InfoHub Logo

Instıtýtty aıaqtap qalǵan kezim. Jazǵy kanıkýl. Eldemin. Ózimdi Túrgenev sezine bastaǵaly astam bozbalalyq shaq. Ol Kalýganyń ormandaryn aralasa, men týǵan dalamdy aralaımyn. Orman azdaý. Biraq dalanyń óz sulýlyǵy bar. Osy Qaraǵash sovhozyndaǵy naǵashymnyń úıine kelgenime eki jetideı bolyp qalǵan. Ózim áńgimelep bermek oqıǵa da, dál kúnin aıtý qıyn, áıteýir osy shamada bolǵan.

Sýmkaǵa qalamsap pen bloknotymdy, júrek jalǵaıtyn azyn-aýlaq tamaǵymdy salyp alyp tań bozymen jolǵa shyqtym. Qaraǵash ózeniniń jaǵasyndaǵy qyratqa shyǵyp shyǵysqa qaraǵanymda, aldymnan órtteı janyp kóterilip kele jatqan kúnniń belgisindeı bolyp búkil tústikti alyp tolqyǵan, kóz qaryqtyrǵan sap-sary darıa kórindi. Shyǵys óńirdiń sýyq túni tereń, salqyn saılardaǵy kóleńkege, qalyń shópti meılinshe shylaǵan shyqqa tyǵyldy. Bir sáttik qana kórinis. Odan keıin darıa qaq jarylyp sol órt darıanyń órt kóbigin shashyp aspanǵa kún shyqqanda dalanyń ózi sol saryjalqyn darıaǵa aınaldy. Qaıda qarasańyz da sap-sary nur tolqyp uıyp tur. Tipti kók aspannyń ózi kók túsinen aırylyp ortasynda laýlap janyp júzgen jaýhary bar sap-sary kúmbezge aınalǵandaı.

Búgin kúndegiden alysyraq barmaqpyn. Osy aradan, on bes shaqyrym jerdegi Torańǵyl taýyna baryp basyna shyqpaqpyn.

Onymen ózenniń jaǵasyna aparar jalǵyz aıaq qulama jolda kezdestim. Aldyńǵy tuıaǵy shym dóńniń ústinde. Basy orasan úlken, jáne adamdy selt etkizetindeı, erekshe jırendiretindeı etti eken. Kekil men quıryq-jal ataýlydan túk joq. Qabyrǵalary yrsıǵan, súıekke keptep tartylǵan juqa teriniń ár jeri oıdym-oıdym aǵarady. Jaqyndap barǵanda kórdim. Teri júni túsip kón etiktiń qonyshyndaı jyltyrapty. Mal ekesh mal da adam sıaqty býryl tartady eken. Arsa-arsa kári tuǵyr uıyqtap turǵan sıaqty. Anda-sanda ǵana qyldan ada, taıaqtaı quıryq shodyraıǵan iri qabyrǵany dúńk etkizip soǵyp ótedi. Kenet tastan qashalǵandaı quj-quj, aýyr qabaq ashyldy da astynan kilegeılengen, aǵy sarǵaıǵan shaǵyr kóz kórindi. Sol sát endi turmastaı bolyp qıratylǵan sulba lyqsyp qalyp alǵa jyljyǵan. Men shoshyp yrshyp kettim. Shynymdy aıtsam Servantes romanynyń betterinen túskendeı myna jylqy turpatty maqulyqtan qorqaıyn dedim. Biraq jaqynyraq baryp attyń qyzyq júrisin baqylaýǵa kóshtim. Aldymen artqy oń aıaǵyn alǵa jyljytyp qoıady eken. Sodan keıin artqy sol aıaǵyn oń aıaqtan bir tuıaq ozdyryp qoıady. Odan keıin baryp aldynda tereń or turǵandaı bar pármenimen qosaıaqtap alǵa sekiredi. Tusaýly ıakı shiderleýli shyǵar dep taqaý baryp qaradym. Joq. Tusalmaǵan. Kisen jegen be, aıaǵynda balaq ta joq.

