol aqsha emes, júgenniń syldyry bolar.

— Jarar, - dedim ekeýiniń eges sózin toktatyp. - Jibergen kisińe meniń atymnan alǵys aıt; al, jolaı joǵaltqan jarty somdy kaıtarynda taýyp, araqqa jumsaǵaısyń.

— Alla razy bosyn, ulyq mártebelim, - dedi atynyń basyn keıin buryp; — máńgi-baqı tilektespin, tastamaımyn duǵamnan.

Osy sózderin aıtyp úlgirmeı-aq bir qolymen qoıyn qaltasyn basyp, shaba jóneldi. Bir mınýttan keıin kózden de taıyp boldy.

Men tondy kıip atqa qondym da, Savelıchti de artyma mingestirip aldym.

— Baıqaımysyń, myrzam, aıarǵa bergen aryzym bosqa ketpepti, ury bolsa da uıaty bar eken. Bashqurttyń jaman qyrshańqysy men teri ton, sumyraılardyń bizden urlaǵandary men qolyńnan qıyp bergenderińniń jartysyna da tatymas. Túskeni olja áıtse de, dushpannan túk tartsań da paıda degen emes pe, - dedi shalym.

H TARAÝ

QALANY QORSHAÝ

Taýdy da, dalany da túgel jaılap,
Qyrandaı qalany da qoıdy abaılap.
Jasaýǵa berik qorǵan ámir etti,
Qatarlap tizdi sonda zeńbirekti.
Heraskov

Orynborǵa jaqyndaı bere shashtary kúzelgen, jendetter qysqyshynan betteri búlingen tutqyndar tobyryn kórdik. Bular garnızon jarymjandardyń kúzetimen qorǵan mańaıynda jumys istep júr. Bireýleri or ishindegi qoqymdy tasyp shyǵaryp, endi bireýleri kúrekpen jer qazyp jatyr; qala qorǵanynyń qabyrǵalaryn qaıta jamap, bekitip jatqan, kirpish tasyǵan tasshylar da kórinedi. Darbaza túbinde kúzetshiler bizdi kidirtip, pasportymyzdy tekserdi. Serjant meniń Belogor kreposynan kelgenimdi estisimen, kóp aıaldatpaı, týra generaldyń óz úıine apardy.

Men generalǵa baqsha ishinde kezdestim. Ol kúzdiń alǵashqy demi soǵyp jalańashtana bastaǵan alma aǵashtaryn kórip, olardy kári baqshashynyń járdemimen jyly sabanmen orap, kúıttep júr eken Bet álpeti - saýlyǵy jaqsy, kóńili tanymdy, qobaljýy joq jarqyn adamdy tanytty. Ol kelgenime qýandy da, men kórip kelgen sóleket sýyq ýaqıǵalar jaıyn birtindep suraı bastady. Men túgin qaldyrmaı túgel aıtyp berdim. Shal bar sózimdi yntalana tyńdady, sonyń arasynda qýraǵan butaqtardy da otaı júrýdi umytqan joq.

— Sorly Mıronov!—dedi ol, men muńǵa toly uzaq áńgimemdi aıaqtaı bergende; - jaqsy ofıser edi, obal-aq bolǵan eken; áıeli qandaı qaıyrymdy, sańyraýqulaq tuzdaýǵa qandaı sheber edi! Aıtpaqshy, kapıtan qyzy Masha ne halde?

Men krepostaǵy pop áıeliniń qolynda qalǵanyn aıttym.

— Aı-aı-aı!- dedi general,- kelispegen eken, tipti kelispepti. Buzyqtar tártibinde qandaı senim bar, sorly qyzdyń kúıi endi ne bolar eken?
Men oǵan Belogor kreposynyń alys emestigin túsindirip, jedel qımyldap ásker jiberse, ondaǵy bıshara halyqtyń azat bolatyndyǵyn eskerttim. General senimsiz kúdik kórsetkendeı basyn shaıqady.

— Kórermiz, kórermiz, - dedi ol sálden keıin; - bul týraly keńesermiz qaıtadan. Shaı-sý isheıik, bizdikine júrińiz. Keshke soǵys soveti bolmaq. Erikken Pýgachev pen onyń áskeri jóninde tolyq málimetterdi sonda berersiń. Ázirshe baryp demala tur.

Men páterge kettim, maǵan bosatylǵan bólmege Savelıch ıe bop, jaıǵasyp qalǵan eken Ýaqyt ótkenshe asyǵyp, belgilengen merzimdi kúttim.
Meniń taǵdyrymnyń qıyn túıinin sheshetin soǵys sovetine nege asyǵatynymdy oqýshynyń ózi de ońaı túsiner. Aıtylǵan saǵatta men týra general úıinde boldym.

Men onda qala chınovnıkteriniń biri, áli esimde - tamojnyı dırektory, ústinde zerli shapany bar, tolyq kelgen, qyzyl shyraıly shaldyń ústinen shyqtym. Ol menen Ivan Kýzmıchtiń taǵdyryn (ol munyń ókil ákesi eken) surastyra bastady, men jaýap qaıtaraıyn desem qosymsha suraqtary men aqyl aıtqan sózderin álsin-álsin kóldeneń kıliktirip, meniń sózimdi bólip otyrdy; bulary onyń soǵys ónerine pálendeı júıriktigin kórsetpese de, pysyqtyǵy men jaratylysynan aqyldy ekenin ábden dáleldegendeı edi.

Osy eki arada ózge shaqyrylmaǵandar da jınalyp qaldy. Olar túgel jaıǵasyp, kisi basy bir kese shaıdan ala bergende, general qoıylǵan máseleniń búge-shigesin asyqpaı turyp ádemilep aıtyp shyqty.

— Endi, myrzalar, - dedi ol - búlikshilerge qarsy ne shara qoldanatynymyzdy sheship alýymyz kerek; shabýylǵa shyǵamyz ba, joq qorǵaný tásilin ustaımyz ba? Bul eki tásildiń ekeýiniń de ári paıdaly, ári zıandy jaqtary bar. Shabýyl qımyly jaýdy jedelirek talqandaý úshin kerekti áreket; al qorǵaný tásili odan kóri durysyraq, ári qaýipsizdeý soǵady... Sóıtip, zańdy retpen daýys jınaýǵa kirisemiz, ıaǵnı sózdi kilti chındi adamdardan bastap beremiz. Praporshık!- dedi sózin toqtatpaı maǵan burylyp,- káne, siz óz pikirińizdi aıtyp berińiz.

Men ornymnan turdym da, jınaqy sóılep, eń áýeli Pýgachev pen onyń shaıkasyn sıpattadym, odan soń quraly saı qolǵa samozvanestiń tótep bere almaıtynyn kúdiksiz senimmen aıtyp shyqtym.

Meniń pikirimdi chınovnıkter kórine teris qabyldady. Olar muny aqyl toqtatpaǵan jeńiltek jastyń sotqarlyǵy dep túsindi.

Kúj-kúj daýystyń ishinen áldekimniń "bala emes pe" degen kúńkilin de estip qaldym.

— Praporshık myrza! - dedi general maǵan kúlimdep qarap; - soǵys sovetinde birinshi sóıleýshilerdiń shabýyl áreketin jaqtaýy ádette bola beredi; bul zańdy tártip. Al endi, daýys jınaýdy toqtatpaıyq. Kollejskıı sovetnık myrza! Endi pikirińizdi aıtyńyz!

Zerli shapan kıgen shal romdy kóbirek aralastyrǵan shaıdyń úshinshi shynysyn asyǵyp ishti de generalǵa jaýap qatty:

— Ulyq mártebelim, meniń oıymsha shabýyldyń da, qorǵanýdyń da keregi joq, sıaqty, - dedi ol qysqa qaıyryp.

— Munyńyz qalaı, kollejskıı sovetnık myrzam? - dedi tiktene tańyrqaǵan general; -taktıkada budan basqa qımyl joq, ıa shabýyl ıa qorǵaný ǵana...

— Ulyq mártebelim, satyp alý qımylyn jasańyz.

— Ehe-he! Siz taptyńyz qolaıly pikirdi. Satyp alý áreketi taktıka boıynsha da shet emes, osy keńesińizge qulaq asýymyz kerek eken

Erikkenniń basy úshin jasyryn somadan jetpis som, tipten júz som atasaq...

— Onda, - dedi tamojnyı dırektor kılige ketip, - onda, urylar óz atamandaryn qoldarynan maǵan bermese, kollejskıı sovetnık emes, qyrǵyzdardyń qoıy bop keteıin.

— Bul týraly keıin de keńese jatarmyz,- dedi general, - áıtse de, soǵys áreketin qoldanýǵa da tıistimiz. Myrzalar, zańdy retpen daýystaryńyzdy berińizder.

Barlyq sóılegender pikiri maǵan qarsy shyǵyp jatyr. Chınovnıkter birinen soń biri: áskerdiń senimsizdigi, sátsizdikke ushyraý jaıy, abaılaý, baıqaý, taǵy sondaı birdeńelerdi dáleldesti. Bári jabylyp, ashyq maıdanǵa shyǵyp qarýmen qatysqansha, aldyrmaıtyn tas qorǵanda otyryp, zeńbirekke panalaýdy anaǵurlym qolaıly desti. Bar pikirdi túgel estigen general, trýbkasynyń kúlin qaǵyp túsirdi de, eń aqyrynda bylaı dep qorytty:

— Jarandar! - dedi ol asyqpaı, saspaı, - maǵan salsańyzdar, praporshık myrzanyń pikirine túgel qosylamyn, úıtkeni: bul pikir taktıkanyń bar júıesine túgel sáıkes kep jatyr, al taktıka qorǵanýdan da shabýyl jasaýdy kóbirek qolaıly sanaıdy.

Osyny aıtty da biraz kidirip, qaıtadan trýbkasyna temeki salyp aldy. Men óz ara sybyrlasyp, typyrshı bastaǵan narazy chınovnıkterge nasattana bir qarap qoıdym. Jadyraı tústim.

— Olaı bolsa, - dedi general, aýzynan býdaqtaǵan qoıý tútinge sóziniń jalǵasyn qosa shyǵaryp, - meniń aldymda uly patsha aǵzamnyń senip tapsyrǵan ólkesin qaterge soqtyrmaı aman saqtap qalý mindeti turǵanda, mundaı iri jaýapkershilikti óz moınyma ala almaımyn. Súıtip men qaladan shyqpaı qorǵanyp, jaý qyspaǵyna zeńbirekpen, usaq aıqastarmen toıtarys berýdi jón sanaıtyn kópshilik pikirin qostaımyn.

Endi chınovnıkter kúlgirsigen kózderimen meni kelemejdeı bastady. Sovet tarady. Túk bilmeıtin tájirıbesiz adamdarǵa tizginin berip, óz senimine ózi qarsy kelgen qurmetti jaýyngerdiń osal qylyǵy meni qatty ókindirdi.

Ataqty sovetten keıin birneshe kún ótti, aıtqanyna berik, ýádeshil Pýgachevtiń meńzegen shamasynda Orynborǵa taıanǵan habaryn estidik. Men qalanyń bir bıigine shyǵyp, qarasy kóringen kóterilisshiler qolyna kóz jiberdim. Bulardyń sany anadaǵy ózim kórgen soǵystan beri on ese artqan sıaqty. Keıin jeńil-usaq qorǵandardan ósirgen zeńbirekteri de kóbeıipti. Sovet sheshimi boıynsha Orynbor qamaýynda uzaq ýaqyt qımylsyz otyrý sheksiz, oǵan óz kózim ábden jetip boldy. Osynyń bári zyǵyrymdy qaınatyp, jylap jibere jazdadym.

Orynbor qorshaýyn túgel sıpattaýdyń maǵan qajeti az. Bul ózime arnalǵan qoljazbaǵa syımaıtyn, tarıhqa jatatyn másele. Qysqarta aıtsam, jergilikti basshylardyń ańǵyrttyǵynan bul qamaý turǵyn halyqty ashtyqqa uryndyryp, úlken álekke túsirdi.

Sol kezdegi aýyr hal aıtýǵa ońaı, biraq, tózýge qıyn hal edi. Túnergen jurt erteńgi taǵdyrynyń qalaı sheshilerin túsine almaı dal boldy. Ushyna jónelgen qymbatshylyq kún asqan saıyn qaǵynyp ketti. Qorasyna túsip jatqan zeńbirek dobyn eleń qylmasqa daǵdylanǵan jurt, Pýgachevtiń tike shabýylyna da selt etpeske aınaldy. Ýaqyt ótip barady. Men ishim pysyp óletin boldym. Belogor kreposynan hat kelý de toqtady. Barlyq jol tegis kesildi. Mará Ivanovnadan aırylysý meni ábden tıtyqtatty. Ásirese, janymdy jegideı jegen onyń taǵdyrynyń belgisiz qalǵandyǵy edi. Eń táýir ermegim at ústi ǵana. Pýgachev bergen janýarǵa azǵana tamaǵymdy bólip berem de, kún saıyn qaladan shyǵyp Pýgachev sarbazdarymen atysyp qaıtamyn Bul atystarda tamaǵy toq, araqqa qanyq, attary kúıli kezepter kileń basym bop otyrdy. Qalanyń kón taqa bolǵan aryq attary olarmen bástesýge jaramady. Keıde maıdanǵa bizdiń ashyqqan jaıaý áskerler de shyǵyp turdy; biraq, basyp qalǵan qar seldir júrgen attylarǵa qarsy túk amal istetpedi. Órelerin jazdyrmaı qoıdy.

Qorǵan shoqysynan zeńbirekter bosqa kúrkildesedi. Olardy alańǵa tartyp shyǵarar áldi at joq, omby qarǵa kılikken soń, ári qımyldamaı oryn-ornynda qala beredi. Bizdiń soǵys áreketterimizdiń sıqy osyndaı ǵana edi! Orynbor chınovnıkteriniń oılasyp tapqan saqtyq aqyldarynyń da jetkizgen jeri osy boldy.

Bir kúni biz jaýdyń nedáýir qalyń shoǵyryn sáti tústi de qaıta aıdap saldyq, solardy qýyp kele jatyp joldastarynan bólinip, keıin qalǵan bir kazakqa kılige kettim, qaıqy bas túrik qylyshymmen endi shabýǵa aınalǵanymda, ol bórkin aldy da, aıqaılap qoıa berdi:

— Sálem berdim, Petr Andreıch! Qudaı jar bolyp, aman-esen júrsiz be?

Tanı kettim, kádimgi ózimizdiń ýrádnık eken.

— Amanbysyń, Maksımych, Belogordan shyqqanyńa kóp boldy ma? - dedim, júregim jarylardaı qýanyp.

— Joq, keshe ǵana keldim, Petr Andreıch! Janymda sizge degen hat bar edi.

— Qaıda? Káne? - deppin, ózimdi ózim ustaı almaı, qatty daýystap.

