InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

Ǵırat qyzy. Hıýa ómiri. Zeliliniń qashýy. Mahambet, Balabek, Jantas, Noıan jáne adaılardyń «qudaıy» — Súıinqara.

— Elińe qaıtamysyń? — dedi qyz.

— Iá, — dedi ol.

— Meni birge áketemisiń?

— Joq.

— Osynda tastap ketesiń be?

— Joq.

— Padıshahqa qaıyryp beresiń be?

— Joq, joq, deımin, joq!..

— Keshir, myrzam, — dedi qyz. — Aldyńa ashyq kelip, qymsynbaı sóılesýge úıretken ózińsiń. Maǵan, sen kún, emessiń deýshi ediń ǵoı. Men degende esigińdi ashyq ustadyń, qysym - qaqpaı kórgenim joq. Áıeldi árine qarap qana baǵalaýǵa bolmaıdy, bizdiń aýyldyń qyzdary betterin jappaı, ashyq júredi, egesse — erkekten kem emes deıtinsiń. Qalǵym kelmeıdi senen... Urǵashynyń uıańdyǵy er jigitke júk bolmas. Áıeliń ámirshim bolsyn, aıtqanyń eki etpespin...

Ol qyz aldynda tur. Dýlyǵasy tar terezeden túsken kún sáýlesimen shaǵylysyp jaltyraıdy. Ústine kıgen aq saýytty, basyndaǵy úkili dýlyǵany ábden jarqyrata tazalap bergen de myna qyz. Tek qanjary men semserin ǵana qyz qolyna eshqashan senip tapsyrǵan emes-ti.

Qyz biledi — jigit jol qamynda.

Muny endi tastap ketetini haq. Biraq qashan? Búgin be, erteń be ne birer aptadan soń, ba — onysyn áli aıta qoıǵan joq. Biraq qoshtasar sáttiń taıaǵanyn qyz sezip tur.

— Sonda bir allanyń ózine tabystap ketpeksiń be?

— Joq!.. — som temirdeı salmaqty jigit qoly qyz moınyna artyldy. Kóz jasyn kórsetkisi kelmegen qyz betin salqyn kireýkege basqan qalpy jigit qushaǵyna kire tústi.

— Seni tabaldyryqtan attap shyqpaı jatyp-aq, ustap ap qaıta satyp jiberýi múmkin nemese qoldan-qolǵa júgirtip, nápsige qurban eter... — dedi jigit qolań shashty sıpap turyp. — Bu qalada jańǵyz - jarym qalý sen turmaq, jaýjúrek jigitke de qorqynyshty.

— Bildim, — dedi qyz asyǵa sóılep, — bildim, myrzam! Osy ýaqytqa deıin qalaısha túsinbegenmin?.. Sen meni óltiresiń. Súıetiniń ras bolsa, óltirip ketesiń! Baqyt degen osy ǵoı, myrzam. Rızamyn buǵan da... saǵan dýshar etip, mahabbatyna bólegen allaǵa da shúkir. Jumaqtyń tórinde qaıta kezdesý úshin, basqanyń qorlyq-zorlyǵyn kórsetpeı, abyroıymdy aq saqtaý úshin sen meni óltirip ketesiń... Seniń qolyńnan jan tapsyrsam, armanym joq. Qashpaımyn odan. Úndistannyń, radjpýrlary men bizdiń eldiń erkekteri bastaryn ólimge baılap, jaǵadan alǵan jaýǵa qarsy aqtyq aıqasqa attanar aldynda óz áıelderin dushpan qolyna túspesin dep mert qylady... Ondaı ólim qasıetti ǵoı! Ǵashyqtardyń jan-júregin o dúnıede kóktegi ıemniń ózi jalǵastyrady... — dep, shyǵyp kele jatqan kúnge qarap jalbarynyp turǵan qyzǵa sózin bitirtpeı short úzdi, Iyǵynan sheńgeldeı ustap, tartyp qalyp edi, temirdeı saýsaqtary tym qatty batyp ketti bilem, qyz shalqalaı berdi. Tizesi dirildep, jigit qolyna asylyp tur. Batyr qalsh-qalsh etedi:

— Sen, urǵashy, ne tantyp kettiń?!

— Ashýlanba, myrzam, men baqyttymyn... Tek ákeme duǵaı sálemimdi jetkizseń boldy, — dedi qyz ıyǵynyń aýyrǵanyn sezdirmeı. Inabatty júzinde ólimge bekem bel býǵan sheshim bar. Jáne de sol sheshimine rıza pishinmen sabyr saqtap, ǵashyǵynan qoshtasar sáttiń sońǵy lázzatyn kútetindeı syqaı tanytady.

Al jigitte ún joq. Tútikken ashý men meıirban janashyrlyq qatar kep, ańtarylyp tur. Aqyry ne derin bilmeı, qyzdy buryshtaǵy ózderi túnep shyqqan tósekke tastaı saldy da:

— Sálemińdi ákeńe óz aýzyńmen aıtarsyń. O, zulmat dúnıe! — deni esikti teýip ashyp, syrtqa ata jóneldi. Shyǵyp bara jatqanda qylyshy bosaǵaǵa soǵylyp sańǵyr etti.