Kúni boıy Torańǵyl taýynyń basynda da, aýylǵa qaıtyp kelgennen keıin de sumdyq kórinis kóz aldymda turdy da qoıdy. Keshki as ústinde Imanǵazy atama bolǵan jaıdy aıttym.

— Ee, seniń ol kórgeniń Torańǵyl qasqa ǵoı, — dedi atam. — Ol attyń taǵdyry bir adamnyń taǵdyryndaı. Baǵana Torańǵylǵa bardym dediń ǵoı. Orta jolda, qalyń shıleýittiń ishinde bir buzylǵan mazar tur, kórgen shyǵarsyń. Ol Sherýbaı degen ataqty baı, alty alashty aýzyna qaratqan qaselikti adamnyń zıraty. Marqum Túrkistanǵa baryp bedel qajy atanyp, artynan Meke-Mádınege jáne baryp qaıtqan. Elge sharapaty kóp tıgen. Balasy Bertis ákeniń dáýletin shashaý shyǵarmaı Sovet ókimetine ótkizdi. Al endi bul Torańǵyl qasqa qaıdan kelgen deısiń ǵoı. Erterekte Sherýbaıdyń bir jylqyshysy qonys aýystyryp kele jatqan kezinde, jylqyǵa taýdan túsip jylqynyń dıýy aralasqanyn kóripti. Bireýler ony tarpań deıdi, bireýler qulan der edi. Úıirlerin qoryp qarsy umtylǵan eki-úsh aıǵyrdy áp-sátte shaınap tastaıdy da, shamasy bir qostaı qalyń jylqyny aıdap jóneledi. Jylqyshy aıqaılap qaıyrmaq bolǵan eken, jańaǵy dıý tisin aqsıtyp ózine tap beripti. Sonymen seskengen, namystanǵan jylqyshy dereý baıdyń aýylyna kelip, bolǵan jaıdy aıtady. Sherýbaı aqsaqal ashýlanǵannyń ornyna qýanyp jylqyshyǵa shapan syılapty. Nege deısiń ǵoı. Bundaı qut baıdyń baıyna ǵana keledi eken. Jáne júz jylda bir-aq ret keledi eken. Jańaǵy tarpań deısiń be, qulan deısiń be, áıteýir dıý bylaı shyǵyp búkil bıelermen shaǵylysady. Sóıtip qany jańarǵan jylqy erekshe asyldanady. Jylqyshylar neshe kún baıqastap ańdyp turypty. Aqyrynda jańaǵy dıý jylqyny tastap kete bergen ǵoı. Kelesi jyly on-on bas bıe tyshqan tústes sur, shoqtyǵynan quıysqanǵa deıin sozylǵan kók jolaǵy bar qulyndar týady. Mańaıdaǵy maldy, dáýletti adamdar aılap jatyp, qansha aqshaǵa satyp ala almaǵan ǵoı sol budan qulyndardy. Sherýbaı eshkimdi jolatpaıdy. «Qyzǵa bermeımin!» depti jaryqtyq. Al myna Torańǵyl qasqa sol Sherýbaıdyń maly ortaǵa túsken malmen mıdaı aralasyp ketken kezde onynshy ıakı on besinshi kelede týǵan qulyn.

Qyryq tórtinshi jyly myna aıaqtyń basyn berip elge qaıtyp kelgende qaqaǵan qystyń ortasynda týǵan bul sabaz. Ol kezde ana Torańǵyl taýynyń eteginde «Jańa talap» degen kolhoz bolǵan. Keshke býsanyp, yńqyldaǵan kúreń bıe tań ata týypty. Soǵystan qaıtqan adam o dúnıege baryp kelgendeı kórinetin kez. Onshaqty oshaqtyń kári-jasy jınalyp tań atqansha áńgime aıtqyzyp, aýyzdaryn ashyp, kózderin jumǵan. Ertemen qoraǵa kirsek aıdaı bolyp bir qasqa qulyn jatyr. Sodan jurt shýyldasyp qulynǵa at qoıa almaı áýre bolysty. Bireý «Jeńis» qoıaıyq deıdi. Bireý «Aman» dep qoıaıyq dedi. Tipti bir bala «Soǵys» qoıaıyq dedi. Aqyrynda bir shal «Balalar, osy jerde Torańǵyl degen áıgili batyr jasaǵan. Myna taýda sonyń molasynyń orny bar. Osy qulyndy sol batyrdyń atymen «Torańǵyl qasqa» qoıaıyq» dedi. Osyǵan toqtastyq.