— Janymda, - dedi Maksımych, qoltyǵyna qolyn salyp jatyp, - sizge qaıtsem de tapsyram dep Palashaǵa ýáde berip edim.

Ol osy sózdi aıtty da búktelgen hatty maǵan ustata berdi. Odan soń ol artyna qaramaı shaýyp ala jóneldi.

Men hatty sol jerde ashyp qaradym da, qaltyrap turyp, myna sózderdi oqydym:

"Jasaǵan meniń áke-sheshemdi birdeı alýdy qalapty: jer betinde týǵanym da, panam da joq. Maǵan da, ózgege de qaıyrymdylyǵyńyzdy estip, endi sizge qol sozyp otyrmyn. Qudaıdan qazirgi tilerim osy hatymnyń sizge keshikpeı tıýi. Qaıtse de sizge tapsyrýǵa Maksımych ýáde etti. Ylaıym joly bolsyn! Sizdi shabýylǵa jıi shyǵady dep, alystan kórgen Maksımych aıtyp kepti; men ony Palashadan esittim. Osyǵan qaraǵanda, siz kóz jasyn tógip, ómirińizdi tileýshilerdi de jáne óz saýlyǵyńyzdy da oılamaı, beıǵam júretin kórinesiz. Men uzaq aýyrdym; jazylǵannan keıin, osy kúngi ákem marqumnyń ornynda komendant bop otyrǵan Alekseı Ivanovıch óz qolyna almaqshy boldy. Kóngisi kelmegen Gerasım ataıdy Pýgachevtiń atymen qorqytyp, eriksiz kóndirdi. Men qazirde ózimizdiń úıde qamaýda otyrmyn. Alekseı Ivanovıch maǵan zorlap úılenbekshi. Ol maǵan: Akýlına Panfılovna kezepterge seni nemere qyzym dep tanystyrǵanda ótirigin ashpaı ajaldan saqtap qalǵanmyn deıdi. Alekseı Ivanovıch sıaqtyǵa áıel bolǵansha, odan da ólgenim jaqsy. Ol maǵan qatty sóılep, qatal qyspaqta ustap otyr. Esińdi jı da jónge kón, maǵan tı deıdi. Áıtpese, jaýyzdyń lagerine aparyp ótkizem de, Lızaveta Harlovanyń kórgenin kórsetem degendi aıtady. Men odan qabyrǵama keńesý úshin biraz máýlet suradym. Kóndi de, úsh kúndik merzim berdi. Sodan keıin tımesem, oıyna kelgenin isteýge, aıamasqa ýáde etti. Petr Andreıch! Jalǵyz senerim, súıenerim ózińizsiz, qamqorym bolyńyz. Men sorlyǵa medet qolyn sozyńyz. Generaldan jáne barlyq komandırlerden suranyp bizge járdemshiler jiberińiz, eger múmkinshiligi bolsa ózińiz de kelińiz. Sizge súıenetin, sorly jetimegińiz.
Mará Mıronova ".

Myna hat meni jyndandyryp jibere jazdady. Astymdaǵy janýardyń qos búıirin aıaýsyz shporlap, qalaǵa qaraı aǵyzdym. Shaýyp kele jatyp bıshara qyzdy qutqarý úshin alýan oıdy sharladym, biraq, biri de jónge kelmedi. Qalaǵa kirgen soń, men generaldikine tarttym.
Aptyqqan, asyqqan qalpymda týra óziniń ústine kirdim.

General trýbkasyn tartyp óz bólmesinde ersili-qarsyly sendelip júr eken. Meni kórgen soń kidirip qaldy. Túsim qashyp ketse kerek; ol jany ashyǵan kisideı asyǵys kelgen jaıymdy surady.

— Uly mártebelim, - dedim aldynda turyp;- men sizge ákeme kelgendeı tilekpen keldim. Másele qara basymnyń baqyty týraly - meselimdi qaıtara kórmeńiz.

— Ne bop qaldy, kókeshim? - dep qaıta surady tańyrqap; - aıtshy, káne, ne járdem tıer eken kóreıin.

— Uly mártebelim, maǵan bir rota soldat, elý atty kazak berseńiz, Belogor kreposyn bosatýyma ruqsat etińiz.

General maǵan jyndanǵan adamǵa qaraǵandaı (onysy durysqa da jaqyn edi) tesile qarap qaldy.

— Onyńyz qalaı? Belogor kreposyn bosatýǵa? - dedi álden keıin qaıta til qatyp.

— Jiberseńiz bolǵany, jolym bolaryna kepildik bere alam, - dedim qyzýlana sóılep.

— Joq, jigitim, - dedi ol basyn shaıqap; - mynadaı alys jerde jolyńdy qıyp, strategıalyq pýnktten kesip tastasa, tobyńmen uıpaı salý dushpanǵa op-ońaı, onyń ústine, qatynastyń úzilýi...

Men onyń áskerı qısynǵa maltyǵyp baratqanynan shoshydym da, tezirek sózin bólýge tyrystym:

— Kapıtan Mıronovtyń qyzy maǵan hat jazypty. Shvabrın oǵan kúshtep úılenbekshi bopty, menen járdem suraıdy,— dedim.

— Solaı ma? Qap, bálem,- dedi general, - zulym Shvabrın qolymyzǵa túse qalsa, biz ony 24 saǵattyń ishinde qorǵannyń basyna shyǵaryp qoıyp atarmyz! Biraq ázirge sabyr etý kerek!..

— Netken sabyr! - Men terime syımaı aıqaılap jiberdim,— biz atamyz degenshe ol úılenip te úlgirmeı me!..

— Pále!- dedi general maǵan boı bermeı,- onda turǵan ne bar: Shvabrınge tıe tursyn ázirshe, kún kórisine de qolaıly, erteń biz onyń kózin joǵaltqannan keıin, qarasqysh qudaı kúıeý berse qıyn ba. Súıkimdi jesir baısyz qalýshy ma edi, ádette jesir áıel qyzdan kóri erterek tabady kúıeýdi.

— Shvabrınge qolymnan bergenshe, ólgenim artyq shyǵar!- dedim men qutyrynyp.

— Ba, ba, ba, ba! Endi túsindim ǵoı... Mará Ivanovıaǵa óziń ǵashyq ekensiń ǵoı. Onda áńgime ózgeshe eken, bısharam! Áıtse de, shyraq, men saǵan bir rota soldat, elý atty kazak bere almaımyn, - dedi general;- bul mıǵa syımaıtyn, oıǵa qonbaıtyn ekspedısıa bolar edi; mundaı jaýapkershilikti óz moınyma ala almaımyn.

Basym qatyp, aqylymdy yza jeńdi. Súıtip turǵanda kenetten bir jańa oıdyń sheti jylt etti. Ol oıdyń ne ekenin, eski romanshylar aıtqandaı, oqýshym keıingi taraýdan kóredi.

XI TARAÝ

KÓTERİLGEN SLOBODA

"Ashýly bop tús daǵy arystan
Kezi edi bir toq meıil
"Qalaı maǵan kelip qaldyń
alystan?"
Dep surady aqpeıil "
A.Sýmarokov

Men generaldy qaldyryp, asyqqan boıymmen páterge tarttym, Savelıch meni daǵdyly sózderimen kútip aldy.

— Kileń maskúnem bas keserlerge attana berýge osynsha nege qumarttyń! Boıar basyńa laıyq pa osynyń? Jazym bosa, bosqa shyǵyn bop ketersiń. Tym bolmasa túrik pen shvedterge qarsy shyqsań eken, o da bir sári. Mynalaryń aıtýǵa tatymaıdy ǵoı múldem.

Men onyń sózin aıaqtatpaı bólip kettim:

— Qansha aqsha bar barlyǵy?

— Bir basyńa jeterlik,- dedi ol nasattana qarap,- suǵanaqtar sharlap bolǵansha men tyǵyp ta úlgergem - Osy sózin aıaqtamaı-aq ol qaltasynan bir ámıan tola kúmis aqshalardy sýyryp aldy.

— Jaraıdy, Savelıch, endi osy aqshanyń qaq jartysyn maǵan ber, men Belogor kreposyna júremin.

— Atama, kókeshim, Petr Andreıch! Qudaıdan qoryq!- dedi daýsy dirildegen, meıirimdi kornám,- tóńirekte torlaǵan talaýshylar bar, jolda basyp alyp, jan attatpaı turǵanda, bul qaı saparyń! Qaıda barmaqsyń? Ózińdi aıamasań da, týǵandaryńdy aıa. Aıaldaı tur az ǵana: ásker jetip analardy ustasyn, sodan keıin qaıda betiń aýsa solaı ket.

Biraq meniń sheshimim berik edi.

— Keshigipsiń, endigi keńesten paıda joq,- dedim shalyma; - júremin, júrmestik amalym joq. Qınalma, Savelıch, qudaı raqym qylsa taǵy da kórisermiz! Sarań bolma, uıalma, qymbattyǵyńa qaramaı qalaýyńdy satyp je. Qalǵan aqshany saǵan berdim. Al, eger úsh kúnnen keıin kelmesem...

— Ne dep barasyń, janym-aý!- dedi Savelıch meni bólip ketip; - men be seni jalǵyz jiberer! Mundaı sózdi túsińde de aıtýshy bolma. Júrýge bel baılasań júre ber, biraq, men qalmaımyn, eń bolmasa jaıaý erem sońyńnan. Tas qamaýda sensiz jalǵyz qýaryp otyrmaqpyn ba? Oılashy óziń, jyndandy dep pe ediń meni? Erik ózinde, tek meni qalady dep oılama.

Men Savelıchpen daýlasýdyń paıdasyz ekenin jaqsy biletinmin, osyny sezdim de, júrýge ázirlen dedim. Jarty saǵattan keıin atqa qondym da, Savelıch, baǵýdy qıynsynyp, qala adamdarynyń biri tegin bergen kóterem aqsaǵyna mindi. Ekeýmiz qala qaqpasyna jettik. Kúzetshiler kidirtpedi. Biz Orynbordan shyqtyq.

Ymyrt úıirile bastady. Men júrer jol Pýgachev turǵan Berdskaıa slobodasynyń irgesinen ótedi eken, tóte joldy qar basyp qapty; biraq, keń dalany kún saıyn keletin attylar izi sharlap jatyr. Men saý jeldirip kelemin Salpańdap áreń ilesken Savelıch art jaǵymnan álsin-álsin daýystaıdy:

— Jaıyraq, myrzam, táńir jarylqasyn, jaıyraq júr. Meniń myna anturǵanym, seniń uzyn sıraǵyńa ilese alar emes. Toıǵa baramysyń osynsha asyǵyp, torǵa baratpasaq neǵylsyn. O jaǵyn da esińe usta, Petr Andreıch... Saqta, qudaı!.. Óziń saqta, myrzamnyń balasyn!
Keshikpeı, jarqyrap Berdskiniń túngi jaryǵy kórindi. Biz slobodanyń jaratylystan alǵan qorǵany - tereń apandarǵa kep taqaldyq. Savelıch baıaǵy kúıinde qarasyn úzbeı, sarnaı jalynyp keledi. Slobodany oralyp, aman ótemin degen úmitim kúshti edi, kenetten bes-alty soıyldy mujyqtar, qarbalańdap qarsymnan shyǵa keldi. Bular Pýgachev jataǵynyń aldyńǵy kúzetshileri eken. Olar daýystap jón surady.

Paroldaryn bilmegen soń men jaýap qatpaı-aq ótip ketpek boldym. Biraq, olar meni tabanda qorshaı qaldy da, bireýi kep atymnyń tizginine jabysty. Men jalma-jan qylyshymdy sýyryp aldym da ustaǵan mujyqty bastan shaýyp qaldym. Bórki saqtap qaldy, áıtse de esi aýytqyp baryp, tizginimdi qoıa berdi, ózgeleri de úrkip qaldy bilem, keıin serpildi. Osy mınýtty paıdalanyp, men de sytyla jóneldim, qaptap kele jatqan qara tún meni qandaı qaterden bolsa da qutqarǵandaı edi, biraq bir mezgilde artyma burylsam, Savelıchim joq bop shyqty. Bıshara shal aqsaq atymen tonaýshylar tobynan qutyla almaı qapty. Endi qaıtý kerek? Azǵana tosyp, qolǵa túskenine kózim ábden jetken soń, bir laj jasap qutqarý úshin izimshe at basyn qaıta burdym.

Apanǵa taıana bergende aıǵaı-shý jetti qulaǵyma, solardyń ishinen Savelıchtiń de daýysyn esittim.

Jedel júrip kelem. Sálden keıin jańa ǵana ózimdi toqtatpaq bolǵan kúzetshi mujyqtardyń qorshaýyna qaıta kıliktim. Savelıch solardyń arasynda tur. Olar bıshara shaldy kóteremnen qaǵyp túsirip, endi qolyn baılaǵaly jatyr eken. Meni kórgen soń taǵy da qýanysyp qaldy. Endi urandasa umtylyp, ózime tap berdi de, kóz ashyp-jumǵansha meni attan julyp aldy. Bir úlkeni bolý kerek, bireýi sol arada bizdi patshasyna aparatynyn estirtti.

— Senderdi búgin asqyza ma, joq, táńiriniń tańy atýyna qarata tura ma, ol patshanyń erkinde,- dedi jańaǵy adam.

Men qarsylaspadym. Savelıch te meniń istegenimdi istedi. Kúzetshiler jerdeı jeti qoıan tapqandaı bizdi aıdap kete bardy.

Biz saıdy kesip ótip slobodaǵa kirdik. Barlyq úılerde jaryq janyp tur. Tóńirek túgel shýlyǵan, aıqaı-uıqaı. Kóshede kóp kisilerdi kezdestirdim. Biraq olardyń birde-biri de qarańǵyda meni aıyra tanyp, Orynbor ofıseri ekenimdi bilgen joq. Bizdi eki kósheniń qosylǵan múıisindegi úıge ákeldi. Qaqpa aldynda birneshe sharap bóshkesi men eki zeńbirek tur eken

— Mine bizdiń saraı,- dedi mujyqtardyń biri; - endi sender týraly habar beremiz -Súıtti de kirip ketti. Men Savelıchke qaradym: sorly shal qaıta-qaıta shoqynyp ishinen kúbirlep, minajat duǵasyn oqyp tur eken. Kóp kúttim; bir mezette mujyq qaıta shyǵyp maǵan til qatty:

— Ǵazız ákemiz ofıserdi kirsin dedi. Káne, sen júre qal. Men, jańaǵy mujyqtyń tilimen aıtqanda, patshalyq saraıǵa kirdim. Eki jerde maı sham janyp tur, úıdiń qabyrǵalaryna altyn qaǵazdar japsyryp, jaýyp tastapty. Áıtse de taqtaı sáki, stol salbyrap turǵan qol jýǵysh, qumyralar turǵan jińishke taqtaı, shegege ilingen súlgi; pesh aınalasy taǵy sondaılar bul úıdiń jaı úı ekenin ábden anyq kórsetip tur.
Pýgachevtiń ústinde qyzyl shapan, basynda bıik bórik, jantaıa túsip, nyǵyzdyq kórseterlikteı qalypta otyr eken Onyń qasynda ádeıi unamdy qylyq jasaǵandaı birneshe basty serikteri túregep tur. Orynbordyń bir ofıseri qolǵa túsip keldi degen soń, meni ádeıi osyndaı sáýletti kórinispen kútip alǵandary aıtpaı belgili bolyp turdy. Pýgachev meni salǵannan tanı ketti. Nyǵyzdyǵy da ǵaıyp boldy.

