InfoHub Logo

Adamzat tarıhynda saýda joldary tek taýarlar almasýda ǵana emes, sonymen qatar álemniń ártúrli bólikteri arasynda ıdeıalar almasýda da úlken ról atqardy. Órkenıetter men mádenıetterdi, dinder men tilderdi baılanystyratyn Uly Jibek joly buǵan aıqyn mysal bola alady.

Uly Jibek joly boıynda ornalasqan qalalar sol kezeńde erekshe gúldendi. Saýda olarǵa tehnologıa, ǵylym jáne aýylsharýashylyǵynda jetistikke jetken qarajat ákeldi.

1. Sıan (Chanan)

Sıan — Qytaıdaǵy úlken jáne ejelgi qala. Buryn ol Chanan retinde belgili bolǵan. Sıan uzaq ýaqyt Imperıanyń astanasy bolǵan. Dál osy jerden Uly Jibek joly bastalyp, kóptegen saýdagerler osy jerden Ońtústik-SHyǵys Azıaǵa, Orta Azıaǵa jáne Jerorta teńizine aǵyldy.

Chanan Tan áýletiniń (618-904 jj.) kezinde órkendeý shyńyna jetti jáne dál osy kezeńde ol álemdegi eń órkenıetti qalalardyń biri boldy.

Shyn máninde, saýda Chanannyń batys naryǵynda júrgizildi. Batys naryǵy Jibek jolynyń saýdasynda mańyzdy ról atqardy, Azıa men Eýropanyń satyp alýshylary men satýshylaryn túıistirdi. Bul saýdanyń basty qaıratkerleri Sogdıananyń kópesteri edi, olar Jibek joly boıymen taýarlar tasymaldaıtyn.

^{Chanan meshiti}

Chanan — ulttar men dinder kezdesetin ortalyq bolǵan edi. Qala kóshelerinde býddızm, daosızm, zoroastrızm, manıheıızm, nestorıan dini jáne ıslam dinin ustanýshylardy kezdestirýge bolatyn edi.

Islam dinin ustanýshylar úshin basty ǵıbadathana 742 jyly turǵyzylǵan Chanan meshiti boldy. Meshittiń ózi Batys bazarynyń janynda ornalasqan.

2. Samarqand

Samarqand — Ortalyq Azıanyń injý-marjany, Uly Jibek jolynyń mańyzdy qalasy, Qytaı men Jerorta teńizi arasynda tıimdi ornalasqan.

Birneshe ǵasyrlar boıy Samarqand iri saýda qalasy ǵana emes, sonymen qatar qolóner men ǵylym ortalyǵy retinde de tanymal boldy.

Shejirelerge súıensek, Samarqandtyń saýdagerleri Qytaıǵa bizdiń dáýirimizge deıingi 206 jyldan bastap shamamen 500 jyl boıy qatynas qurǵan. Samarqandyq saýdagerler qymbat metaldarmen, dámdeýishtermen jáne kıim-keshektermen saýda jasaǵan. Keıinirek, Ámir Temirdiń basqarý dáýirinde qala onyń ımperıasynyń astanasyna aınalyp órkendeý shyńyna jetti. Samarqand tarıhyndaǵy eń jarqyn kezeń Ámir Temir men Ulyqbektiń bıligimen baılanysty.

Ámir Temir Samarqandta dúkender ornalasatyn kóshe salýdy buıyrdy. Ámir Temirdiń oıy, Samarqandqa saýdagerlerdi tartyp ekonomıkanyń damýyna úles qosý jáne Samarqandty álemdik saýda ortalyǵyna aınaldyrý boldy.

Ámir Temirdiń nemeresi Ulyqbek Samarqandty ǵylymı jáne mádenı turǵydan damytty. Ol aınalasyna ǵalymdardy jınady, olarmen uzaq ýaqyt ǵylym men tehnıkanyń ártúrli máselelerin talqylaıtyn. 1424 jyly ol Samarqandta sol kezdegi álemdegi eń úlken observatorıany saldy.