Kisiden zatty, aqyldy edi-aý. Tórt jasynda, ıaǵnı jylqy múshel jasynda, bir qysta úıirge shapqan eki qasqyrdy, ańshy adam almastan eki arlandy bul alǵan. Jylqyshylar aıtady, tamaqtaımyn dep aldyna kelgen arlandy aldyńǵy aıaqpen tarpyǵanda mańdaıyn tesip, kózin aǵyzyp jiberipti. Al quıryqtan alyp omaqastyra jyqpaq bolǵan ekinshi arlandy soqqany tipti qyzyq deıdi. Aldyńǵy eki aıaqtyń arasynan artqa qaraı syǵalap, qasqyrdyń qaı shamada turǵanyn kórip alypty da artqy aıaqty kúrzideı jumsap tumsyqtan tepken ǵoı. Atasy dıý emes pe? Tipti bir jylqyshy Torańǵyl qasqanyń qasqyrmen shaınasqanyn kórdim deıdi. Bolsa bolar, tisi kúrekteı edi. Kunderdiń kúninde Torańǵyl qasqanyń dańqy aýdandyq ýákil Taraqbaıdyń qulaǵyna jetedi. «Jańa talapqa» kelip, úıirdiń shetinde arqyrap júrgen Torańǵyl qasqany kórgen Taraqbaı «Men minemin!» dep janyp túsedi. Onda Torańǵyl qasqa jeti jasqa kelgen kezi. Qunanda, dónenide bas bilgi, júgen bilgi etý eshkimniń oıyna kelmepti. Iaǵnı, Torańǵyl qasqa eshqashan minisker jylqy bolmaıdy degen sóz. Biraq Taraqbaı eshkimdi tyńdamaıdy. Jaly tizesine túsken, buta shaınar azýly, dúleı aıǵyrdan kóz almaı turyp alady. Ol kezde ýákildiń aıtqany  zań. Amaly taýsylǵan jylqyshylar ózderiniń qurdasyndaı bolyp ketken Torańǵyl qasqaǵa quryq salady. Men ol kezde shóp shaýyp aýlaǵyraqta júrgen edim. Jylqyda nendeı kóp bolǵanyn kórgen joqpyn. Keshke kelgenimde jyrdaı áńgimeniń ústinen shyqtym. Shákir esimdi jas jylqyshy jeligip aldymen buǵalyq tastaǵan eken. At-matymen súırepti. Kelesi kezekte Moldabek degen kári jylqyshy quryq salady. Súıreleı jónelgen eken. Ákki jylqyshy quryqty qoldan shyǵarmaı, atyn jortaqtatyp, qyl shylbyrdy saýmalaı bastaıdy. Osy kezde Torańǵyl qasqa kútpegen oqys qımyl jasaıdy. Jalt burylyp kelip Moldabektiń astyndaǵy at taıa shapqan eken. Moldabekke mingesken aıǵyr arandaı aýzyn belge salady. Jylqyshynyń belindegi syrma belbeý jyrtylady. Alaqandaı teri qosa julynady. «Astapyralla» desken jurt Torańǵyl qasqany mańaılaı almaı qalady. Taraqbaı aıǵaılap «Ustańdar!» degen eken. Taǵy bir-eki jigit saılanyp shyǵypty da kózinde qan tolyp, bórideı yryldap turǵan aıǵyrǵa bata almaı attaryn qantarysypty. Taraqbaı «Óńsheń qorqaqtar!» dep boqtap-boqtap ketip qalady. Eki kúnnen keıin qaıtyp keledi. Janynda qasqa shadyr at mingen, aıaǵy jerge súıretilgen, túıedeı zor, qazannyń túp kúıesindeı qap-qara bireýi bar. Kórshi kolhozdyń Aqtanaý esimdi ataqty jylqyshysy eken. «Adamnyń syrttany men jylqynyń dıýy soǵysady» degen habar tarasymen jan-jaqtan sharýa sońynda júrgen jurt tegis jınalady. «Adamnyń syrttany» aýyldyń janyndaǵy qoı qoraǵa bir úıir jylqyny, ishinde Torańǵyl qasqa bar, qaýmalatyp aıdap kirgizdi. Qoranyń irgesine tereń qazyp tórt myqty qada ornatty. Mundaı kórmegen jurt demin tartyp siltideı tynǵan, «Apyrmaı, adamnan aıla artyla ma?» desken. Ar jaǵy op-ońaı bolyp shyqty. Bir-bir qadaǵa bir-bir uzyn myqty qyl arqan baılandy. Arqandardyń ushyn buǵalyqtap alǵan Aqtanaý qoranyń tóbesine shyǵyp qamysty ashyp jaýynyń qaı jerde turǵanyn kórip aldy. Odan keıin sol tusqa bardy da qamysty qoparyp laqtyryp jiberdi. Qolyna bireý ustata qoıǵan quryqqa buǵalyqtyń birin ilip alyp tar qora, kóp jylqynyń ishinde tyrp ete almaı turǵan Torańǵyl qasqanyń moınyna tastaı salǵan. Osy tásilmen qalǵan buǵalyq ta kıildi. Qora ashylyp jylqy syrtqa shyqty, tórt buǵalyqqa baılanǵan Torańǵyl qasqa týlap ishte qaldy.