— A, qurmettim! - dedi maǵan shyraı qalyp; - halyń qalaı? Qudaı munda qalaı aıdap keldi?

Men óz sharýammen ketip bara jatqanymdy, onyń kisileriniń toqtatqanyn aıttym.

— Qandaı sharýamen? - dedi betime qarap.

Men ne derimdi bilmedim. Pýgachev meni ózgelerdiń aldynda qysylyp tur dedi bilem, joldastaryna buryldy da, olarǵa shyǵa turýǵa ısharat etti. Eki adamnan ózgeleri túgel shyǵyp ketti.

— Aıta ber bógelmeı, bular meniń syr jasyrmaıtyn adamdarym, - dedi Pýgachev.

Men samozvanestiń senimdi dostaryna nazar aýdardym. Bul ekeýiniń biri: aqsaqaldy, qaýsaýǵa aınalǵan búkir shal súr shekpeniniń ıininen asyra salǵan kók lentasy bolmasa, kóz toqtatarlyq eshteńesi de joq. Biraq, onyń qasyndaǵy joldasyn men máńgi umyta qoımaspyn. Ol uzyn boıly, keýdeli, eki ıyǵy qaqpaqtaı, meniń shamalaýymsha qyryq bester shamasyndaǵy kisi edi. Qoıý qyzyl kúreń saqaly, jarq-jurq etken qoı kózi, jelbirsheksiz murny, mańdaıy men shekelerindegi qyzǵylt tańbalary - onyń qorasan daǵy bar jalpaq betterine áldeqandaı adam aıtqysyz kelbet berip tur. Qyzyl kóıleginiń ústinen qyrǵyz shapanyn kıipti, butynda kazaktarsha keń shalbary bar. Alǵashqysy (keıin bildim) qashqyn kapral - Beloborodoe, al ekinshisi - Afanasıı Sokolov (ózin Hlopýsha dep atap kelgen) jer aýdarylǵan, úsh ret Sibir rýdnıkterinen qashyp shyqqan qylmysty adam eken. Ózimdi aıryqsha tolqytqan sezimderge qaramastan, maǵan kenetten kezdesken mynaý orta keremet áser etti.

Meni torlaǵan qıal Pýgachevtiń únimen ǵana serpildi:

— Ia, aıta ber, Orynbordan ne jumyspen shyǵyp eń?

Meniń oıyma bir ǵajap pikir kele qaldy: meni Pýgachevke ekinshi ret jetektep kelgen arýaq, kózdegen muradym úshin osy jerde jol ashatyndaı kórindi. Men sol múmkindikti paıdalanyp qalǵym keldi de, uıǵarǵan oıymdy túıip úlgirmeı-aq Pýgachevke bylaı dep jaýap qaıtardym:

— Jábir kórip jatqan jetimdi qutqarý úshin Belogor kreposyna ketip baratyr em...

— Qaısysy eken jábirlegen jetimdi!- dedi ańyryp,- maǵan dese mańdaıy jeti qarys bolsyn, qutqarmaspyn jazamnan. Aıt káne, aıyptynyń aty kim?

— Shvabrın,- dedim muńaıyp jaýap qaıtaryp. - Ol óziń poptyń úıinde kórgen aýrý qyzdy eriksiz ustap, soǵan zorlap úılengeli jatyr.

— Úıretermin Shvabrınge! - dedi ashýly Pýgachev,- kórsin menen, halyqty zábirleýdiń aıaǵy nege soǵaryn. Darǵa asamyn men ony.

— Bir aýyz sózge ruqsat et,- dedi Hlopýsha qarlyqqan daýyspen:- Shvabrındi kreposqa komendant qoıǵansha asyǵyp eń, endi ony darǵa asqansha asyǵyp otyrsyń. Dvorándy bastyq qyp belgilep kazaktardy bir qorlap eń, endi birinshi ósekke erip, sol dvorándardy shoshytamysyń, - dedi.

— Olardy aıaý da, ardaqtaý da kerek emes! - dedi kek lentaly shal; - Shvabrındi óltirte ber, biraq, myna ofıser myrzanyń ózin de jóndep tergegen tıimdi bolar; munda kelgen sebebi ne? Eger seni bul patsha dep tanymasa seniń úkimiń oǵan ne kerek? Al patsha kórse búginge deıin Orynbordaǵy dushpandaryńmen birge otyrǵany qalaı? Osynyń ózin tergeý úıine aparyp, otqa qaqtap alýǵa ámir etseń qaıter edi. Meniń boljaýymsha muny Orynbor komandırleri ádeıi jiberip otyrǵan sıaqty.

Kári kezeptiń logıkasy maǵan da ótimdi sıaqty kórindi. Kimderdiń qolynda turmyn degen oı, meniń janyma muz basqandaı boldy. Meniń sasqanymdy Pýgachev te ańǵaryp qap:

— Buǵan ne deısiń? - dedi maǵan bir kózin qysyp qalyp; - feldmarshalym oryndy aıtyp turǵan sıaqty. Qalaı dep oılaısyń?
Pýgachevtiń qaljyńy meni qaıta áldendirdi. Men saspaı turyp, ne isteseń de qalaýyń, óz qolynda turmyn ǵoı dep jaýap berdim.

— Durys,- dedi Pýgachev; - Qalań qandaı halde? Endi sony baıanda.

— Qudaıǵa shúkir,- dedim men;- halimiz jaqsy. Bári baıyrǵy qalpynda.

— Jaqsy deımisiń? - dedi Pýgachev qaıtalap; - Jurt ashtan qyrylyp jatqan joq pa!

Samozvanes durys aıtyp týr. Biraq men ant qaryzyn óteý úshin munyń bári ósek áńgime, Orynborda tamaq zapasy áli jetkilikti dep jeńsik bermedim.

— Kóremisiń,- dedi shal dúrse qoıa berip; - kóz aldyńda ótirikti soǵýyn Barlyq qashqyndar: Orynbordaǵy ashtyq, apat jaıyn, eń yrystylarynyń óleksemen qorek aıyratynyn aıtady; al, mynaý keńirdegimizden toqpyz dep tur. Túbi Shvabrındi darǵa aspaı qoımaıtyn bolsań, muny da soǵan qosa asarsyń, ekeýi de birdeı rıza bolsyn.

Anturǵan shaldyń sózi Pýgachevti loblytqan sıaqty kórindi. Biraq, meniń baqytyma Hlopýsha joldaryna qıǵash kep qaldy.

— Jeter, Naýmych,- dedi oǵan; - aýzyńa atý, asýdan basqa sóz túspeıdi-aý seniń, bul ne qylǵan batyrlyq? Ádilin izdeý kerek. Tórińnen kóriń jaqyn otyryp, qalǵan jurtty qyra beremisiń. Joq álde osy ýaqqa deıin ishken qanyndy azsynamysyń?

— Saǵan jol bolsyn,- dedi Beloborodov shap ete qalyp; - sen qaıdan obalshyl bola qaldyń?

— Árıne,- dedi Hlopýsha kezekti jaýabyn múdirmeı qaıtaryp; - men de kúnákarmyn, myna qol (jeńin sybanyp jiberip, túk basqan bilegin, súıekti, jýan judyryǵyn kórsetip) jazyqsyz hrıstıandar qanynyń tógilýine dál osy qolym da kináli. Biraq, men úıdegi qonaǵymdy emes, ańdysqan dushpanymdy óltirgem; ot basynda emes, toǵysqan joldyń torabynda, qara ormannyń ishinde, qatyn ósekpen emes, shoqparlasyp, baltalasyp óltirgem.

Shal teris aınalyp ketti de "jyrtyq tanaý!" dep kúńk etip qaldy.

— Ne dep kúńkildep tursyń, kári qyrtań? - dedi Hlopýsha daýsyn kóterip: -kórsetermin saǵan jyrtyq tanaýdy. Asyqpa, keler kezegiń, sen de ıiskersiń qyshqashty... Oǵan deıin berik bol áıtpese saqalyńdy julyp alarmyn!

— General myrzalar! - dedi Pýgachev salmaqpen; - jeter endi, doǵaryńdar; Orynbordyń bar tóbeti bir darǵa asylyp, typyrlap tursa da eshteńe emes, al eger ózimizdiń bóribasarlar shaınasyp, ózara qyrylysyp jatsa, sonda bolar qyrsyqtyń úlkeni. Káne, tatýlasyńdar.
Hlopýsha men Beloborodov bir-birine túnere qarady, biraq úndespedi. Men áńgimeniń betin ózgertip, ózime ótimdi jaqqa burýdyń qajet ekenin sezdim de, kóńildenip turyp Pýgachevke til qattym:

— Aıtpaqshy! - dedim kúle qarap; - at pen tonyńa alda razy bolsyn aıtýdy umytyppyn-aý. Eger osy jaqsylyǵyń bolmaǵanda men qalaǵa jetý bylaı tursyn, jolda qatyp qalatyn ekenmin.

Oılaǵan oıym teris ketpedi. Pýgachev jadyrap qoıa berdi.

— Boryshtyń máni ótelýinde emes pe,— dedi kózin bir qysyp, bir kishireıte qarap; - al endi Shvabrın renjitken qyzǵa qandaı jaqyndyǵyń bar? Óz júregiń órtendi emes pe? Sonyńdy aıtshy?

Áńgimeniń oralǵysy ózime jaǵymdy bop shyǵatyny sezdim de, men adal shynymdy aıttym.

— Qalyńdyǵym edi,- dedim jasyrmaı.

— Qalyńdyǵyń ba edi! - dep Pýgachev aıqaılap jiberdi.- E, salǵannan nege aıtpadyń? Endeshe toıyndy ózimiz jasaımyz!- Osydan keıin

Beloborodovqa buryldy da, - tyńda, feldmarshal!- dedi:- bul myrzamen eski tanyspyz. Otyryp as ishelik; túnnen kún aqyldy degen ǵoı, buǵan ne isteıtinimizdi erteń kórermiz.

Bul qurmetten tys bolsam qýanar edim; biraq, oǵan laj joq. Úı ıesiniń eki qyzy stolǵa aq dastarqan japty, nan, balyq sorpasy, araq, sharap keltirdi.

Súıtip, men Pýgachev jáne onyń soraqy joldastarymen ekinshi ret dastarqandas boldym.

Men amalsyz qatysqan bul ishkilik tún ortasyna deıin sozyldy. Aqyry, araq májilisshilerdi jeńe bastady. Pýgachev otyrǵan ornynda qalǵyp ketti; onyń joldastary oryndarynan turdy da maǵan shyǵýǵa ısharat jasady. Men solarmen birge shyqtym. Hlopýshanyń ámirimen kúzetshi meni Savelıch otyrǵan tergeý úıine ákep kirgizdi. Biz ekeýmiz sonda qamaýda qaldyq. Osy oqıǵanyń bárine shalymnyń tań qalǵandyǵy sondaı, menen lám-mım dep eshteńe suraǵan joq. Ol qarańǵy úıde kópke deıin kúrsinip, aýnaqshyp jatty da, aqyrynda qoryldaı jóneldi. Al men, oıdan oıǵa shomyp, kirpik ilmesten, kórer tandy kózden ótkizdim.

Tańerteń maǵan Pýgachevten shaqyrýshy keldi. Men soǵan kettim. Qaqpa aldynda tatar jylqysynyń tuqymynan - úsh at jegilgen kúımeli shana turdy. Kóshede toptalǵan halyq. Senekte jol kıimin kıgen, basynda qyrǵyz tymaǵy bar Pýgachevke jolyqtym. Ony qorshap turǵan joldastarynyń da ajarlary jyly, keshe kórgen kisilerime múldem usamaıdy. Pýgachev menimen jarqyn amandasty da ózimen birge kúımege minýimdi surady. Biz kúımege kirdik.

— Belogor kreposyna!- dedi Pýgachev úsh attyń bojysyn túregep ustap turǵan, ıyqty tatar jigitine.

Júregim lúpildep qoıa berdi. Attar julqı jóneldi, qońyraýlar syldyr qaǵyp kúımeli shana da zymyraı bastady.

— Toqta! Toqta! - degen tanys daýys qulaǵyma sap etti.

Men qarsy júgirip kele jatqan Savelıchti kórdim.

Pýgachev kidirýge ámir etti.

— Petr Andreıch, kókeshim!- dep aıqaı salyp keledi shalym: - kári sorlyńdy qaldyrma myna arandaǵan...

— Aı, kóntaqa!- dedi Pýgachev; - qudaı taǵy kezdestirdi me. Otyr, atshynyń janyna.

— Raqmet, taqsyr, raqmet, jáketaı! - deıdi Savelıch otyryp jatyp; - mendeı kárige nazaryń túsip, kóńilin aýlaǵanyń úshin jasaǵan saǵan júz jyl ómir bersin. Ómir boıy tilegińde bolaıyn, qoıan ishik týraly budan bylaı aýzyma alsam ne deısiń.

Osy qoıan ishigi qurǵyr Pýgachevti qatty doldandyrǵandaı edi. Biraq, bizdiń baqytymyzǵa úndegen joq.

Attar qaıta zaýlady; kóshedegi jurt bastaryn tómen ıip izet kórsetip tur, Pýgachev eki jaqqa kezek qarap, o da ısharat kórsetip keledi. Endi bir mınýttan keıin biz slobodadan shyǵyp, tegis, dańǵyl jolmen quıyndap bara jattyq.

Osy mınýttaǵy meni bılegen sezimdi túsiný qıyn emes shyǵar. Men endi birneshe saǵattan keıin, qaıta kórispesteı joǵalttym degen adammen kezdespekpin... Sol kezdesý mınýty kózime elesteıdi. Onyń ústine taǵdyrym qolynda turǵan, ár túrli tosyn jaǵdaılardyń belgisiz aǵymymen tanysqan, jumbaq adamdy da oılap kelem. Ashyǵymnyń azatshysy bop kele jatqan kisiniń jalt etpe qatal qımyldary men qanqumarlyq ádetteri de basymnan shyǵar emes! Onyń kapıtan Mıronovtyń qyzy ekenin Pýgachev bilmeýshi edi; kektengen Shvabrın shynyn aıtýy ǵajap emes, onda bul shyndyqqa Pýgachev te basqa kózben qaraýy múmkin.. Bıshara Mará Ivanovnanyń onda kúıi ne bolmaq? Denemdi sýyq qaryǵandaı, tóbe shashym tik turǵandaı boldym.