3. Aleppo

Aleppo Jerorta teńiziniń shyǵys jaǵalaýy men Evfrat ańǵarynyń arasynda tıimdi jerde ornalasqan. Bul terıtorıa bizdiń dáýirimizge deıin 2 myńjyldyqtan bastap mańyzdy saýda toraby retinde belgili bolatyn. Bul Aleppony Jibek jolyndaǵy mańyzdy qalalardyń birine aınaldyrdy.

Aleppo — álemdegi eń kóne qalalardyń biri jáne ǵasyrlar boıy ol saýda jáne ónerkásiptik ortalyq boldy.

Qamal, úlken meshit jáne bazar — Alepponyń saýda jáne ǵylymı ulylyǵynyń dáleli. Qamaldan búkil qalanyń tańǵajaıyp kórinisimen qosa VIII ǵasyrda Omeııadtar áýletiniń halıfteri salǵan meshit te kórinedi. 

^{Aleppo qamaly}

Aleppo bazarynyń uzyndyǵy 13 shaqyrymǵa sozylǵan. Ǵasyrlar boıy ol ekonomıkalyq jáne áleýmettik ómirdiń ortalyǵy boldy. Bazardyń ár bóligi belgili bir saýda salasyn anyqtaıtyn ataýmen ataldy: jún bazary, mys bazary, toqymashylar bazary, dámdeýishter bazary jáne sol sıaqty.

Bazarda satýshylar men saıahatshylar úshin monshalar men kerýen-saraılar bolǵan.

4. Mosýl

Jibek jolyndaǵy taǵy bir mańyzdy qala — qazirgi Iraktyń soltústiginde ornalasqan Mosýl qalasy.

H ǵasyrdaǵy áıgili musylman geografy Ál-Mýkaddası Mosýldy óz aımaǵynyń ortalyǵy dep sıpattaǵan. Ol Mosýl týraly bylaı dep jazdy: «Bul ásem sáýleti bar keremet qala. Qalanyń klımaty jumsaq jáne aýyz sýy taza. Kóptegen bazarlar men qonaq úıler bar. Munda bilimdi jáne kórnekti tulǵalar turady».

Mosýl Abbasıtter áýletiniń bıligi kezinde Uly Jibek jolyndaǵy negizgi saýda ortalyǵy boldy. Sol kezden bastap tehnologıalar, óner jáne qolóner qarqyndy damydy. Mýslın dep atalatyn juqa mata osy qalanyń atyn alǵan.

5. Merv

Merv — Ortalyq Azıadaǵy buryn mańyzdy bolǵan oazıs-qala. Qazirgi kezde ol Túrikmenstandaǵy Mary qalasynan 30 shaqyrym jerde ornalasqan arheologıalyq qazyndylar aımaǵy retinde belgili.

Islamnyń alǵashqy kezeńinde Merv Horasan provınsıasynyń astanasy retinde belgili bolǵan, al XII ǵasyrda ol álemdegi eń iri qalalardyń biri bolǵan.

Abbasıdter bılik etken kezde Merv Arab halıfatynyń shyǵys provınsıalarynyń astanasy bolyp qala berdi. Mervtiń eń úlken órkendeýi VIII-XIII ǵasyrlarda boldy.

XI ǵasyrda qala kóptegen bazarlary, qolónershileri, zergerleri, toqymashylary, mys satýshylary men qysh ydystarynyń sheberleri bar iri saýda ortalyǵyna aınaldy. Merv kóptegen meshitter, medreseler, saraılar men basqa da ǵımarattar ornalasqan ákimshilik jáne dinı ortalyq boldy.

Mervte toqyma ónerkásibi belsendi damyp jatty. Munda jibek pen maqta molynan óndirildi. Mervten ár túrli elderge shıkizat pen daıyn ónimderdi eksporttaý jolyna qoıyldy.

Kerimsal Jubatqanov tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty

Oqýǵa keńes beremiz:

Uly Jibek joly: Shóldegi qudyqtarda qalaısha árdaıym sý bolǵan?

---