Mundaıdy kórmegen, erkin ósken Torańǵyl qasqa arqyrap aryndaǵanda daýsy kókke jetti. Keıbir sátte qoranyń qabyrǵasy qulaıtyndaı, qadalar julynatyndaı, nemese qyl arqan úziletindeı kórinedi. Biraq úzilmedi, julynbady. Buǵalyqtyń biri qatty tartylsa kerek. Aqkóbik bolyp shorshyp turǵan Torańǵyl qasqa kenet qyryldap baryp shóke tústi. Júregim syzdap, kózime jas keldi. Moınyn astyna alyp, eki búıiri solqyldap jatqan Torańǵyl qasqa, baýyrsaqtaı domalap jylap jatqan bala sıaqty bolyp kórindi. Endi bir sát kózime búk túsip jylap jatqan Sherýbaı elestep ketti. Budan ary turýǵa dátim shydamady. Burylyp júre berdim. Torańǵyl qasqa kóp týlapty. Neshe qylqynyp, neshe qulapty. Aqyrynda máńgirip turyp qalady. Aqtanaý jalyn sıpaǵan eken — qabaq shytpapty. Ústine ertoqym salynǵan eken — tyrp etpepti. Masattanǵan Taraqbaı sharýa osymen bitti dep oılasa kerek, Aqtanaýǵa «Endi óziń bir-eki kún minip, mingi qylyp ber» dep qolqa salady. Aqtanaý «Ustap, baılap berdim. Qalǵany ózderińniń sharýalaryń» dep ketip qalypty.