Pýgachev kenetten sóz bastady da, torlaǵan oıymdy bólip jiberdi.

— Nege oılanyp qaldyń, myrzam?

— Oılanbaı qaıteıin, - dedim men oǵan; - ári ofıser, ári dvoránmyn, keshe ǵana senimen soǵys jasap júrdim, búgin bir kúımede kelemin; onyń ústine bar ómirimniń baqyt tetigi seniń qolyńda tur.

— Onda she,- dedi Pýgachev:- qorqamysyń álde? Men bir ret onyń ólim jazasynan qutqarǵanyn, endi odan bas saýlyǵy ǵana emes, járdem kútetinimdi aıtyp jaýap berdim.

— Ras aıtasyń, qudaı aqy ras aıtasyń!- dedi samozvanes,- meniń kisilerimniń saǵan qandaı qıǵash qaraǵanyn óziń de baıqaǵan shyǵarsyń; al, ana shal búgin tańerteń de seni tyńshy, ony azap berip, darǵa asý kerek dep qıańqylyq jasady, biraq men kónbedim.

Savelıch pen tatar estimesin degendeı, sóziniń jalǵasyn, daýsyn báseńdetip: Seniń bir stakan sharabyń men qoıan ishigiń esimde boldy. Seniń aǵaıyndaryń aıtqandaı qanisher emestigime endi kóziń jetken shyǵar,- dedi.

Belogor kreposynyń qalaı alynǵany esime tústi. Biraq, men onymen sóz talastyrýdy qolaısyz kórdim de jaýap qatpaı otyryp qaldym.

— Ia, Orynbordaǵylar men týraly ne desedi? - dedi Pýgachev, biraz úndemeı otyrǵannan keıin.

— Senimen qıýlasý qıyn desedi. Ony óziń de kórsettiń ǵoı,- dedim men oǵan.

Samozvanes óz mereıine ózi rıza bolǵandaı pishin kórsetti.

— Ia,- dedi, ol jadyraı túsip; - men qaıda soǵysý kerek bolsa da ázirmin. Seniń orynborlyqtaryń Iýzeevtegi soǵystan eshteńe bile me eken? Qyryq general ólip, tórt armıa qolǵa tústi. Sen qalaı oılaısyń , prýs koroli maǵan tótep bere alar ma edi? - dedi.

Eserdiń myna maqtanyshy maǵan qyzyq kórindi.

— Óziń qalaı oılaısyń, - dedim oǵan; - jeńer me ediń Frıdrıhty?

— Fedor Fedorovıchı me? Jeńbegende she? Ony talaı ret toqpaqtaǵan sizdiń generaldardy talqandap júrgen joqpyn ba? Osy ýaqytqa deıin qarýym muqap kórgen joq. Sáti tússin, merzimin kút, sáti tússe Moskvaǵa attanǵanymdy da kórersiń, - dedi.

— Moskvaǵa attanǵyń bar ma?

Samozvanes az oılandy da, jaı ǵana jaýap qaıtardy:

— Qudaı biledi ony, jolym tar, órem qysqa. Jigitterimniń bilgirsingeni bolmasa, tegi urynar ǵoı; maǵan saq bolý kerek. Bir ret jolymyz bolmaı qalsa meniń basymdy ózderiniń keregi úshin satyp ketýleri múmkin, - dedi.

— Mine, áńgime osynda! - dedim Pýgachevke, — basyń amanda mynalaryńnan irgeńdi bólip, hanym patshanyń meıirimin surasań qaıtedi odan da?

Pýgachev kúıine kúlip jiberdi.

— Joq,- dedi ol; — endigi táýbá keshikken táýbá bolar edi. Endi maǵan meıirim joq. Bastaǵan betimmen ketýim kerek. Kim biledi? Oılaǵan nıetimdi oryndap ta shyǵarmyn! Grıshka Otrepev te Moskvany bılep, patshalyq qurdy ǵoı.

— Onyń nemen tynǵanyn bilemisiń? Eń aqyrynda terezeden laqtyryp, pyshaqpen qaqtap, otqa jandyryp, kúlin zeńbirek arqyly jelge ushyryp jibermep pe edi!

— Sen mynany tyńda, - dedi Pýgachev, áldeqandaı asaý shabytqa minip; - men jasymda qalmaq kempirinen esitken bir ertekti aıtaıyn, eń áýeli soǵan qulaq as; bir kúni búrkit qarǵadan surapty: "Eı, qaraqus, qaraqus, men bolsam bar bolǵany otyz úsh jyl ǵana ómir súremin, al seniń úsh júz jyl jasaýyńnyń sebebi qalaı? Sony túsindirshi",- depti. "Seniń qoregiń qan, meniń qoregim ólekse, bar sebebi osy", - depti oǵan qarǵa qarq etip.

Búrkit oılanypty da, jaraıdy depti qarǵaǵa. Onda biz de sen sıaqty qorek aıyryp kórelik. Búrkit pen qarǵa birge ushyp ketipti. Ushyp kele jatyp ólgen jylqynyń sasyǵan óleksesin kóredi de, ekeýi soǵan kep qonady. Qarǵa shoqıdy áýeli, shoqıdy da ólekseni maqtaıdy. Búrkit bir shoqıdy, eki shoqıdy, odan soń qanatyn bir qomdap qap: "Joq, baýyrym qarǵa, bolmaıdy eken bul ómir, sasyǵan ólekse jep úsh júz jyl jasaǵannan bir ret te bolsa jyly qan ishkenim artyq. Ar jaǵyn qudaı ózi kórsete jatar",- depti.

Qalmaqtyń bul ertegisine qalaı qaraısyń?

— Qyzyq eken, - dedim men oǵan; - biraq óltirý, tonaýmen ótken ómir de men úshin ólekse shoqýmen bir sıaqty.

Pýgachev maǵan ańtaryla qarap qaldy, biraq sóz qatqan joq. Ekeýmiz de oıǵa shomyp, kópke deıin úndespeı qaldyq.

Tatar álde qandaı muńdy ándi qońyrlatyp sozyp keledi; múlgı shaıqalyp otyr. Taqtaıdaı tegis, qysqy jolmen kúıme de zymyrap keledi...
Bir kezde men Jaıyqtyń jarly jaǵasyndaǵy qońyraýly munarasy bar derevnány kórdim, endi shırek saǵattan keıin biz Belogor kreposyna kelip kirdik.

XII TARAÝ

JETİM

Sekildi bizdiń alma aǵash
Butaǵy joq, basy joq
Bizdiń knáz bıkeshteı
Týysy joq, dosy joq,
Jasaý berer kim oǵan,
Bata berer kim oǵan...
Halyq óleńinen

Kúımeli shana komendant úıiniń aldyna kelip toqtady. Pýgachevtiń qońyraýyn tanyǵan jurt sońymyzdan top-tobymen júgirip keledi. Shvabrın samozvanesti basqyshtan kútip aldy. Ol kazaktarsha kıinip, saqalyn qyrmaı qoıa beripti. Satylǵan ıt Pýgachevti kúımeden qoltyqtap túsirip, qaıdaǵy aram sózdermen óziniń qýanysh, qoshemetin bildirdi. Meni kórip sasqalaqtap qalyp edi, biraq tez boıyn jınap aldy da, maǵan qolyn sozyp:

— Sen de bizdikpisiń? Áldeqashannan óstý kerek edi! - dedi.

Men jaýap qatpastan teris aınalyp kettim.

Ózimizge tanys bólmege kirgende, júregimdi kúıik tyrnaı bastady. Komendant marqumnyń qabyrǵaǵa qadaýly dıplomy ótken kúnniń qaıǵyly tańbasyndaı áli sol ornynda ilýli; Ivan Kýzmıchtiń áıeliniń kúńkildep aıtqan sózderin tyńdap otyryp, qalǵyp ketetin dıvanyna Pýgachev kep otyrdy. Oǵan Shvabrın óz qolynan podnospen araq ákep usyndy. Pýgachev rúmkadaǵy araqty simirip tastady da, meni kórsetip:

— Myna myrzaǵa da syı kórset, - dedi.

Endi Shvabrın qolyndaǵy podnosymen maǵan jaqyndady; biraq, men ekinshi ret syrtymdy kórsettim. Ol dal bop qaldy. Óziniń jaratylysyndaǵy pysyqtyǵymen Pýgachevtiń oǵan narazy bop kelgenin de ábden ańǵardy, sol úshin de onyń aldynda dedek qaǵyp turyp ekinshi jaǵynan kúdikti kózimen maǵan jaltaqtaı berdi.

Pýgachev krepostyń jaı-kúıine qanyqty, jaý áskeri týraly uzyn qulaq habarlardy surastyrdy, súıtip kútpegen jerden julyp alǵandaı:

— Aıtshy, baýyrym, kúzette ustap otyrǵanyń qandaı qyz? Sony kórsetshi maǵan, -dedi.

Shvabrın jansyz adamdaı bozaryp ketti.

— Ámirshim,- dedi ol daýsy dirildep; o qyz kúzette emes... Aýrý edi... Joǵarǵy bólmede aýyryp jatyr.

— Endeshe basta meni sol bólmege,- dedi samozvanes ornynan turyp jatyp.

Taǵy syltaý aıtýǵa múmkin emes edi. Shvabrın Pýgachevti amalsyz Mará Ivanovnanyń bólmesine qaraı bastady. Men de ilese jóneldim.
Shvabrın basqyshqa jetip, kidirdi.

— Patsham!..- dedi ol - siz menen ne tileseńiz de eriktisiz, biraq, bógde adamǵa áıelimniń bólmesine kirýge ruqsat etpeseńiz eken.

Men titirkenip kettim.

— Úılenip pe ediń?- dedim Shvabrınge, tútip tastaıtyndaı tónip.

— Tynysh!- dedi Pýgachev meni toqtatyp;- bul meniń jumysym. Al, sen bar ǵoı,- dedi Shvabrınge burylyp; - bilgishtenip, sumdanba; áıeliń be, áıeliń emes pe, onda meniń sharýam az, qalaǵan kisini ózimmen ala kirem,- odan soń kózin maǵan aýdaryp,- mártebelim, qalmańyz menen, - dedi.

Bólme esigine kelgende Shvabrın taǵy toqtady:

— Patsham,- dedi jaryqshaq tarǵyl daýyspen,- eskertip qoıaıyn sizge: qyzdyń qyzýy kóterilgenine búgin úshinshi kún, sodan beri damylsyz sandyraqtap jatyr.

— Ash!- dedi Pýgachev.

Shvabrın túrtinektep qaltasyn qarady. Kiltti ala kelmegenin aıtty. Pýgachev esikti teýip jiberdi, qulyp julynyp, ushyp tústi. Esik ashyldy.

Biz ishke kirdik.

Men kórgen jerden qatyp qaldym. Mará Ivanovna edende otyr, eki betinde qan-sól joq, shashy da dýdyrap ketken, ústinde alqam-salqam kresán qyzynyń jyrtyq kóılegi. Aldynda bir qumyra sý tur, onyń aýzyn qatqan nannyń úzindisimen jaýyp qoıypty.

Qyz meni kórdi de, selk ete túsip, shyńǵyryp jiberdi.

Sonda ne bolǵanym qazir ózimniń de esimde joq.

Pýgachev zárli kúlkimen Shvabrınge qarady:

— Jaqsy eken lazaretiń!- Odan soń Mará Ivanovnaǵa jaqyndap, til qatty:

— Sóıle, kógershinim, ne kúnáń úshin jazalap otyr eriń? Ne jazyp eń oǵan sen?

— Eriń deımisiz!- dedi qyz Pýgachev sózin qaıtalap,- erim emes bul meniń. Ómirimde de buǵan tımeımin. Men ólimge bel baılaǵan kisimin, qutqarýshym bolmasa, osy betimmen ólip ketem.

Pýgachev qaharly kózderin Shvabrınge aýdardy:

— Meni aldamaq pa ediń?- dedi oǵan,- osydan keıin qandaı jazaǵa laıyqty ekenińdi bilemisiń, sylqymym?

Shvabrın onyń aıaǵyna jyǵyldy... Osy mınýtta keýdem tolǵan kek pen óshpendilikti basqa bir zil jýyp ketkendeı boldy. Qashqyn kazaktyń aıaǵynyń astynda jyǵylyp jatqan dvoránınge men asa jıirkenip qaradym. Pýgachev jumsaraıyn dedi.

— Keshtim bir jolǵa, - dedi Shvabrınge,- ekinshi kúná jasasań bul jazyǵyń da esimde bolsyn.

Odan soń Mará Ivanovnaǵa qarap meıirimdene sóıledi:

— Shyǵa ber, sulý bıkeshim, erkińdi ózińe berdim. Men ámirshi - patshań.

Mará Ivanovna jalt etip Pýgachevke qarady, aldynda turǵan ata-anasyn óltirýshi ekenin ol endi tanydy. Eki qolymen betin basty da, talyqsyp qulap ketti. Men tura umtyldym. Osy arada meniń ejelgi tanysym Palasha da jedel jetip, óziniń qoja bıkeshin aınalyp kúte bastady.

Pýgachev bólmeden shyqty. Biz úsheýmiz meımanhanada tabystyq.

— Endi ne deısiń?- dedi maǵan Pýgachev,- bosattyq qoı deımin sulýdy. Adam jibertip, popty aldyryp, nemere qyzynyń nekesin qıdyrsaq qaıtedi? Ókil áke ózim bolaıyn, Shvabrın kúıeý joldas bolsyn. Qaqpany myqtap jabaıyq, isheıik, dýman jasaıyq! - dedi.
Qaýipti kezeńim endi shyqty aldymnan Pýgachevtiń usynystaryn estigen Shvabrın terisine syımaı ketti:

— Ámirshim!- dedi býlyǵyp,- aldynda ótirik aıttym, ol aıybym moıynymda. Grınev te sizdi aldap tur. Bul qyz poptyń nemeresi emes, osy kreposty alǵanda ózińniń darǵa astyrǵan Ivan Mıronovtyń qyzy, - dedi.

Pýgachev otty kózderin maǵan tikti.

— Munysy nesi edi taǵy da? - dedi aqyryp.

— Shvabrın saǵan durysyn aıtyp tur, - dedim tartynbaı.

— Sen maǵan muny aıtpap eń ǵoı, - dedi Pýgachev, túnerip.

— Óziń tóreshi bolshy,- dedim taǵy da jaýapqa bógelmeı, — Mıronovtyń qyzy tiri dep seniń kisilerińniń aldynda estirtsem, onda olar jaltarýǵa jol tapqyzbaı tirileı jep qoıar ed ony!

— Bu da jón eken, - dedi Pýgachev kúlip; — Poptyń qatyny meniń adamdarymdy oryndy aldaǵan eken, óıtpese olar beıshara qyzdy tiri qaldyrmas edi.