— At qaıda? Tóke, ákel beri Aqjaldy! Noıanǵa aıt — kerýendi kúzetýge eki jigit jibersin. Qyzylbastar kórinisimen maǵan habar bersin. — Aıaǵy úzeńgige iliner - ilinbesten atyna lyp etip minip aldy. Qasyna tory aıǵyryn oıqastatyp? Jantas ilese ketti.

— Bizdi búgin tospańdar!

Ekeýi qaqpadan shyǵa bere-aq shaba jóneldi.

Qojasynyń ne dep ketkenin múlde uqpaǵan qyz tósektiń bas jaǵyndaǵy jastyq ornyna qoıylǵan tórge betin tóseı qulady.

Tegi, Haıýanǵa kelgeli dál qazirgisindeı qorqyp kórgen joq-ty. Eger buǵan deıin ózin allanyń quzyryna tapsyryp, kez kelgen kisiniń sońynan qyń demeı ere berer bolsa, endi mine, júreginde mahabbat otyn tutatyp, tal boıyndaǵy kúńge tán tómenshik, buıyǵy, jasyq minezderin joıǵan jannan qalaısha ajyrap qalaryn bilmeı dal bop otyr.

* * *

... Aýǵanstannan Hıýaǵa kelgende olar on bes edi.

Máhállaǵa¹ kirisimen baý ishindegi salqyn kólshikke shomyldy shúpirlesip. Syrttarynan bulardy osynda satýǵa zorlap kelgen saýdager — kerýen basynyń ózi baǵyp júrdi.

Sýdan shyqqan soń ol qyzdardy báıterek kóleńkesindegi kerege syndas qaptaı ósken anar butalarynyń túbine qaz - qatar turǵyzyp qoıyp, aspaı-saspaı qaraı bastady. Ásirese Ǵırat qyzyna qyzyǵa qarap, qasynda uzaq turdy. Sonan soń jaǵynan sıpap, tershigen alaqanymen qyz keýdesin bir basyp ótti de:

— Óziń beıishtiń baǵyndaǵy perishtedeı ekensiń, — dedi.

Átek jigit qyzdardyń sý jaǵasynda shashylyp jatqan eski kóılekterin jınap aldy da, jańa kıim taratyp berdi. Saýdager de dán rıza.

— Senderge kóz toımastaı kórik bergen jaratqan ıeme quldyq. Hıýanyń erkekteri sulýlyqty baǵalaı biledi. Baqtaryń ashylsyn, — dedi de Ǵırat qyzyna qaıta buryldy: — Atyń kim edi?

— Nurbal, — dep sybyrlady qyz, saýdagerdiń betine týra qaraı almaı.

— Enshalla, hanǵa tartar syıymnyń asyl alqasy sen bolaryń haq... Tek unaı bil, jaǵyna bil, Ǵırattan ushqan kepterim, Shırazdan julǵan raýshanym, kerdeń basqan kıigim, lázzaty eren bıigim, dep tamsanar bolsyn ózińe. Allanyń rahymy jaýsyn... Áı, qul! Ora myna qyzdy úlde men búldege.

Basqa qyzdar buǵan ári qyzǵana, ári jabyrqaı qarap, ún qatqan joq.

— Han júregin jumsartyp, kóńilinen shyǵa bil, aıanba, aıala, sonda ol bizge de oń kózimen qaraıdy, — dep saýdager saraıǵa aparar aldynda da úgittep qoıar emes.

Saraıǵa ákelerde úlbiregen kógildir bet perdesiniń ústinen qara jelbegeı búrkedi. Taq qoıylǵan keń bólmege kirgizer aldynda búrkenshigin alyp tastady.

Sán-saltanat, jym-jyrt tynyshtyq. Qyz aınalasyna, taqqa, onyń ústinde otyrǵan qudireti kúshti ámirshige kóz tastaǵysy kep tur, biraq basyn kóterip, bet perdesin ashýǵa batyly barmady.

Saýdager aldymen hanǵa injý-marjan, qamqa, doqaba - jibek, alýa-sheker, baldaǵyna gaýhar tas ornatqan qanjar, óńirine altyn oqa ustaǵan shekpen sıaqty asyl zattardy tartý etti. Sosyn qyzdy ákeldi jetelep.

Úlbiregen bet perdeden úı ishi qara kóleńkelenip, aıqyndalmaı bulyń kórinedi. Saýdager sezin úzbesten qyzdy aqyryn ǵana alǵa ıterdi. Taqtyń aldynda turǵanyn sezdi de, tez tizerlep, búktetile qaldy.

— O patsha aǵzam, arǵysy arab eli, bergisi parsy jeri aýzyńa qaraǵan, zor mártebeli taqsyr! Jámshıdteı qyzmetshi quly, Keserdeı qaqpashy qoly bar qudiretti padıshah, allanyń súlderi jáne jerdegi ýáziri, Jeıqunnyń ², Úrgenish pen Horezmniń ámir ıesi! Aýǵannyń móldir bulaǵynan shyryn jıǵan mynaý balsheker gúldi tartý ettim ózińe. Baqshańda sheshek atyp, jaınaı bersin...

Saýdagerdiń taramys saýsaqtary qyzdyń ıyǵyna kep jarmasty. Jep-jeńil jelbegeı sýsyp jerge tústi. Qyz kirpideı jıyrylyp, qımylsyz qatyp qaldy.