Erteńine jurt kúlkige qaryq boldy. Tań bozymen turǵan Taraqbaı, sońynda qyzyq kórmek bolyp shubyrǵan aýyldyń balalary bar, qoraǵa keledi. Kelse qoranyń qabyrǵasy úńireıip jatyr. Qyl shylbyrdyń jartysy qadada qalypty. Torańǵyl qasqa joq. Qaharyna mingen Taraqbaı jylqyǵa barady. Jylqynyń shetinde baıaǵysynsha kúrkirep, jaly tizesin jaýyp shapqylap júrgen Toryekeńdi kóredi ǵoı. Torańǵyl qasqany, jylqyshylardy, búkil aýyldy jeti atasynan bir sybap alǵan Taraqbaı Aqtanaý dosyn izdep ketedi. Ertesine Aqtanaý taǵy keldi. Bul joly Torańǵyl qoraǵa jolamaı qoıdy. Jylqy ustaýdyń da nebir amaly bar eken. Kún shyjyǵan kezde ózende úıizdep turǵan jylqyny Aqtanaýdyń ámirimen jeti-segiz adam arnadan shyǵarmaı qýa jóneldi. Baıaǵynyń sýy bar ma? Ol kezde myna Qaraǵash jazdyń kúni kemerinen túspeı jatatyn. Keı jeri tipti eki-úsh quryqtyń boıyndaı bolady. Sondaı bir tereń jerge túsip júzgen jylqymen qaptaldasyp jele jortyp kele jatqan Aqtanaý jarq etkizip shalma tastady. Mundaı tastaǵysh bolar ma? Iin tiresip moıyndaryn soza júzgen kóp jylqynyń ishinen dáldep turyp Torańǵyl qasqaǵa túsirdi. Qalǵan jylqyshylardyń laqtyrǵan buǵalyqtarynyń biri de túspedi. Tek Aqtanaý balyq súzgendeı qylyp, Torańǵyl qasqany jaǵaǵa tartyp ákelgende, basqa jylqy shapur-shupyr etip ótip ketken kezde jalǵyz qalǵan beıshara aıǵyrdyń moınyna birinen keıin biri alty buǵalyq túsken. Sonymen Torańǵyl taǵy týlady.

Taqymy jelikken jyndy Taraqbaı men dalanyń azat jylqysy osylaı qıqalasqan, qaraǵym. Taraqbaı minemin deıdi. Dıý tarpannyń qany basylmaǵan, qunan-dóneninde júrgeni bilgi bolmaǵan Torańǵyl mingizbeımin deıdi. Ekeýi de ońbady. Bir ret qatty móńkigen Torańǵyl Taraqbaıdy tasqa soǵypty. Sodan bir aı aýyrǵan Taraqbaı moıny qısyq bop bitti. Birde týlap ústinen túsire almaı qoıǵan Torańǵyl jerge jata qalyp aýnaǵan ǵoı. Taraqbaıdyń qabyrǵalary qaýsap, aıaǵynyń kók eti jyrtylypty.

Ábden kektengen Taraqbaı, mal kórmegen ıttiń balasy-aı, beıshara Torańǵyldy soıylmen bastan urýshy edi. Biraq ókil, belsendi ataýlydan yǵyp, qorqyp qalǵan halyq ekeýiniń janjalyna aralaspady. Óz basym bir ret aralasamyn dep aýdandaǵy abaqtyǵa bes kún jatyp shyqtym. Birde qystyń qyzyl shunaqty aıazdy kúni, myna Maıtastyń eteginde qystaýǵa shanamen shóp tartyp kele jatqan edim. Alystan bir aıǵaı estildi. Taqaǵanda tanydym — Taraqbaıdyń aspandy jańǵyryqtyrǵan boqtyǵy. Qyp-qyzyl tóbelestiń ústinen tústim. Torańǵyl bir túp terekke myqtap matalǵan. Qarsynda soıyl ustaǵan Taraqbaı. Bilekteı qaıyń qyzyl ala qan. Torańǵyldyń basy qan-qan. Shydaı almaı kettim. Taraqbaıdyń qolyndaǵy soıylǵa jarmasqan edim.

— Ket! — degen kózi qyzaryp alǵan Taraqbaı soıylmen ózimdi jasqap. — Jolama! Jónińdi bil.

— Áı, Taraqbaı, — dedim býlyǵyp. — Ákeńniń quny qalsa da tıispe endi bul aıǵyrǵa.

— Ákemniń quny bar — dedi ol da tistenip.  — Baılardyń tepkisinde ótken, baıdyń esiginde ólgen ákemniń quny bar osy aıǵyrda. Átteń, ıesi Sherýbaı qolyma túspedi.