— Sóz tyńda, - dedim men oǵan qaıyrymdy betin kórgen soń; - seni qalaı ataýdy da bilmeımin, tipten sony bilýdiń de qajeti joq. Biraq, qudaı kepil, seniń maǵan kórsetken jaqsylyqtaryń úshin basymdy qıýǵa ázirmin. Tek menen abyroıym men hrıstıandyq aryma jaraspasty surama. Sen meniń jarylqaýshymsyń. Alǵashqydaı sener bolsań, bıshara jetimmen ekeýmizdi taǵy da qoıa ber, qudaıdyń qalatqan jaǵyna keteıik. Biz qaıda júrsek te, qandaı halde júrsek te táńiriden seniń kúnákar janyńnyń amandyǵyn tileýshi bolamyz...

Pýgachevtiń yzǵarly jany jibigendeı boldy.

— Seniń degeniń-aq bolsyn! - dedi ol maǵan; - ıa aıamaı jazalaý, ıa shegermeı jarylqaý qashanǵy saltym edi, sulýyńdy qasyńa al qalaǵan jaǵyńa alyp bar, tek qudaı ekeýińe de ómir bersin, mahabbattaryńdy berik etsin!

Sol arada Shvabrınge — ózine baǵynyshty barlyq zastavalar men krepostardan maǵan bógetsiz ótetin propýsk jazyp berýge ámir etti. Jermen-jeksen bolǵan Shvabrınniń jansyz aǵashtaı qur súlderi ǵana qaldy. Pýgachev kreposty aralap kórýge jóneldi. Oǵan ilesip Shvabrın de ketti, men júrýge ázirlenýdi syltaýratyp, so jerde qalyp qoıdym.

Dereý júgirip joǵaryǵa shyqtym da, esik qaqtym.

— Bul kim? - dedi ishten Palasha.

Men atymdy atadym. Endi Mará Ivanovnanyń súıikti daýsyn esittim:

— Kidire turyńyz, Petr Andreıch, men kıim aýystyryp jatyrmyn. Áıtpese, Akýlına Panfılovnankine bara turyńyz, men de qazir sonda bolamyn.

Men basqa sózge kelmeı, týra Gerasım ataıdyń úıine bardym. Olar kelgenimdi Savelıchten estigen eken, áıelimen ekeýi qýana shyǵyp, qushaq jaıyp, kútip aldy.

— Sálemet pe, Petr Andreıch, qudaı qaıta kórisýge de jazǵan eken. Saý júrsiz be áıteýir? Biz de sizdi kún saıyn eske alyp qoıýshy edik. Ásirese kútý kúıigine ushyraǵan Mará Ivanovna boldy, kóp sarǵaıdy, kógershinim... Osy Pýgachevpen qalaı jarasyn kettiń? Sony aıtshy, ákeshim? Sizdi qalaı jutyp qoımaǵan. Kezeptiń onysyna da aldarazy bolsyn.

— Jeter, kempir, - dedi Gerasım ataı áıeliniń sózin bólip; - bilgenińniń bárin bylshyldaı berme. Kóp sóz - kóbik sóz, bári zıan sonyńnyń.

Sodan soń maǵan qarap:

— Saǵyndyq qoı kópten kórispeı. Kókeshim, marhabat etińiz, úıge kirińiz,- dedi.

Poptyń áıeli maǵan úıinde bar asyn túgel tartyp, asty-ústime túsip júr, súıtip júrip, áńgimeden de jaǵy tynǵan joq. Shvabrınniń Mará Ivanovnany suraǵanyn, kónbegenderi úshin kúsh kórsetip, tartyp áketkenin, Mará Ivanovnanyń bulardan aıyrylysqysy kelmeı jylaǵanyn; Mará Ivanovnanyń Palasha arqyly burynǵydaı baılanysyp turǵanyn (Palasha ýrádnıktiń ózin qaqpalap júrgizerlikteı bılep alǵan ótkir qyz); maǵan hat jaz dep aqyl qosqanyn, taǵy basqa sondaılaryn túgel soǵyp shyqty.

Óz tarıhymdy qysqashalap men de baıandap berdim. Bulardyń Mará Ivanovnany jasyryp aldaǵandary Pýgachevke málim bolǵanyn esitip, ekeýi qosarlana shoqynyp ta aldy.

— Kresiń kúshi biz jaqta eken. Ia qudaı, tóndire kórme bultyńdy! - dedi Akýlına Panfılovna, - Alekseı Ivanovıch te jigit eken, joly bolsyn sabazdyń!

Dál osy mınýtta esik ashyldy, qansyz beti kúlim qaǵyp, Mará Ivanovna kep kirdi. Káne kóılekti tastap, óziniń burynǵy táýir kıimderin kıip kelipti.

Men onyń qolynan ustaı aldym da birazǵa deıin jalǵyz aýyz sóz qata almaı turyp qaldym. Boıdy kernegen qýanysh ekeýmizdi de úndestirmeı qoıdy. Betimizdiń basqa jaqqa burylǵanyn baıqaǵan soń, úı ıeleri bizdi ońasha qaldyryp ketti. Biz ekeýmiz ǵana qaldyq. Bárin de umytyppyz. Qansha sóılessek te, aıtylar syrdyń ushyǵyna shyǵar emespiz. Mará Ivanovna krepostalynǵaly kórgen-bilgenin túgel shertti. Óz halin, Shvabrınniń tartqyzǵan azap beınetterin de qaldyrmaı sıpattady.

Ótken baqytty kúnderdi de eske túsirdik... Ekeýmiz qosylyp jylap ta aldyq... Eń aqyrynda endigi oıymnyń baǵdaryn túsindirdim. Pýgachev qaraýyndaǵy Shvabrın bılep turǵan kreposta Mará Ivanovnaǵa taǵy da qala turý múmkin emes edi. Jaý qorshaýynyń barlyq azap, beınetin tartyp jatqan Orynbordan da dámelenýge bolmaıdy. Arqa súıep, medeý kórerlik týys, jaqyny taǵy da joq. Men oǵan bizdiń derevnáǵa, meniń týystarymnyń qolyna barýdy usyndym. Meniń ákemniń buryn jaqtyrmaıtyny qorqytty bilem, Mará Ivanovna alǵashqy kezde maqul deı qoımady. Men qaıta túsindirdim. Úıtkeni: oǵan úshin ómirin qıǵan belgili jaýyngerdiń qyzyna qamqor bolýdy ákemniń ózine mindet sanap, baqyt kóretinin jaqsy bilýshi em.

— Súıikti Mará Ivanovna, - dedim men oǵan; - men seni budan bylaı aq nekeli áıelim dep sanaımyn. Keremet jaǵdaılar ekeýmizdi biriktirip, qosypty; endi ekeýmizdi bul jalǵanda eshteńe de aıyra almaıdy.

Mará Ivanovna meniń sózderimdi ótirik uıalǵansymaı, synyq syltaýlarǵa súıemeı, kádimgi jaıshylyq qalypta otyryp tyńdady. Ekeýmizdiń taǵdyrymyzdyń berik qosylǵanyn ózi de tereń sezgendeı edi. Biraq, meniń ata-anam rızalyq bergenshe áıelim bolmaıtynyn da eskertip qoıdy. Munysyna qarsy men de eshteńe demedim. Biz shyn júrekpen ystyq súıistik. Súıtip, ekeýmizdiń aramyzdaǵy áńgime ábden sheshilgendeı boldy.

Bir saǵattan keıin ýrádnık maǵan Pýgachevtiń shımaı qoly qoıylǵan propýskysyn ákep tapsyrdy. Jáne ózine shaqyryp jatqanyn málimdedi. Men onymen attanar mezgilinde baryp kezdestim. Osy sıaqty sumdyq adammen, menen ózgelerdiń qan qaqsatýshysy, qaıyrymsyz jendeti bolǵan adammen aıyrylysar kezde meni bılegen sezimdi aıtyp jetkizýim múmkin emes. Shyndyqty jasyrý nege kerek? Dál sol mınýtta oǵan degen bar nıetim túzý edi.

Men ony ózi bastap júrgen qaraqshy toptan julyp alyp, ýaqyt ótpeı turyp, basyn qorǵap qalýǵa da bar yntammen ázir edim. Shvabrın jáne basqa tobyn jazbaı ony qorshaǵan jurt - keýdemdi kernegen bar syrymdy aqtara salýǵa bógesin jasady.

Biz dostyq sezimmen aıyrylystyq. Pýgachev top ishinde turǵan Akýlına Panfılovnany tanyp, saýsaǵyn shoshaıtyp, maǵynaly bir syr sezdirgendeı kózin qysyp qoıdy; odan soń kúımege mindi de, Berdskige júrýge ámir etti; attar tarta jónelgende kúımeden basyn qaıta shyǵaryp, maǵan qarady:

— Qosh bol qurmettim! Jolymyz tússe taǵy kezdesermiz! - dedi daýystap.

Aıtqanyndaı taǵy kezdestik. Biraq qandaı kezeńde deseńizshi!..

Pýgachev júrip ketti. Men onyń troıkasy zymyrap ketip baratqan qarly dalaǵa qarap, turyp qappyn. Halyq tarady. Shvabrın de joq bop ketti. Men sváshennıktiń úıine qaıtyp keldim. Jol jabdyǵymyz túgel ázir boldy; budan ári keshikkim kelmedi. Bizdiń nárse-qaramyzdyń bári komendanttyń kónetoz kúımesine salynǵan edi. Jámshik te kóz ilestirmeı attardy jegip úlgirdi. Mará Ivanovna shirkeý artyna kómilgen týǵandarynyń qabyrymen qoshtasqaly ketti. Men ertip barmaqshy bop edim, biraq Mará Ivanovna jalǵyz ózi barýyn tiledi. Birneshe mınýttan keıin eki betin jas jýyp, únsiz-tilsiz qaıta oralyp keldi. Kúıme keltirildi. Gerasım ataı áıelimen basqyshta tur. Biz, Mará Ivanovna, Palasha úsheýmiz kúımege kirdik, al Savelıch jámshiktiń qasyna otyrdy.

— Qosh, qarǵashym Mará Ivanovna! Siz de qosh bolyńyz, Petr Andreıch, suńqarym! -dedi qaıyrymdy qart shesheı. - Oń joldaryń bolsyn!

Ekeýińdi de táńirim baqytty etsin!

Biz de júrip kettik. Komendant terezesiniń aldynda sileıip turǵan Shvabrındi kórdim. Eki beti kernegen kekpen syzdanyp, tútep ketipti. Júni jyǵylyp, jer tezek bolǵan jaýyma masattana qaraǵym kelmedi, kózimdi basqa jaqqa aýdardym. Aqyry krepostqaqpasynan shyqtyq.

Belogor kreposyn máńgi qaldyrdyq..

XIII TARAÝ

QAMAÝ

"Sókpe, myrza, óteımin, qaryzymdy,
Jóneltemin túrmege qazir sizdi".
Men de ázirmin, áıtse de úmittenem,
İstiń jaıyn surarsyz áýel menen.
Knájnın

Tańerteń ǵana sáýlemniń halin bile almaı, kúdikti oılar janymdy qınap edi, endi, mine, sol sáýleme tutqıyldan qosylyp, ózime ózim senbeı kelem, barlyq bastan keshkenderim maǵan tús sıaqty kórindi. Mará Ivanovna da oıynan aryla almaı, bir maǵan qaraıdy, bir jolǵa qaraıdy, o da esin jıa almaı, sabasyna túsip aıyǵa almaı kele jatqan sıaqty. Sóz aıtqan joqpyz, únsizbiz. Ekeýmizdiń de júregimiz tıtyqtaı sharshasa kerek. Eki saǵat ótip, Pýgachev ómirine qaraıtyn basqa bir kreposqa jetkenimizdi sezbeı de qalyppyz. Munda biz at aýystyrdyq. Attardyń shapshań jegilýi, Pýgachev komendant qyp saılaǵan qaba saqal kazaktyń bódenedeı jorǵalaýy sonsha, bular bizdi ákelgen jámshiktiń bylshyl sózderine senip, meni orda zorlarynyń biri dep tanyǵandaryn ańǵardym. Taǵy júrip kettik. Ymyrt úıirile bastady. Qaba saqaldyń aıtýynsha biz samozvaneske qosylǵaly kele jatqan kúshti otrád jatyr degen kishkene qalaǵa jaqyndadyq.
Bizdi kúzetshiler toqtatty. Olardyń "kimsińder" degen suraýyna jámshik: "Pýgachev patshanyń jaqyny, báıbishesimen keledi" dedi aıqaılap.

Sol arada bir top gýsar jer-jebirimizge jete boqtap, bizdi qorshap aldy.

— Shyq beri jynnyń jaqyny! - dedi maǵan murtty vahmıstr: - ózińe de, báıbisheńe de sybaǵańdy bereıik.

Men kúımeden shyqtym da, dereý nachalnıkterine aparýyn talap ettim. Ofıserdi kórgen soń soldattar da balaǵattaýyn doǵardy. Vahmıstr meni tabanda maıorǵa áketti. Savelıch maǵan ókshelese, dirdek qaǵyp keledi. "Mássaǵan patshanyń jaqyny! Ottan shyqsań, jalynǵa... O, jasaǵan! Aqyry nemen tynar eken?" deıdi ózinen-ózi, burtyńdap. Kúıme jaı aıańmen sońymyzdan erip otyrdy. Bes mınýttan keıin jarqyraı janǵan jaryǵy bar bir úıge keldik. Vahmıstr meni kúzetshiler qasyna qaldyryp, ózi men týraly habar berýge ketti. Uzamaı qaıta shyqty, ulyq myrzanyń seni qabyldarlyq ýaqyty joq eken, ózińdi abaqtyǵa alynsyn dedi, áıelińdi onda shaqyrtyp jatyr... degendi aıtty.

— Munysy nesi? - dedim qutyryna aıqaılap; - jyndanǵan ba o nemeń?

— O jaǵyn bilmedim, myrzam, - dedi vahmıstr; - jalǵyz-aq, qurmetti myrzam, siz myrzany abaqtyǵa jiberýdi, al, myrza báıbisheni ózine ákelýge ámir etti, qurmetti myrzam! – Men umtylyp basqyshqa shyqtym. Meni toqtataıyn degen kúzetshiler de bolǵan joq. Sol betimmen júgire basyp, gýsar formasyndaǵy jıyrma bir oınap otyrǵan bes-alty ofıserdiń ústine kirdim.

Maıor karta taratyp otyr eken. Men maıordyń betine qarap: bir kezde Sımbırski traktırinde ózimdi sypyryp alǵan Ivan Ivanovıch Zýrındi tanı kettim, tań-tamasha bop turyp qappyn!

— Shyn ba, janym-aý! Ras-aq Ivan Ivanovıchpisiń!- dedim jan daýsym shyǵyp.

— Pále, pále, Petr Andreıch! Seni qaı taǵdyr aıdap kelgen? Qaıdan júrsiń? Jaqsy keldiń, baýyrym. Otyryp, karta alyp jiberemisiń?