— Kıiktiń laǵyndaı súıkimdi eken...

— Beıish baǵynyń máýesi ǵoı...

Hıýanyń han saraıyna jınalǵan yǵaı men syǵaılary — - bekzadalar, saýdagerler men baılar Nurbalǵa ońynan da, solynan da jutyna qarap, kózderimen iship-jep barady. Qyz ashqaraq kózqarastarǵa shydaı almaı, qatty qysyldy.

Á dep ishke kirgende ol qorqynyshyn basa almaı, birazǵa deıin júreksinip turdy. Birte-birte, sultandar men sardarlardyń sózin tyńdaı kele, olardyń ózine qyzyǵyp turǵanyn túsinip, kúlimsirep qoıdy. Allanyń ózi qýa, emeksigen erkekti qaı urǵashy jek kórsin. Nurbal da boı toqtatyp, basyn sál kóterdi de, aldıarǵa qaraǵysy keldi. Biraq kóre almady. Kóz aldyn aq mármárdan qashalǵan keregekóz sharbaq kólegeılep tur eken. Naqyshynda názik sheberliktiń taby bar: sabaǵynan úzilgeli turǵan júzim shoǵy da, raýshan jáne lala gúlderiniń beınesi de sonshalyq bir ásemdigimen kózdiń jaýyn alady. Jasyl japyraqqa jańa túsken qar sıaqty appaq mármárdiń arǵy jaǵynan aıaq astyna tóselgen, qabyrǵaǵa ustalǵan qyzyldy - jasyl qulpyrǵan Horasan kilemderi kórinedi...

Qyz basyn odan ári kótere túsip edi, kózqarasy oqaly perdeginiń baryp tireldi. Endi túsindi: sharbaqtyń arǵy jaǵyndaǵy han taǵy edennen ájeptáýir kóterińki sýfaǵa qoıylypty da, ústine tý tigilip, sháıi - jibekten istelgen shymyldyq jabylypty. Hannyń ózin kórý úshin búgilgen beldi jazyp, t.s kóterilý qajet. Alaıda buǵan qyzdyń batyly barmady. Bylq etpesten ámir kútip jata berdi. Mármár sharbaqtyń tor kózinen bir kezde baryp óziniń tap qarsysynda eki qolyn tizesine salyp, maldas quryp otyrǵan aldıardy kerdi.

— Túregel, — dedi han sabyrly, óktem únmen.

Qyz bel jazyp, ornynan turdy da, basyn kóterdi. Qolań shashy sýsı tógilip jalańash arqasyn japty. Aldynda eki urty sýalǵan, shıkil sary óńdi, kóz ornyna muz ornatyp alǵandaı sýyq janarly adam otyr eken. Túrine qarap jasyn ajyratyp bolar emes. Jambasynda — kópshik, ústinde — úlbiregen jeńil kıim, asyl tas ornatyp, altynnan soqqan áshekeıleri jarq-jurq etedi. Qyz denesin kezben tintip, iship-jep barady. Jurt bir sátke tynshı qaldy. Artynsha ámirshiniń júzi jylyp, qyzǵa qarap kúlim qaqty. Jınalǵandar da qaıtadan jamyrap qoıa berdi.

— Kórkine kóz toımastaı hasa sulý...

— Talshybyqtaı buralýyn shirkinniń!..

— Láıla da ózi, Shyryn da ózi...

— Aqyndar qaıda?! Óleńge qosar músin ǵoı. Jyrlaý kerek jaqsylap. Jaınatsyn aldıardyń gúl - baqshasyn, — dedi kógildir barqyttan tikken, kúmis áshekeıli shoshaq bórikti kisi. Ózi taqtyń oń jaǵynda otyr, qolynda — pil súıeginen jasalǵan taspıq.

Han bolsa, ashqaraq kózin aýǵan qyzynyń áli tolysa qoımaǵan balań tósinen aýdarar emes. Qyz da qorqynyshyn bylaı qoıyp, aldyndaǵy sýyq janarly sary kisige taısaqtamaı tura qarady. Endigi taǵdyry osynyń qolynda ekenin biledi.

Taqtyń qasynda qara saqaldy bireý shirenip tur. Aınalasyna sabyrly keıippen syzdaı qaraıdy. Nazarynan esh nárse qaltqy qalatyn emes. Jıylǵan jurtty bastan-aıaq eshkimge baıqatpaı tinte qarap, álsin-áli kógildir shalma salǵan shalǵa kez tastap qoıady.

«Ýázir - aý», — dep oılady Nurbal.

— Berishterdiń aqyny keldi, taqsyr, qabyldaýyńdy kútýli. Onyń Bókeı ordasyndaǵy dańqy Mahmut palýannyń Horezmdegi dańqynan bir de kem emes... Mynaý totyńyz sol jigitke laıyqty syı bolar edi, — dep sybyrlady ýázir sál eńkeıip, kózimen aýǵan qyzyn nusqap. — Sizdiń jomarttyǵyńyz jaıly habar Jaıyqtyń arjaǵyndaǵy jalpaq dalaǵa jaıylary haq. Alla buıyrtsa, úlesine úıir-úıir jylqy alasyz olardan. Jáńgir tóbetke qarsy shyqqan Mahambet pen Qaıypǵalı sultandy jetektiń eki jaǵyna qatar jegip alasyz da, Edil men Jaıyq arasyndaǵy jazırany basa-kóktep, josyltyp ótesiz. İshki ordanyń jaýynger qazaqtary túgeldeı qolyńyzǵa qaraıdy. Edilden Ǵıratqa deıingi barlyq jol alaqanyńyzda bolady... Hıýany kápirlerden qazaq qorǵaıdy.