— Qoı, arýaqty qorlama, — dedim men.

Osy kezde qaıyń soıyl ózimniń mańdaıyma kelip tıgen. Kózim qaraýytyp jyǵylyp qaldym. Esimdi jısam esirik ýákil baılaýly aıǵyrdy áli uryp jatyr. Tý syrtyna bardym da omby qarǵa alyp uryp ıtshe tepkiledim. Qoıshylar arashalap aldy. Ne kerek, erteńine aýdanǵa aparyp jaýyp tastady. Bes kún jattym. Altynshy kúni bosatty. Bosatqan adam: «Soǵys ardageri ekensiń. Áıtpese jaǵdaıyń qıyn bolar edi. Endi kóringen jerge aralasa berme» dep myqtap eskertti.

Sonymen Taraqbaıdiki durys bolyp shyqty. Aýzymyzdy ashpaıtyn boldyq. Al Torańǵyl ekeýiniń daýy jalǵasa berdi. Aqyrynda mingizbeı-aq qoısa kerek, arbaǵa jegildi. Oǵan da kónbeı arba syndyrǵan eken. Endi aıaqqa shider, shider emes-aý kádimgi shiderge uqsatyp istegen temir kisen tústi. Anda-sanda endi jýasyǵan shyǵar dep Taraqbaı bir minip kóredi. Torańǵyl taǵy týlaıdy. Mine, sóıtip kolhozdyń jumysynda qartaıdy osy Torańǵyl. Ábden arsa-arsasyna shyqqansha jegildi. Odan keıin eki jyl qur jegildi de Aıakóz et kombınatyna aıdaldy. Biraq nege ekeni belgisiz et kombınatynda soıylmaı aman qalypty. Keıin mal aıdap barǵan jigitter aıtady, kombınattyń tóbesindegi qamysty julyp jep kúnin kórip júr dep. Ol kezde Torańǵyl jıyrma jetide edi. Keıinnen kombınattaǵylar shyǵaryp jiberse kerek, shoqyraqtap aýylǵa qaıtty. Osy úıdiń esik aldyna kelip tur eken. Kózkórgen ǵoı. Sodan beri osy aýyldyń mańynda qańǵyryp júredi. Qysta osy bizdiń úıge keledi de, qoı-sıyrdyń ortasynda turady. Kún jylyp jer kóginde qaıta ketedi. Osylaı júredi. Múlgip uıyqtap turady. Al júrgeni sol óziń kórgendeı. Aıaǵyndaǵy kisenniń alynǵanyn umytyp ketken bolý kerek, aýyrsyna shoqyraqtaıdy da júredi. — Ata, sonda Torańǵyl qasqa qansha jasta? — dedim tamaǵyma jas tyǵylǵandaı bolǵan men.

— Qanshada deısiń be? — dedi atam tóbege qarap. Saýsaqtaryn búgip sanaı bastady.

— Otyz birde, — dedi odan keıin, — Qyryq tórtinshi jyly qysta týǵan. Mine ótken qysta otyz birge toldy.

Kókiregimdi kernegen óksikti sezip qalǵan bolý kerek, júzime sál qadala otyrdy da:

— Oıbaı, qaraǵym-aı, — dedi daýsyn sozyp. — Osy dalada eshkimge baǵynbaǵan talaı asaý, basy bıik talaı sańlaq ótken. Sonyń bárin joqtap jylasań kóziń sýalmaı ma? Óksimeńder, qaraqtarym. Ózderińe ómir tileńder. Basqa ne deımiz senderge.

Solaıy solaı ǵoı. Asyl sóz. Biraq kóz aldyma sol dalanyń ary ispettes arsa-arsa kári tuǵyr, ótkenniń sheksiz qaıǵysyn boıyna jıǵan Torańǵyl qasqa elestegende kúni búginge deıin tamaǵyma óksik tyǵylady.

1987 jyl.

---