— Alla razy bosyn Sen odan da maǵan páter ázirleýge ómir ber.

— Páterdiń keregi ne? Osynda menimen birge bolasyń.

— Óıte almaımyn: jalǵyz emespin.

— Onda joldasyńdy da osynda keltir.

— Joldasym emes... áıel edi o kisi.

— Áıel deımisiń! Ony qaıdan iliktirip aldyń, baýyrym?

Osyny aıtty da Zýrın kelistire ysqyryp jiberdi. Otyrǵandar dý kúlisti, men sasyp qaldym.

— Jaraıdy,- dedi Zýrın áńgimesin toqtatpaı; — seniń degeniń-aq bolsyn. Páter de ázirlenedi. Áttegen-aı... Baıaǵysha bir dýmandatyp otyrýymyz kerek edi... Eı, jigitim, álgi Pýgachevtiń jaqyn áıelin nege keltirmeısińder? Álde, kónbeı tur ma qasaryp? Myrzamyz kelisti adam, qoryqpasyn dender áıelge. Bar, jelkeden bir qondyryp, osynda ákelińder.

— Munyń ne?- dedim Zýrınge,— ne qylǵan Pýgachev? O kisi marqum kapıtan Mıronovtyń qyzy. Tutqynnan bosatyp alyp shyǵyp edim, endi derevnádaǵy týystaryna jetkizip salǵaly áketip baramyn.

— Solaı ma edi? Jańa sen týraly aıtqan eken ǵoı maǵan? Olary nesi? Qudaı-aý!

— Keıin aıtam qalǵanyn. Al, ázirshe qudaı aqy úshin, gýsarlaryń shoshytqan bıshara qyzdy jýata kór.

Zýrın sol saǵatta-aq qımyldaı bastady, ózi dalaǵa shyǵyp, kútpegen jerden abaısyz istelgen kelissiz áńgimeler týraly Mará Ivanovnadan keshirim surady, vahmıstr osy qaladaǵy eń jaqsy páterdiń birin áperýdi tapsyrdy. Men sonyń óz páterinde qonýǵa qaldym.

Biz as ishtik, ekeýmiz ońasha qalǵannan keıin men barlyq bastan keshirgenderimdi soǵyp berdim. Zýrın qulaq qaqpaı, asa yntalana tyńdady.

Men aıtyp bolǵan soń basyn shaıqady.

— Bári de jaqsy, baýyrym, bir-aq nárseń jaqsy emes - seni úılen degen qaı saıǵan? Men aq kóńil ofısermin, seni aldamaımyn: maǵan senseń úılenýde rahat joq. Qatynǵa shyrmalyp, bala baǵyp, saý basyńa saqına tilep neń bar edi? Tasta bárin Maǵan qulaq as, kapıtan qyzynan irgeńdi aıyr. Sımbırski jolyn jaýdan tazarttym, onda qazir qaýyp joq. Erteń qyzdy týystaryna jónelt te, óziń meniń otrádymda qal. Orynbordy da qoıa týr. Kóterilisshilerdiń qolyna endi tússeń, qaıta bosana qoıýyń da eki talaı bolar. Súıtip júrgende mahabbattyń jyndy jeligi basylyp, qalpyńa túsip ketesiń! – dedi.

Men munyń barlyq pikirine qosyla qoıǵan joqpyn, áıtse de, moınymdaǵy borysh sezimi bıledi de, ımperator hanymnyń áskerine qatysýdy paryz kórdim. Zýrınniń keńesi boıynsha Mará Ivanovnany derevnáǵa attandyryp, ózim osy otrádta qalýǵa bel baıladym.
Savelıch meni sheshindirýge keldi; men oǵan ertemen Mará Ivanovnany alyp, jolǵa shyǵýǵa ázirlenýi kerektigin eskerttim. Ol taǵy kónbeske aınaldy.

— Bu ne degeniń, qaraǵym, seni qalaı tastap ketem? Sonda seni kim kútpek? Áke-shesheń maǵan ne demek?

Kútýshi kárıamnyń bir bet, oıyspaıtyn minezin bilgen soń men ony jyly, súıkimdi sózdermen kóndirýge tyrystym.

— Qadirli dosym, Arhıp Savelıch!- dedim men oǵan,- qamqorshym, sen tilegimdi orynda; munda men kútýshige zárý bolmaımyn, al eger Mará Ivanovna sensiz, jalǵyz ketse onda maǵan tynyshtyq joq. Mará Ivanovnany kútseń meni de kútkeniń, óıtkeni, jaǵdaı kóterip, moınym bosasa-aq men soǵan úılenýge bel baıladym.

— Úılený!— dedi Savelıch qaıtalap, kózi sharasynan shyǵyp, alaqanyn soǵyp,- bala úılenbek! Al áke-sheshe ne demek oǵan?

— Olar da kónedi, Mará Ivanovnanyń jaıyn esitken soń ábden kónedi,— dedim men oǵan,- onyń ústine ózińe súıenem. Áke-sheshem saǵan senedi, sondyqtan, basy-qasynda júrip, sen de bizdiń qostaýshy bolasyń, solaı emes pe?

Shalym bosap qaldy.

— Oı, janym-aý, Petr Andreıch!- dedi qaıta jaýap qaıtaryp,- erte-aq úılengeli otyrsyń, biraq, Mará Ivanovna sıaqty aqpeıil qyz kez kelgende almaý da kúná bolar edi. Qaıyr, seniń aıtqanyń bolsyn! Alyp baraıyn táńirimniń perishtesin, quldyq uryp, ata-anańnyń aldynda da jasaýsyz-aq tatıtyn kerim qyz dep maqtaıyn.

Men Savelıchke táńir jarylqasyn aıtyp, Zýrınmen bir bólmede uıyqtaýǵa kiristim.

Júregim alyp ushyp, eleń qaǵyp jatyp, oıyma kelgen sózdi bylshyldaı berippin Zýrın alǵashqy kezde ájeptáýir áńgimelesip jatyr edi, keıin kem-kemdep sózi suıylyp, bojyraı bastady; eń aqyrynda meniń bir suraýyma jaýap berýdiń ornyna, murny shýyldap, qoryldap ketti. Biraz úndemeı jatyp, men de uıyqtap ketippin.

Keler kúni Mará Ivanovnaǵa kelip, oıdaǵylarymdy aıttym. Ol bar pikirimdi durys dep taýyp, sózge kelmeı qabyl aldy. Zýrınniń otrády sol kúni qaladan shyqpaq. Sondyqtan endi baıaýlatýǵa múmkin de emes edi. Sondyqtan týysqandaryma hat jazyp berdim de, Mará Ivanovnany Savelıchke tapsyryp, sol jerde qosh aıtystym. Mará Ivanovna jylap jiberdi.

— Qosh, Petr Andreıch! - dedi jaı ǵana daýyspen,- kórisemiz be endi qaıtyp, joq pa, ony bir qudaı biledi; biraq, sizdi men ómirimde de umytpaımyn; qabirge kirgenshe júregimnen óshpeıtin jalǵyz sensiń.

Men eshteńe deı almadym. Úıtkeni, jurt qorshap tur edi. Júregimdi tolqyndyrǵan jalyndy, ystyq sezimderdi olardyń aldynda ashqym kelmedi. Aqyrynda Mará Ivanovna júrip ketti. Men qaıǵyly, jabyrqańqy túrmen Zýrınge keldim. Zýrın meni jadyratqysy keldi; ózim de silkinip, boı jazýdy oıladym; biz uzaqty kúndi qyzý dýman, qyzyqty shýmen ótkizdik, keshke joryqqa attandyq.

Bul fevral aıynyń aıaq kezi edi. Áskerı qımyldardy qıynshylyqtarǵa uryndyrǵan qys ótip, bizdiń generaldar juptasyp kirisýge ázirlenip jatqan-dy. Pýgachev te áli Orynbor túbinde turǵan. Onyń mańyna jańa otrádtar uıymdasa túsip, kezepter uıasyna qatynasyp, jaqyndaı bastaǵan bolatyn.

Kóterilis jasaǵan derevnálar bizdiń áskerdi kórgennen jýasyp, baǵyna bastady; shaıkalar otrádtary da taban tirese almaı jóńkı jóneletin boldy, osynyń bári istiń oıdaǵydaı aıaqtalýynyń jaqsy belgileri edi.

Kóp uzamaı knáz Golısyn3 Tatıshev qamalynyń túbinde Pýgachevtiń talqanyn shyǵardy, tobyn ydyratyp, Orynbordy bosatty, osyǵan qaraǵanda, kóterilis te sońǵy ret soqqyǵa jyǵylǵan sıaqty edi. Bul kezde Zýrın otrády bashqurt kóterilisshileriniń shaıkasyna qarsy jiberilgen, biraq, olar biz jetkenshe-aq ózdiginen tarap ketti. Kóktem bizdi tatardyń bir kishkene derevnásyna qamady. Ózender tasyp, buzylǵan joldar ótkelsiz qaldyrdy. Qozǵalyssyz, issizdik kezinde biz tonaýshylar men taǵylarǵa qarsy bolymsyz, usaq soǵystyń jýyq arada bitetinin úmitimizge arqaý ettik.

Biraq Pýgachev qolǵa túspegen-di. Ol Sibir zavodtaryna baryp, jańa shaıkalar jınap alypty da, qaıtadan kezeptik jasaýǵa kirisipti. Onyń jeńisteri týraly jańa habarlar kelip jatty. Sibir qamalynyń oırandalǵanyn esittik. Kóp ótpeı-aq samozvanestiń Qazandy alypty, endi Moskvaǵa attanady-mys degen habaryn esittik. Adýyn búlikshiden ál ketti desip, buǵam múlgisken ásker bastyqtaryn endi bul habar typyrshyta bastady. Zýrın, Edilden ótip arǵy betke shyqsyn degen buıryq aldy.

Bizdiń joryǵymyz ben soǵys jaıynyń qalaı aıaqtalǵanyn sıpattap jatpaımyn. Biraq aıtarym: kúızelýshilik shekten asyp bolǵan. Jer-jerlerde qojalyq eter ákimder de joq; pomeshık bitken orman qýalap júr. Bar jerde de buzylǵandar shaıkasy lań salýda; árbir otrád bastyqtary da óz betinshe jaza kesip, meıirim jasaýda órt oınaǵy bolǵan keń aımaqtyń jaı-kúıi asa aýyr, asa sumdyq edi. Qaıyrymy joq, máni de joq - orys búlinshiligin kórýdi, endi qudaı jazbasyn.

Óksheleı qýǵan Ivan Ivanovıch Mıhelsonǵa qarsy tirese almaı Pýgachev qashyp barady. Keshikpeı ábden talqandalǵanyn da esittik. Aqyry Zýrınge samozvanestiń ustalǵan habary men endi toqtańdar degen buıryq birge jetti. Soǵys bitti. Endi meniń týǵandaryma qaıtýdyń da kezegi keldi. Kópten habarsyz ata-anamen aımalasý, Mará Ivanovnany kóremin degen oı maǵan ǵajap qýanysh týǵyzdy. Men balasha sekirdim. Zýrın munyma kúle qarap, ıinin bir kóterip qoıdy:

— Ońbaıdy ekensiń!- dedi jymıyp, — qatyn aldyń, — búlindiń, bir bálege ilindiń!

Osy eki arada kılige ketken bir jat sezim meniń qýanyshymdy ýlaı bastady: talaı kúnásizdiń qanyna boıalǵan jaýyzdyń endi kóp uzamaı, ózi jazaǵa kesiletindigi meni eriksiz túshirkendirdi. "Emelá, Emelá!- dedim únsiz ókinishpen; - ıa naızaǵa urynyp, ıa bir oqqa baılanyp nege ketpediń eken? Eń jeńil jol sol emes pe edi?"

Ony oılansam basqa oılar da basyma birge kiredi. Qan sorpasy shyqqan bir kúnde maǵan azattyq bergeni, qanypezer, qaırymsyz Shvabrınniń tyrnaǵynan jarymdy bosatyp ózime qosqany esimnen shyǵar emes.

Zýrın maǵan demalys berdi. Endi biraz kúnnen keıin áke-shesheme tabysyp, Mará Ivanovnamdy qaıta kórýge aınaldym. Biraq kenetten tóbemnen jaı túskendeı boldym.

Dál júrer kúni, jolǵa shyǵýǵa da ázir edim, qolynda qaǵazy bar, degbiri qashqan Zýrın úıime kep kirdi. Júregime álde birdeńe tikendeı qadala qaldy. Túkke túsinbeı-aq qutym ushýǵa aınaldy. Ol meniń qyzmetkerimdi shyǵaryp jiberip, mende qupıa jumysy barlyǵyn bildirdi.

— Ne bop qaldy?- dedim, sabyr tappaı.

— Kishkene ǵana kóńilsiz jumys týyp qaldy,- dedi qaǵazdy maǵan berip jatyp; - jańa ǵana aldym, oqyp shyq.
Oqı bastadym: bul meni qaı jerde kezdessem, so jerde qamaýǵa alyp, Pýgachev isteri jóninde qurylǵan Qazandaǵy tergeý komısıasyna tez kúzetpen jiberilýim týraly barlyq áskerı basshylarǵa jazylǵan jasyryn buıryq eken.

Qaǵaz qolymnan túsip kete jazdady.

— Bóten laj joq!- dedi Zýrın - buıryqqa baǵynýǵa boryshtymyn Tegi, seniń Pýgachevpen dostasyp, jasaǵan serýeniń úkimet qulaǵyna shalynǵan bolýy kerek. Biraq, men aıaǵy qaıyrly bolar, komısıa aldynda kirlenbeı aqtalarsyń degen úmittemin qajyma, shyraq, júrip ket.
Arym da, janym da taza. Sottan da seskengenim joq; biraq, úıge baram, jan dosyma tabysam degen tátti úmit áldeneshe aıǵa sozylyp, alystap kete me degen sýyq kúdik qana shoshytty meni.

Arba daıyn eken. Zýrın menimen dostyq nıetimen qoshtasty. Jalańash qylysh ustaǵan eki gýsar arbaǵa menimen birge mindi.
Men dańǵyl jolǵa túsip, júrip kettim.

XIV TARAÝ

SOT

Kóp qorqytady, tereń batyrady.
Maqal

İstiń bulaı nasyrǵa shabýy meniń Orynbordan óz betimmen ketip qalýym dep oıladym. Jaýǵa jalǵyz attaný maqtaý almasa, esh ýaqytta teris sanalyp kórgen emes, buǵan qaraǵanda ońaı-aq aqtalýym kerek. Ustamsyzdyǵy úshin kinálanbasam, til almady degen aıyp tańyla almas. Biraq, Pýgachevpen jaqyndyq qatynastarymdy san kisi moınyma qoıyp bere alady. Bul qylyqtarym eń keminde men týraly kúmán týǵyzarlyqtaı edi. Men uzaq jol boıy ózimdi kútken tergeý suraqtaryn topshylap, olarǵa beriletin jaýaptarymdy ázirlep kelemin, sot aldynda barlyq bolǵan shyndyqty jasyrmaı aıtýǵa bekindim, bul meniń jeńil aqtalýyma eń senimdi bolar dep qoryttym.