Onyń sózin hannan basqa eshkim estigen joq. Jurt nazary túgeldeı aýǵan qyzyna aýyp ketken eken.

— Eı, alyńdar tartýdy! Aýǵan saýdagerine fármen³ berińder. Satsyn jaınatyp, ákelgen jıhaz - dúnıesin Hıýa bazarynda. Myrzanyń tilegin oryndap, qasyna kúzetshi jasaq qosyńdar. Horezm jerinen qoryqpaı ótip, qaıtarynda Máskeýden asyl ań terilerin ákeletin bolsyn. Aýmın! — dep han oń qolynyń saýsaǵyn shoshaıtty.

— Uly mártebeli shahınshah, qasıetti Hıýa men Horezmniń ámir ıesi, jomarttyǵyn, sheksiz - aý, — dedi saýdager tájim etip. Seniń quldyǵyńda júrip, qyzmetińdi óteýge men daıyn.

Han bolar-bolmas qana basyn ızep, jymıyp qoıdy da, qolyn kóterip qaldy.

Saýdager qolynyń ushyn mańdaıy men kókiregine basyp, tájim etti de, ıilgen qalpy sheginshektep baryp shyǵyp ketti.

— Berish rýynyń aqynyn kirgizińder, — dep buıyrdy han.

Til qatpaıtyn dúleı jasaýyldar qaq jarylyp jol berdi, esik ashyldy. Beline baılaǵan semserin bir qolymen jambasyna qysa ustaǵan jas sarbaz qabyrǵa jaǵalaı otyrǵan Hıýanyń qasqa - jaısandaryn: baılardy, ımamdardy, saýdagerler men sardarlardy tez sholyp shyqty da, jeńil qımylmen batyl adymdap kep taq aldyna toqtady. Basyn da ımesten, aldıar hanǵa laıyq syı-qurmet lebiz bildirmesten, qyzdan anadaı baryp turdy, tipti oǵan kóz de tastamady. Yzaly kúbir kóbeıip, otyrǵandar gý ete tústi. Han tastaı túıilip, sup-sur bop ketipti.

Nurbal kóz qıyǵyn aqynǵa saldy. Qysqa qoıǵan qara murty bar, beti jalpaq bitken, qara tory óńdi, ıegi sál shyǵyńqy. Basynda tóbesi úshkir dýlyǵa, oń jaq búıirine áshekeıli sholaq qanjar taqqan, sol jambasynda — semser.

— Jeıqunnyń jebeýshisi, Horezmdegi barsha shahardyń ámiri, Hıýanyń qojasy, Muhambet paıǵambardyń úmbeti, qudiretti shahınshah saǵan óz baǵymyń sáni bolǵan lala gúlin syı etip usynady. Aýzynan shyqqan óleńi ot oranǵan sóz zergeri bolǵanyn, úshin tartady... Ýa, qazaq aqyny, sen Berish pen Adaıdyń súıiktisi bolsań janyn dinsizderge satqan ımansyz Jáńgir tóbettiń tepkisine túsken kúlli qazaq rýlarynyń maqtanyshy bolsań aýǵan taýlarynan kelgen mynaý arý sendik bolady. Dáp endi ámirlerdiń ámir ıesi seni áz qanatynyń astyna alady — sen onyń kúsh - qudiretin jyrlaısyń... Kemeńgerdiń kemeńgeri, patshalardyń patshasy túıgen toqtam da osy, raqym da osy. Aýmın!

Ýázir bul sezderdi tóske túsken temirdeı taptap, maqamdap sozyp, saltanatpen aıtyp shyqty.

— Rahmet saǵan, Allaqul han. Aıtpaǵym — óz jaıym emes. Jigit namysyn basqanyń qorǵaǵany Jeıqundaǵy balyqqa salǵan aýmen teń. Bárinen de azattyq pen bostandyq artyq. Syı - syıapatyńa rahmet, taqsyr, biraq saǵan jyrshy bola alman. Shyryny sheker gúlińdi alaıyn dep te kelgenim joq saǵan! — dedi aqyn.

— Sen óz dostaryńmen birge Hıýanyń, bazarlarynda qarý-jaraq jıyp júrgen kórinesiń. Sol úshin maǵan Jáńgirdiń basyn ákep beretin bolasyń, — dep syzdady han.

— El atynan elshilikke kep otyrǵan joqpyn aldyńa, jaýynger esepti kep otyrmyn. Óz handaryna qazylyqty halqymnyń ózi aıtady...

— Halqyńda alynbaǵan qunym bar. Arǵynǵazy degen sultandaryń meniń qol astymdaǵy jerlerge basa kóktep kirýden jasqanbady. Umytqan ekensiń ǵoı ony?! — dedi Allaqul daýsyn kóterip.

— Sultan — halyq emes. Qoqan men Hıýanyń qushbegileri qazaq aýyldaryn shapsa, qazaq sultandary Hıýa qystaqtaryna qyrǵıdaı tıgen. Sol úshin halyq kináli me eken?! Iá, Arǵynǵazy óz nókeriń edi, asyńdy iship, aıaǵyńdy tepti. Jylqyńdy úıir - úıirimen qýyp, jer qaptyryp, masqaralap ketti. Al sen bolsań odan ala almaǵan kegińdi qaımana jurttan alyp, kárińdi Syr boıyndaǵy qazaqtyń kedeı aýyldaryna tóktiń, júzdegen qazaq qyzdaryn kúndikke sattyq... Myna syıyń solardyń óteýi me, qalaı?... — dep aqyn Nurbaldy nusqady.

Yza qysqan han ornynan kóterildi. Hıýanyń namysqoı sardarlary qoldaryn selebelerine sozdy. Aq oıýly, sereıgen shoshaq tóbeli qalpaq kıgen kisi ornynan atyp turdy.

— Jap aýzyńdy, Mahambet! Beıbastaqtyǵyń shekten shyǵyp ketti. Qyzyl tiliń — qas jaýyń. Sorǵalap tur ýy. Keshirim sura! Neǵyp sileıip tursyń?! Jyǵyl aıaǵyna!... — dep zekidi ol.

— Aptyqpa, Qaıbala, ⁴senimen sóılesip turǵanym joq, — dedi aqyn sabyrly únmen. Umytsań, esińe túsireıin, qulaq sal. Qazaq maqaly: «Jalǵyzdyń...» dep kele jatyr edi, han sózin aıaqtatpaı, aǵa mırshabqa ⁵ , aqyndy syrtqa alyp ketińder, dep ısharat jasady. Jasaýyldar Mahambetke tap berip, qolyn qaıyryp edi, aqyn bir-aq silkinip, bosanyp aldy da, bas ımesten shyǵyp ketti.

Shıkil sary Allaqul han onyń sońynan ernin burtıtyp, tistene qarap qala berdi.

— Qurmetti sultan, sóz túıinin óziń aıtasyń. Shaırmen áńgimemiz tym sozylyp ketti, — dedi ýázir meımandarǵa bir qarap qoıyp. Anaý qolyndaǵy qum saǵatty tóńkerip jiberip edi, syzdyqtaǵan jylǵa ydystyń, bir jaǵynan ekinshi jaǵyna sorǵalap quıyla bastady. — Elshiler qabyldaý kútip tur. Han bastapqy keıpine qaıta enip taǵy da bedireıe qaldy.

Patsha men aqynnyń júz shaıysqanyna ózin kináli sanaǵan aýǵan qyzy endigi kúıi neshik bolaryn bile almaı, ári uıat qysyp, ári qorqynysh bılep, ári jalańash denesi tońazyp, bas kótermesten melshıip tur.

— Sóıle, Qaıypǵalı sultan, — dedi ýázir.

Qaıypǵalı da sabasyna túsken eken, ózine ózi senimdi únmen eselep sóıleı jóneldi:

— Qara halyqtyń qarańǵy - qaraýlyǵy qalǵan ba? Mahambet degen sol qaranyń aqyny ǵoı, taqsyr. Qumǵa qaqtalyp ósken jan asqar taýdyń asqaqtyǵyn bilmeıdi. Kezbe kisi keń dýaldy tarsynar. Qara halyq jumaqtyń jaqsylyǵyn túsinbeıdi, jaqsy ańshy qumaıdy qyran dep ushyrmaıdy. Mahambettiń Hıýada ólgeni qaýipti. Qara qazaq onyń esimin tý ǵyp kóteredi. Sen úshin onyń baq ishinde serýen qurǵanynan góri, dala kezip júrgeni paıdaly. Jáńgirdeı dushpan tiri turǵanda ol maǵan da kerek. Rahymyń mol, jomarttyǵyń sheksiz ǵoı. Tek ádil sheshim qabyldaǵaısyń, qasıetti taqsyr...

Aqylgóı ýázir taǵy da hanǵa eńkeıdi.

— Qyrda taǵy da bir Tentek tóre ⁶paıda bolsa, sizdiń, aqyl-oıyńyzdyń arqasynda ony Jáńgir hanǵa qarsy aıdap bolar edi. Bóriler birin-biri talaı bersin — qoıdyń kóbi arystannyń úlesine qalady, — dep sybyrlady ol hanǵa.

Allaqul han ýázirdi únsiz tyńdady. Hıýanyń áskerbasylary qazaq shaırynyń álgindegi qylyǵyna yzalanyp, ózara kúńkildesip otyr. Allaqul qolyn kóterip, Nurbaldy áketińder dep ámir qyldy.

Aqynǵa aparyp berińder. Mahambet aqyndy bosatyńdar — bizdiń jarlyq osy... — dedi han daýsyn kóterip, sosyn Qaıbalaǵa buryldy. — Sóziń ras, sultanym, — dep baryp, qaıta túzelgendeı raımen, — Kishi ordanyń hany Qaıypǵalı myrza — dep toqtady.

- Ýa, aıtqanyń kelsin, uly mártebeli padıshah!

— Alla buıyrtsa... Aýmın! — dedi kógildir shalma baılaǵan shal, jumbaqtaı kúlimsirep, qolyndaǵy táspıǵyn tartyp otyryp. Bul Hıýa musylmandarynyń basshysy.