Men órtengen, qańyrap qalǵan Qazan qalasyna jettim. Kóshedegi kúıregen úıler ornynda úıilgen kúl-kómir, terezesiz, tóbesiz, jalyn sharpyǵan, qańqıǵan qabyrǵalar ǵana kórinedi. Osynyń bári Pýgachev iziniń tańbasy edi. Gýsarlar meni órtengen qalanyń orta shenindegi búlinbeı qalǵan bir kreposqa ákeldi de kúzetshi ofıserge ótkizdi. Ol temirshi ustany shaqyrtyp aldy. Aıaǵyma shynjyr salyp, biteý soqtyryp tastady. Odan soń túrmege apardy da, ári tar, ári qarańǵy, terezesine temir qorshalǵan, jalańash qabyrǵasynan basqa ishinde túgi joq ıttiń jataǵyndaı birdeńege qamap qoıdy.

İstiń bulaı bastalýy meni kútken qaıyrymnyń joqtyǵyn bildirgendeı edi. Áıtse de úmitim úzilip — saǵym synǵan joq. Barlyq qaıǵylylar sıaqty men de ózimdi jaraly júrekten tógilgen shyryn duǵamen jubatyp, uıqyǵa kiristim, erteń ne bolarymdy oıyma da almappyn.
Kelesi kúni meni túrme saqshysy oıatyp, komısıaǵa jóneltti, eki soldat qoranyń ekinshi jatyndaǵy komendant úıine ákeldi de meni ishke kirgizip jiberip, ózderi aýyzda qaldy.

Men ájepteýir keń zalǵa kirdim. Ústine qaǵaz tósegen stoldyń basynda eki adam otyr: biri - ajary sýyq, qanypez, qartań tartqan general, ekinshisi jasy jıyrma segiz shamasyndaǵy jyly júzdi, - súıkimdi beıneli, jeńil qımyldap, júırik sóılesetin gvardıa kapıtany. Tereze aldynda jeke bir stolda, qaýyrsyn qalamyn qulaǵyna ilgen, meniń jaýabymdy jaza jónelýge ázirlenip - sekretar qaǵazǵa úńilip otyr. Tergeý bastaldy. Aldymen aty-jónim men ata-tegimdi surady. General maǵan: sen osy Andreı Petrovıch Grınevtiń balasy emespisiń? - dep, aldymdy bir oraǵytyp aldy. Meniń ıa degen jaýabyma:

— Osyndaı qurmetti adamnan sendeı tatymsyz ul týýy obal-aq eken! - dedi qatýlana túsip.

Báledeı tóngen suraqtardyń qandaıyna da bolsa men adal shyndyqty búkpeı aıtýmen toıtarys beretinimdi bildirip, saspaı jaýap qaıtardym. Meniń ózime senimdiligim oǵan unamady.

— Sen, shyraq, myǵym kórinesiń; biraq, biz senen de myqtyraqty kórgenbiz! - dedi general túısinip.

Endi meni jas jigit tegeýrindeı bastady: qandaı sebeppen, qaı ýaqytta Pýgachev qyzmetine barǵanymdy, qandaı tapsyrmalaryn oryndaǵanymdy surady.

Men oǵan yzaly, ójet jaýap qaıtardym: aqsúıek ofıser Pýgachev qyzmetine kirýi, onyń tapsyrmalaryn oryndaýy esh ýaqytta múmkin emes,- dedim.

— Endeshe, - dedi tergeýshim taǵy da sózben bastyrmalatyp: - basqa joldastary jaýyzdyń qolynan aıaýsyz qaza tapqanda, aqsúıek ofıserdi samozvanes qalaı jalǵyz saqtap qalǵan? Onda bul aqsúıek ofıser búlikshilermen birge toı toılasyp, qalaı aýyz jalasty eken? Dushpannyń qara basynan at pen ton, jarty sólkebaı aqshany ne jónmen syıǵa aldy eken? Bul sıaqty óreskel dostyq satylǵandyq demegenniń ózinde, lastyq, arsyz topastyqtan shyqpasa, qaıdan shyqty der edik?

Men gvardıa ofıseriniń sózine qatty qorlandym da, qyzý sóılep aqtala bastadym.

Aıdaladaǵy boran kezinde Pýgachevpen alǵashqy qalaı tanysqanymdy, Belogor kreposy qulaǵanda meni qalaı tanyp, janymdy qalaı alyp qalǵanyn túgel aıttym. At pen tondy arlanbaı alǵanymdy moıyndaı otyryp, biraq, Belogor kreposyn jaýyzdan bar dármenim jetkenshe qorǵaǵanymdy da esterine saldym. Eń aqyrynda Orynbor qorshaýy kezinde jumsaǵan qaırat-jigerime toqtap, oǵan kepil retinde sóz ushyǵyn sondaǵy generalǵa tastadym.

Qatigez shal stol ústindegi ashyq hatty aldy da estirtip oqı bastady:

"Qazirgi búlinshilikke aralasyp, qyzmet ýajybyn kirlep, antyn buzyp, ýáham jaýyzben qatynas jasapty delingen praporshık Grınev týraly sizdiń uluǵ mártebeńizdiń suraǵyna úshbý jaýabymdy qaıtaramyn: aıtylmysh praporshık Grınev, ótken 1773 jyldyń oktábr aıynyń basynan bıylǵy jyldyń 24 fevralyna deıin Orynbordaǵy áskerı qyzmette boldy, atalǵan sońǵy aıdyń ishinde joǵalyp ketip, sodan soń meniń qaramaǵyma qaıta oralǵan joq. Qashyp kelýshilerden estýimshe ol Pýgachev jataǵyna baryp, odan soń onymen birge burynǵy qyzmet istegen jerine, ıaǵnı Belogor kreposyna ketken. Al endi onyń minez-qulqy týraly aıtarym..."

Hatty osy jerinde úzdi de, kári general maǵan qarady:

— Budan qalaı aqtalmaqsyń? - dedi zárlenip.

Men alǵashqy sarynymnan aınymaı, Mará Ivanovnamen baılanystarymdy, taǵy basqa jaılardy adal kóńilmen jasyrmaı baıandamaqshy edim, biraq, kenetten álde qandaı, ol bermesteı jerkenishti sezim tap bola ketti. Qyzdyń atyn atasam-aq komısıa jaýapqa shaqyrǵaly tur, onyń ústine jaýyzdar qylmysy tirkelgen ispen onyń qasıetti aty kirlenip, olarmen kózbe-kóz turǵyzyp tergeýleri de sheksiz. Meni osy oılar úreılendirdi de, sózge túıilip, kibirtiktep qaldym.

Meniń jaýaptarymdy jańa ǵana zeıindene tyńdaýǵa aınalǵan sottarym, kenetten bógelgenimdi kórgen soń qaıta qyrsyqtana bastady. Gvardıa ofıseri meni shaǵymshynyń eń basshysymen bettestirýdi surady. General - keshegi kezekti shaqyr - dep ámir etti. Men de shapshań esikke burylyp, aıyptaýshymdy kúttim. Birer mınýttan keıin kisen shynjyrynyń syldyry estilip, esik ashyldy, Shvabrın kep kirdi. Men onyń osynshalyq ózgergenine tań bop qappyn. Qany qatyp, ábden júdepti. Kúıedeı qara shashy da ábden aǵarǵan. Uzyn saqaly da úrpıip ketipti. Ol kýáli k sózderin álsiz daýyspen, biraq, batyl aıtyp shyqty. Onyń sózine qaraǵanda Pýgachev meni Orynborǵa tyńshylyqqa jiberipti; kún saıyn atysqa shyqqan bop, qala kúıin hatpen habarlap, jiberip turyppyn; sóziniń aqyryn: meni samozvaneske bútindeı berildi, birge júrip krepostardy aralady, óziniń satylǵan joldastarynyń kózderin joǵaltyp, solardyń ákimdik oryndaryn basqysy keldi, samozvanestiń jurtqa úlestiretin nagradtaryn alǵysy keldi, - dep qorytty. Bar sózin únsiz tyńdap kelip, onyń bir qylyǵyna ábden rıza boldym. Mará Ivanovnanyń atyn aýzyna almady. Álde, ózine jerkenip qarap, betin qaıtarǵan qyz esine túsip, namysyna tıdi me; joq álde, meni úndetpeı qoıǵan sezimniń ushqyny, onyń da júreginde jasyryn jatqandyqtan ba, áıteýir ataǵan joq; qysqasy, Belogor komendantynyń qyzy komısıa aldynda sózge ilikpeı qaldy.

Men ustaǵan betimnen endi aýmasqa bekindim. "Shvabrın aıtqan aıyptan aqtalar dáleliń bar ma?" degen suraqqa qysqa jaýap qaıyrdym: "Alǵashqy aıtqanym aıtqan, oǵan qosatyn aqtalar sózim joq", - dedim tujyryp.

General bizdi áketýge ámir etti. Biz eki tutqyn birge shyqtyq. Men jaı ǵana Shvabrınge qaradym, biraq, jalǵyz aýyz sóz qatpadym. Ol uly kúlkimen myrs ete qap, shynjyryn kóterip ustady da, shapshań basyp, aldyma túsip ketti. Meni qaıtadan túrmege apardy, sodan soń qaıta jaýapqa shaqyrǵan joq.

Oqýshylaryma endigi aıtar oqıǵanyń basy-qasynda men joqpyn; biraq estı-estı qanyqqanym sonsha, egjeı-tegjeıine deıin esime saqtalypty, soǵan qaraǵanda, kózge túspeı júrip, sonyń bárin túgel bastan keshirgen sıaqtymyn.

Meniń qamaýǵa túsken habarym úı ishimdi tutas dúrliktirdi. Biraq Pýgachevpen tanysqan qyzyq jaılarymdy Mará Ivanovnanyń jaı otyryp, ádemilep aıtqan áńgimelerinen bilgennen keıin, olar kúıiný tursyn, kóńildenip turyp, kúle bastaýǵa aınaldy. Patsha taǵyn qulatyp, aqsúıekterdi qynadaı qyrýdy maqsat etken aram kóteriliske meni aralasty degenge ákemniń sengisi de, kóngisi de kelmedi. Ol Savelnchti qatal tergedi. Kútýshi qarıam myrzasynyń Pýgachevte qonaq bolǵanyn, jaýyzdyń oǵan meıirimi túskenin jasyrmady; biraq, eshqandaı opasyzdyq bolmaǵanyna da ant-sý iship, kepildik etti. Ákemniń qobaljýy basylyp, endi jaqsylyq habar kelýin yntyǵa kútti. Mará Ivanovnanyń da jany tózbedi, biraq týa bitken sary altyndaı sabyrlylyǵynan sezdirgen joq.

Birneshe jeti ótti... Bir kúni ákem Peterbýrgtegi jaqyn týysymyz knáz B-dan hat aldy. Knáz men týraly jazypty. Hatty jaıshylyq áńgimelermen bastap kelip, baqytsyzdyqqa qaraı, meni lańshylar búligine qatysty degen kúdiktiń ábden rasqa shyqqandyǵyn, maǵan ólim jazasy laıyq bolsa da, Patsha Hanym ákeıdiń qarttyǵyn, otanǵa sińirgen eńbegin, qurmetin eskerip, qylmysty balaǵa meıirimi túskenin, aýyr jaza orynyna Sibirge ómirlik jer aýdarý kerek dep uıǵarǵanyn jazypty.

Kútpegen jerden tıgen myna soqqy, ákeıdi ólimshi qyp ketti. Ol burynǵy úndemeı órtenetin beriktiginen aıyrylyp, endi zarlaı, mańyraı kúıinetin boldy.

— Bul qalaı!- deıdi terisine syımaı qaıtalap: - meniń balam Pýgachev lańyna qatysady! O, jasaǵan, kórsetpegiń kóp eken! Ony patsha hanym ajaldan qutqarady! Odan maǵan keler jeńildik ne? Ólim ǵana ma eken qorqynysh: arǵy atam adal nıetiniń aqtyǵyn qorǵap, abyroımen qaza tapqan; óz ákem bolsa Volynskıı jáne Hrýshevpen birge jazyqsyz qınalǵan. Aqsúıek tuqymy antyn aıaqqa taptap, qan isher buzyqtar men qashaqtarǵa qosylsa, odan artyq ólim ne! Bizdiń tuqymǵa masqaralyqtyń óshpes tańbasy basylǵany da...

Qarttyń qınalǵan azaby shesheıge de soqqy bop tıdi. Ákeıdiń aldynda kóz jasyn kórsetip jylaı almady, oıyn bólip dem berý úshin jurt ańyzyn ótirikke shyǵaryp, barlyq habardyń shıkiligin dáleldeıdi. Biraq, oǵan ákeı qýanǵan joq.

Bárinen qatty qınalǵan Mará Ivanovna. Ol meniń aqtalar múmkinshilikterim jetkilikti bop turyp, bosanbaı jatqanymnyń syryna tereń túsingen-di. Bul baqytsyzdyǵyma ózin kináli dep sanaǵan. İshki derti men kól-kósir aqqan kóz jasyn jurttan jasyryp júrip, bir jaǵynan meni qutqarý joldaryn izdenýdi de esinen shyǵarǵan emes.

Bir kúni keshke ákeı dıvanda sharýashylyq kalendaryn aýdarystyryp otyrdy, kózi kitapta bolsa da kóńili áldeqaıda alysta edi. Sondyqtan bul oqýdyń oǵan jaıshylyqtaǵydaı áseri bolǵan joq-ty. Ol ara-arasynda eski bir marshty ysqyryp qoıady. Fýfaıka toqyp otyrǵan shesheı de únsiz, oqta-tekte istep otyrǵan jumysyna kóz jasy ǵana tamyp ketedi. Solarmen birge otyrǵan Mará Ivanovna bir kezde julyp alǵandaı oz oıyn aıtyp saldy: is paıdasy úshin Peterbýrgke ketýim kerek, tez attanýyma kómek berińizder degen tilek qoıdy. Oǵan shesheı renjip qaldy.

— Peterbýrgte ne bar? - dedi shesheı muńaıyp;- endi bizdi sen de tastap ketpekpisiń?

Mará Ivanovna oǵan barlyq bolashaǵynyń osy saparyna baılanysty ekenin, ózi aq nıeti úshin opat bolǵan kisiniń qyzy bolǵandyqtan, beldi adamdardyń kómegimen qamqorlyǵyn izdeýge baratyndyǵyn túsindirdi.
Ákeıdiń ıyǵy túsip ketti. Balasynyń jalǵan qylmysy áńgime bolǵanda, ol týraly ózgelerdiń aıtqan sózderi júregine ınedeı qadalatyn, mineý sıaqty kórinýshi edi.

— Baram deseń júre ber, shyraǵym!- dedi aýyr dem alyp; - seniń baqytyńa kesir bolǵymyz kelmeıdi. Qudaı saǵan aryn satpaıtyn, qaıyrymdy kúıeý kezdestirsin - qart osyny aıtty da, bólmeden shyǵyp ketti.

Mará Ivanovna shesheımen ońasha qalyp, oǵan óz oılaryn shet jaǵalap túsindirdi. Shesheı Mará Ivanovnany jylap turyp qushaqtap: joly bolýyn, nıetine jetýin tiledi qudaıdan. Sońynan jol jaraǵy ázirlenip, birneshe kúnnen keıin adal qyzmetshisi Palasha men Mará Ivanovna jolǵa tústi; menen eriksiz aıyrylǵan aq peıil Savelıch men úshin qalyńdyǵyma qyzmet etkenin tynys kórip, osy saparǵa o da birge ketti.
Mará Ivanovna aman-esen Sofıaǵa jetti, patsha ordasynyń ol kezde Sarskoe seloda turatynyn estip, sol jerge toqtady. Oǵan qorshaýly bir burysh jatar orynǵa tıdi. Patsha saraıyn baqylaýshynyń áıeli salǵan jerden sóılese ketip, óziniń saraı peshin jaǵýshyǵa týys ekenin bildirdi, saraı ómirindegi barlyq qupıa syrlarǵa qanyqtyrdy. Patsha hanymnyń qaı ýaqytta turyp, qaı ýaqytta kofe iship, qaı mezgilde serýenge shyǵatynyna deıin qaldyrǵan joq; qaı ulyqtyń patshaǵa qaı rettermen jaqyndyǵy, keshki májiliste dastarqan ústinde qandaı áńgime aıtýǵa ruqsat beretindigi, keshkisin kimderdi qabyldaıtyndyǵy, bárin qaldyrmaı soqty. Qysqasy, Anna Vasılevnanyń aıtqandary tarıhı áńgimelerdiń birneshe betterine tatyrlyq, urpaq úshin qymbat bolarlyq syrlar edi. Mará Ivanovna sonyń bárin zeıindene tyńdady. Ekeýi baqshaǵa bardy. Anna Vasılevna árbir aleıanyń, árbir kishkene kópirdiń tarıhyna deıin sóılep berdi, alańsyz qydyryp bolǵan soń, bir-birine ábden rıza bolǵan pishinmen stansıaǵa qaıtty.

Kelesi kúni Mará Ivanovna erte oıanyp kıinip aldy da, aqyryn ǵana shyǵyp, baqshaǵa jóneldi. Azanǵy mezgil ǵajap edi, kúzdiń jańa lebi sarǵaıtqan lıpa aǵashtarynyń basyna túsken kún sáýlesi áldeqandaı sıqyrly boıaý jaqqandaı. Jalpaq qol de qımylsyz jaltyraıdy. Jańadan órgen aqqýlar jaǵadaǵy shoǵyrdyń túpterinen qalqyp shyǵa bastady. Mará Ivanovna graf Petr Aleksandrovıch Rýmánsevtiń jýyrdaǵy jeńis qurmetine jańadan ǵana eskertkish ornatylǵan sulý ormanǵa bardy. Aǵylshyn ıtiniń tuqymy - aq kánden kenetten sháýildep úrip, aldynan júgirip shyǵa keldi. Mará Ivanovna shoshyp ketti de kidirip qaldy. Osy mınýtta qulaqqa jaǵymdy áıel daýysy da qosyla estildi:

— Qoryqpańyz, qappaıdy.

Mará Ivanovna eskertkishtiń qarsy aldynda skameıkada otyrǵan áıeldi kórdi. Sol skameıkanyń ekinshi jaǵyna baryp ózi de otyrdy. Áıel odan kózin almaı qaraýda. Mará Ivanovna da kóz qımylyn birneshe ret solaı qaraı aýdaryp, basynan aıaǵyna deıin túgel ańǵaryp qaldy. Áıeldiń ústinde aq kóılek, moıynynda qara shalma, sonyń syrtynan jyly beshpet kıipti. Jasy qyryqtardyń shamasynda kórindi. Tolyq, qyzyl shyraıly, júzi salmaq pen baısaldylyqty sezdirgendeı, al kókshil kózi men sol jymıǵan keskini sóz jetpesteı sulý shyraıly túr berip tur.

Aldymen álgi áıel bastady sózdi.

— Siz bul jerdiki emes shyǵarsyz?— dedi.

— Dál aıttyńyz, keshe ǵana provınsıadan kelip edim.

— Týystaryńyzben kelgen bolarsyz?

— Joq, jalǵyz keldim.

— Jalǵyz óte jassyz ǵoı áli...

— Ákem de joq, sheshem de joq, jalǵyzbyn.

— Siz munda, árıne, bir sharýamen kelgen bolarsyz?

— Muny dál aıttyńyz. Uly patshamyzǵa aryz bergeli keldim.

— Siz jetimsiz ǵoı: ádilsizdikke, kórgen jábirińizge shaǵymyńyz bar shyǵar?

— Joq, men zań ádildigin emes, meıirim suraı kelgen adammyn.

— Suraýǵa ruqsat etińizshi, ózińiz kim bolasyz?

— Men kapıtan Mıronovtyń qyzymyn

— Kapıtan Mıronovtyń! Orynbor krepostarynyń birinde komendant bolǵan kisiniń ǵoı?

— Dál solaı.

Áıel eljiregendeı kórindi.

— Keshirińiz,- dedi ol burynǵydan da góri meıirban daýyspen; — eger men sizdiń isińizge orynsyz aralassam — aıyp etpeńiz; biraq, men saraı mańyna aralasym bar adammyn: sondyqtan suraı kelgen tilegińizdi maǵan tolyǵyraq túsindirińiz, múmkin, qolymnan kelse járdem istep qalarmyn.

Mará Ivanovna orynynan turyp izetpen táńir jarylqasyn aıtty. Belgisiz áıeldiń barlyq qasıetteri Mará Ivanovnanyń jas júregi men ishki sezimin eriksiz bılep alǵandaı boldy. Ol syryn jasyrmasqa bel baılady da, qaltasyndaǵy búktelgen qaǵazyn alyp, belgisiz qamqorshyǵa usyna berdi; áıel ishinen oqı bastady.

Alǵashqy kezde shyn kóńilimen yqylastana oqyp otyryp, onyń jyly júzi kenetten ózgere qaldy, syrt qozǵalysynan kózin aıyrmaı otyrǵan Mará Ivanovna da qatty seskendi: bir mınýt buryn jazdaı jarqyraǵan súıkimdi bettiń munshalyq sýyq tartýy shyn-aq shoshytqandaı edi.
— Siz Grınev úshin keldińiz ǵoı?- dedi ol nazaryn sýytyp; - Patsha hanym kúnásin keshire almaıdy. Ol samozvaneske balalyǵymen ıa shalalyǵymen emes - arsyz, zıankestik nıetimen qosylǵan.

— Oı, durys emes! - dedi Mará Ivanovna, daýsy qatty shyǵyp ketti.

— Qalaı durys emes?- áıeldiń de betinen ashý ushqyny kórine bastady.

—  Durys emes, qudaı biledi, durys emes! Men bárin bilemin. qalasańyz bastan-aıaq aıtyp ta bereıin. Onyń barlyq tartqan azaby, qazirgi kórgen beıneti bir men úshin ǵana. Eger sot aldynda aqtalmasa onyń da sebebi bar: meniń basymdy las iske shatastyrmas úshin istep otyr.
Sodan keıin oqýshym biletin oqıǵalardyń túgin qaldyrmaı, Mará Ivanovna túgel aıtyp shyqty. Áıel de asyqpaı otyryp, sabyrmen tyńdady.

— Qaıda tústińiz?- dedi tyńdap bolǵan soń. Anna Vasılevnanyń úıine degen jaýapty estigen soń kúle sóıledi:

—  A! Bilemin, - dedi kúlimsirep; — Al endi, saý bolyńyz, kezdeskenimiz jóninde eshkimge aıtpańyz. Hatyńyzdyń jaýabyn keshikpeı alarsyz dep senemin.

Osy sózderdi aıaqtap bolmaı-aq orynynan turdy da, jabyq aleıaǵa kirip ketti, al, Mará Ivanovna kókiregi tolǵan qýanyshty úmitpen Anna Vasılevnaǵa qaıtty.

Úı ıesi Mará Ivanovnaǵa keıidi. Onyń sózinshe kúzdi kúni ertemen serýendeý jas qyzdarǵa zıandy sıaqty. Anna Vasılevna samaýyrdy kirgizip, saraı jaıyndaǵy bitpeıtin áńgimesin shaı ústinde aıtýǵa endi kirise bergende, úıdiń aldyna qaraı saraı karetasy kep toqtady, sol eki arada kamer-lakeı de úıge kirip: - Mıronov qyzyn Patsha hanym shaqyrtyp jatyr degendi estirtti.
Anna Vasılevna aıaǵy kúıgen taýyqtaı typyrlap, esi shytyp ketti.

—  Ah, jasaǵan! - dedi bajyldap; — sizdi Patsha hanym shaqyrtyp jatyr deıdi. Munda ekenińizdi qalaı bildi eken? Patshaǵa qalaı kórinersiń, qarǵashym? Tym bolmasa ózińizdi saraı adamdarynsha ustaı bilseńiz eken-aý... Bir esepten ózim ertip barsam ba eken? álde nelerden saqtandyrýǵa paıdam tıer edi onda. Uıat-aı, myna jol kıimimen qalaı kórinesiz? Joq, álde osy jerdegi kindik kesetin áıeldiń sary kóılegin aldyrsaq pa eken?

Bul áńgimege kamer-lakeı aralasty. Ol patsha ámiri boıynsha Mará Ivanovnanyń jalǵyz jáne osy kıimimen júre berýi kerektigin bildirdi.
Endi qaraılar eshteńe de joq: Anna Vasılevnanyń qaıyr duǵasyn, aqyldy keńesin aldy da, Mará Ivanovna karetaǵa otyryp, júrip ketti.
Bizdiń taǵdyrymyzdyń qalaı sheshilerin Mará Ivanovna aldyn ala-aq sezgendeı edi; júregi lúpildep aýzyna tyǵyldy. Birneshe mınýttan keıin kareta saraıǵa jetip toqtady. Mará Ivanovna sol qalpymen basqyshpen kóterile bastady. Bir esikten soń bir esik ashylady. Birneshe ádemi bos bólmelerden ótti, kamer-lakeı jol kórsetip keledi. Eń aqyry jabyq esiktiń aldyna kep kidirdi de, onyń kelgenderin bildirý úshin, Mará Ivanovnany qaldyryp, kamer-lakeı ózi kirip ketti.

Patsha hanymmen betpe-bet kezdesemin degen oıdyń ózi qutyn shyryp, aıaǵyn áreń basyp tur. Birer mınýttan keıin esik ashyldy da, Mará Ivanovna patshanyń kıinetin bólmesine kirdi.

Patsha hanym týaletiniń ústinde eken. Ony qorshaǵan bir top saraı qyzmetshileri izetpen aralaryn ashyp, Mará Ivanovnany ótkizdi. Patsha hanym ony jyly shyraımen qarsy aldy. Jańa ǵana baqshada kezdesip, ashyqtan-ashyq sóılesken áıeliniń kim ekenin Mará Ivanovna endi tanydy.

Patsha óz qasyna shaqyryp aldy da, kúlimsirep turyp, sóz bastady;

—  Men sizge bergen ýádem boıynsha, tilegińizdi oryndaǵanyma qýanyshtymyn. Jumysyńyz bitti. Súıgen jigitińizdiń kúnásyzdyǵyna da sendim. Al myna hatty bolashaq qaıyn atańyzǵa óz qolyńyzben aparyp tapsyryńyz, - dedi.

Mará Ivanovna qaltyraǵan qolymen hatty aldy da, eńireı jylap patshanyń aıaǵyn qusha jyǵyldy. Patsha ony ózi turǵyzyp, betinen súıdi.
—  Sizdiń baı emes ekenińizdi de bilemin, - dedi patsha shyn kóńilmen; — biraq men kapıtan Mıronov qyzynyń aldynda boryshtymyn. Bolashaq úshin de qam jemeńiz. Sizge jasaý, dúnıe ázirlep berýdi de óz moıynyma alamyn.

Jetim beısharany Patsha hanym ózi jubatyp, erkeletip qaıtardy. Mará Ivanovna jańaǵy karetamen túsken jerine keldi. Qaıta kóriskenshe sabyr tappaı kútken Anna Vasılevna alýan suraqty jaýdyra bastady. Onyń kóbine Mará Ivanovna tolyq jaýap ta qaıtara alǵan joq. Mará Ivanovnanyń osynshalyq abdyraǵanyna Anna Vasılevna narazylyq kórsetkendeı de edi, biraq, onysyn eldegi uıalshaqtyǵyna balap, keshirgen boldy. Peterbýrgti aralaı ketýge de qyzyqpaı, Mará Ivanovna sol kúni derevnáǵa qaıtty...

Petr Andreıchtiń jazǵandary osy jerden bitedi. Týystarynyń aıtýyna qaraǵanda, ol tutqynnan 1774 jyldyń aıaq kezinde patshanyń óz buıryǵymen bosanǵan; Pýgachev óltiriletin jerde de ol ishinde bopty. Pýgachev ony óler aldynda top ishinen tanyp qap, bas ızepti, bir mınýttan keıin onyń qanǵa kómilgen jansyz basy halyqqa kórsetilipti. Sonyń artynsha Petr Andreevıch Mará Ivanovnaǵa úılengen. Olardyń urpaqtary osy kúni Sımbır gýbernıasynda, raqat ómirde turady.

*** den otyz shaqyrym jerde on pomeshıkke ortaq baǵynyshty selo bar. Sondaǵy bir úıde, aınalasy qorshaýly, beti shynylanǵan Ekaterına İİ-niń óz qolynan jazǵan haty tur. Hat Petr Andreevıchtiń ákesine arnalyp, balasynyń aqtyǵyn, kapıtan Mıronov qyzynyń aqyldylyǵy men tapqyrlyǵyn maqtaǵan.

Biz Petr Andreevıch Grınevtiń qoljazbalaryn onyń nemereleriniń birinen túsirdik, atasy sýrettegen mezgildegi istermen bizdiń shuǵyldanyp júrgenimizdi esitip, ol ádeıi berip jiberipti. Týystarynyń ruqsatymen áńgimeleriniń or taraýyna yńǵaıly epıgraf qostyq ta, keıbir kisilerdiń attaryn ǵana ózgertip, bólek bastyryp shyǵarýdy oryndy kórdik.

19 oktábr, 1836 j.

---