Shyǵyp bara jatyp Nurbal qarapaıym ǵana kıingen erkekpen betpe-bet kelip qaldy da, qabyrǵaǵa qaraı yǵysyp, qol berdi. Bul kelgen Hıýanyń bas muraby bolyp isteıtin Mýnıs aqyn ekenin ol bilgen joq...

***

... Saraı qaqpasy aldynda Mahambetti eki dosy — túrikpen jigiti men bozbala qazaq kútip turǵan.

— Sonsha keshikkeniń ne? — desti olar qosarlanyp.

— Úmit aqtalmady. Atty ákel, Jantas!

Bozbala bota tirsek, aqjal sáıgúlikti kóldeneń tarta berdi.

— Allaqul meni myna bir tartýyn bermekke shaqyrtypty, — dedi Mahambet, kóńildi únmen Nurbal jaqqa ıek qaǵyp.

— Qarý ornyna qatyn syılaǵany jaman yrym eken, — dep qabaq túıdi túrikpen jigiti. — Kim ózi?

— Aýǵan qyzy.

— Keshe Allaqul seni jyryńdy tyńdamaqqa shaqyrtyp edi. Búgin syı - sıpat jasap qylmıa qapty. Erteń kisen salyp, shynjyrlap júrmese neǵylsyn. Zelilini⁷ de sóıtken. Baıqa, Mahambet, qapy qalyp júrme. Aýǵannyń sulýyna senýge bola ma? Qyzylbastar keıde satyp kete beredi.

— Óleń-jyrdy keshe men hanǵa aıtqan joqpyn, Mýnıs aqynǵa aıttym. Al aýǵan qyzyna kelsek, bu baıǵustyń ne kinási bar? Han muny saýdagerden syılyqqa apty.

— Aldy da saǵan berdi ǵoı. Jaman emes. Zelilige de aına qatesi joq osylaı istegen, — dep qoımady Balabek.

— Zelili qaıda eken, bildiń be? — dedi aqyn.

— Túnde úsh qabat kúzet qoıady eken, al kúndiz qaqpa aldynda ǵana qaraýyl bar. Bir ýys teńge berip erteń túste kiretin boldym. Kázir Zelilige sherbet, kúlshe nan, qaýyn aparyp berem.

— Kúlshe ishinde hat, qaýynǵa tyqqan egeý bar, — dep qosyp qoıdy Jantas.

— Jalǵyz ózińdi kirgize me? — dep surady aqyn.

— Iá, jalǵyz ózimdi. Aqshany kúzetshilerdiń bastyǵy alady...

— Súıinqaradan ne habar bar, Jantas?

— Áli eshkim qatynamady ǵoı.

— Jaqyndap qapty degen sybys bar. Tegi, kóp uzamaı kezdesetin shyǵarmyz. Hıýany qaltyratqan adaılardyń «qudaıyn» óz kózimizben kórermiz sonda...

— Sońyra aıtarsyń, Balabek, — dep Jantas onyń sózin bólip jiberdi. — Hannyń qaqpasyna deıin qulaǵy bar estıtin. Anaý kúzetshilerdiń bizge kóz tigýin kerdiń be. Seniń túrikpenderiń ǵoı. Sońymyzǵa jansyzyn sap qoıyp júrmesin.

Mahambet atyna qarǵyp mindi.

— - Qaryndas, qolyńdy ákel!

Sáıgúlik qyzdy shyr aınalyp shıyrshyq atty. Aqyn Nurbaldy jerden ilip ap, aldyna otyrǵyzdy.

* * *

... Sý toly mesterge taǵylǵan kishkentaı qońyraýlardyń shyldyry, sý tasýshylardyń shań-shuńy, ersili-qarsyly ótip jatqan arba dońǵalaqtarynyń shıqyly, qaıyrshylardyń jalynyshty úni men Hıýanyń tar kóshelerinde top-tobymen shapqylap, ońaı olja, jalǵyz-jarym jemtik izdep timiskilep júrgen qala kúzetindegi jasaýyldardyń dóreki aıǵaıy barqyraǵan túıe daýsyna ulasyp, kóshe boıyn adam aıtqysyz dańǵaza shýǵa kómip jiberipti. Qarsy kelgen buharlyqtar kerýeni kótergen qoıý shańnan túk kórinbeı ketti. Mahambet atynyń basyn tartty.

Sońǵy túıeni ótkizip jiberip jigitter bazar kóshesine tústi. Kóshe boıynyń qabyrǵa qýysyndaǵy oryndarynan jarysa sarnap usaq saýdagerler otyr. Bazarǵa jaqyndaǵan saıyn qalyń nópir kóbeıe berdi.

Músápir múgedekter men dárýishter, asqa qosatyn qalampyr, burysh tárizdi shóp-shalam satýshylar men esek qýǵysh laýshylar, qasapshylar men naýbaıshylar; kóshe boıynda palaýyn pisirip, sorpasyn qaınatyp jatqan aspazdar, ózbek, qazaq» qaraqalpaq, túrikpen aýyldarynan shyqqan únsiz kezbeler, aldyndaǵy qalyń tobyrdy qyzmetshi -jasaýyldarynyń kúshimen qaq jaryp ótetin baılar; jahangez - jaýyngerler, áıtpese laıyqty basshy nemese qoja izdep júrgen kádýilgi jol toryǵysh qaraqshylar; qýys -qýysty qoımaı jylmań qaqqan jeńgetaı - deldaldar; alypsatarlar, táýipter, aqysyn berseń neden de bolsa tartynbaıtyn adamdar — kıeli qudyǵy, qyryq medresesi, qyryq meshiti, sansyz munarasy, sansyz mazary bar qasıetti Jeıqun qalasy atanǵan Hıýanyń bas kóshesinde kim kezikpeıdi deısiz.

Iran men Úndistannan, aýǵandar men adaılardan, Tıbet pen Monǵol jerinen, Edil boıynyń noǵaılarynan, Samarqand pen Qoqannyń saýdagerlerinen, qazaqtyń Kishi jáne Úlken ordalarynan kelgen kóp kerýen qalanyń úlken kóshesine túskende arnaly ózendeı bop aǵady. Birinen-biri qalysqysy kelmegen ismer ustalar men kózeshiler osy kóshe boıynda turyp-aq temir ılep, qysh kúıdirip, neler ádemi buıymdardy jasap jatady. Azan shaqyrǵandaı aıqaılaı da jamyraı sóılegen jarshy balalar attylynyń da, jaıaýdyń da aıaǵyna oralǵy bop júrgizbeıdi. Áıelder ǵana únsizdik saqtap, úrpıisip júr. Párenjilerin búrkeı túsip, qaıyrshyǵa da, bekzadaǵa da, jendetke de, dárýishke de yǵysyp jol beredi. Mine, Hıýanyń eń basty kóshesi osy, qaladaǵy jıyrma máhállanyń eń baıy da osy.

Nurbal basyna japqan jup-juqa jaýlyqtyń arasynan aınalasyna qyzyǵa qarap keledi: mynaý kósheler qanshalyq, las, qanshalyq shańǵa kómilgen bolsa, ushar bastaryn tákapparlana kókke kótergen meshit munaralary men kúmbezder sonshalyq taza, sonshalyq symbatty. Túıe órkeshinde ótkergen uzaq sapardan keıin, asý-asý belder men qulazyǵan shólderden keıin, jol boıy soqqan sándi rabattardan, shaǵyn qystaqtar men úlken aýyldardan soń mynaý qala da oǵan Ǵırat tárizdi shetsiz de sheksiz, túsiniksiz bop kórinedi. Ol Ǵıratty da kerýen ústinen kórgen-di.

Qyz párenji jamylǵan áıelderge shuqshıa úńiledi, — jas pa eken, kári me eken? Óziniń jańa qojasyna da qorqa qarap, onyń qoly denesine tıgen saıyn dir ete túsedi. Erkektiń aldyna mińgesken de yqǵaısyz ǵoı. Bárinen de jańa ıesiniń ún qatpaýynan úreılenedi.

Hıýaǵa jetkenshe jol boıy kerýen kúzetshileri men túıe aıdaýshylardyń áńgimesine aldanyp, uzaq sapardy uıqymen ótkizgendeı edi. Kerýen basynyń dóreki qaljyńy men aıqaı - uıqaıyna onshama kóńil bólmeı, qalǵyp otyra beretin. Bul kerýenniń ózi bir esepten týǵan eldiń sońǵy silemindeı dese de bolatyn. Endi, mine, saýdager ony Hıýanyń hanyna syılady, al han mynaý qupıa janǵa qosty da jiberdi. Týǵan elmen jalǵastyryp turǵan sońǵy jip úzildi. Jat qolyna tústi degen osy ǵoı.

Jańa ıesi jyly shyraı kórsete qoımady, aýzyn da ashar emes. Sońdarynan ilesip kele jatqan joldastary da úndemeıdi. Bulardyń kim ekenin qyz bilmeıdi, olar da budan kimsiń dep jón suraǵan joq. Iesiniń jaý qýǵan batyr, jyr shertken aqyn ekenin Nurbal aldıar taǵynyń janynda turǵanda estidi. Sonda ne artyq — han gareminde bolǵan ba, álde aqyn úıindegi tirlik pe?..

Tegi, qınalyp ne kerek? Bári bir emes pe? Zaty bolsa urǵashy. Aqyn qushaǵynda otyrǵany mynaý. Tizgindi bosyraq usta degendeı aýyzdyǵymen alysyp kele jatqan aq jal qula -jırenge qalyń top qaq jarylyp jol beredi. Janýar birese aryndap ala jónelmek bop, birese shıyrshyq atyp oıqastap keledi...

Aldaryndaǵy jaıaý tutqyndarǵa at ústinen qamshy úıirgen han jendetteri qarsy jolyqty. Tutqyndar jalańaıaq, kıimderi jalba-julba, ezýlerine qan qatqan, ózderin kók ala qoıdaı etip sabaǵan, bas-kózderi kónekteı bop isip ketken, qoldaryn qaıyryp baılap tastapty.

Aqyn tizginin tartty.

— Qaraqalpaqtar ǵoı, qońyrat rýynan shyqqan Aıdostyń⁸ sarbazdary, — dedi Balabek Mahambetke jaqyndap.

Jantas kúrsine sóıledi:

— Qatal bolǵanymen qara qyldy qaq jarǵan ádil bı desedi ǵoı. Jeıqunnyń bas jaǵyndaǵy qum ishin panalaıtyn kórinedi. Óz eline syıa almaı, týǵan shańyraǵyn tastaı qashqan jannyń biri osy. Qaraqalpaq rýlary da ózara qyryq pyshaq, bastary birikpeıdi...

— Eı, tart qolyńdy! — dep zyǵyrdany qaınap aıqaı saldy Balabek, jendetterdiń biri qamshy kótergenin kerip qalyp. — Qoly baılaýly adamǵa áliń jetedi eken ǵoı, á? Jekpe - jekke qalaısyń? Káne, shyqshy bylaı óziń!

Aqaý da buǵan alara qarap, naızasyna jarmasty. Qalshyldaǵan yzadan basyndaǵy malaqaıy ushyp kete jazdady. Balabek semserin sýyryp alyp, jemine atylǵan barystaı umtylyp edi, Jantas shap berip atynyń shaýjaıynan ala tústi.

— Sózińde min joq. Biraq ónerińdi munda emes, urys ústinde kórsetkeısiń — dedi Mahambet tutqyndar ótip ketken soń.

Álde Balabekke aıtqanyń álde ózine arnaǵanyn anyq ańǵartpaıdy.

Júz túıindi semserińmen bir-aq uryp sheshpek ekensiń ǵoı. Ondaı is allanyń da qolynan kelmes, Balabek, — dedi Jamtas.

Júz degen on emes.

Balabek myrs etti. Jantastyń neni meńzep turǵany esine tústi. Ol kúngi oqıǵa jadynan keter me.

...Allaquldyń zeketshileri bulardyń darıa jaǵasynda tigýli turǵan jalǵyz úıine shabýyl jasap, tonap ketkende ózi jolda júrgen bolatyn. Ákesin óltiripti. Úıine jetken Balabek jaý sońynan umtyldy. Uzatpaı qýyp jetip, qylysh - qalqansyz, qolyndaǵy jalǵyz soıylmen aıqasa ketti. Joldastarymen Mahambet kezdespegende Balabektiń súıegi dalada kómýsiz qalary sózsiz edi. Olar Hıýaǵa ketip bara jatyp, mynaý qaskúnemdikke kezdeısoq kýá boldy. Shydap tura almaı, Balabekke bolysty.

Han shapqynshylaryn keskilep óltirdi de, Mahambet nókerlerimen úlken joldan shyǵyp, qum ishine sińip ketti. Olarǵa Balabek te ilesti...

Olar Hıýaǵa basqa jaqtan oraǵytyp, izderin ábden shatystyryp baryp keldi. Sodan beri birinen-biri ajyraǵan emes...

— Ólekse ańdyǵan kóp kúshigen bóri alatyn bir búrkitke qarsy tura almaıdy, — dedi Balabek kesh te bolsa óziniń anadaǵy kózsiz táýekelin aqtaǵandaı raımen.

— Qońyrattan shyqqan Aıdos dediń. Jantas - aý, seniń de tegiń qońyrat emes pe? — dep Mahambet olardyń sózin bóldi.

— Men qazaq qońyratynanmyn...

— Estip turmysyń, Balabek? Tegi bireý — qońyrat, sóıte tura qazaq, ózbek, qaraqalpaq, túrikpen bop qyryq, bólinedi. Hıýanyń hany Allaqul da qońyrat. Jendeti de, quly da bir rýdyń ishinde. Al sen bolsaq qaraqalpaqtardyń basy birikpeıdi dep renjısiń, Jantas. So birligiń bizdiń qazaqta bar ma osy?!.. — dedi Mahambet keıisti únmen, tizgindi ustaýǵa kedergi jasaǵan Nurbaldyń qolyn bylaı syryp tastap.

— Bylaı qara, Mahambet, bul Sherǵazynyń medresesi. bizdiń Fragı jyrlaǵan túrikpen áýletiniń kıeli orny. Ákem aıtatyn — Fragıdiń ózi de osynda oqyǵan dep. Men onyń óleńderin bilem.

— Káne, aıtyp jibershi, Balabek, — dep Mahambet eleń etti.

... Iomýd pen goklen sherý tartqan anaý top,

Alǵa umtylsa arqyrap, jol - soqpaǵy qalaı kóp!

Taýdy buzyp, tas jaryp, taımaı soqsa ekpindep,

Qarqyny onyń basylmas, eshqashan da tanaýrap!..

Mahambettiń óleń joldaryn ishinen qaıtalap turǵanyn Nurbaldyń qulaǵy shaldy. Balabek jyrdy aıaqtap, únsiz ǵana oılanyp qaldy da, artynsha ár sózin salmaqtaı sóılep:

— Sonda bizde de birlik bolypty - aý, á, ıomýdtar men goklender tize qosyp qımyldaǵan ǵoı. Ol qaı kezde boldy eken? Qazir sóıtse, shirkin. Allaquldyń taǵyn titiretip, Zelilini buǵaýdan bosatar edik - aý. Aıtyp-aıtpaı ne kerek, túrikpenniń qaq jartysy Allaquldyń quldyǵynda júrgende yntymaq bolsyn ba. Anada ákemdi óltirip ketkender ózim sıaqty túrikpender emes pe...

— Aqyryn - eı, mundaǵy árbir esek tyńshy. Kórdiń be, áne, bazardyń darbazasy aldynda qanshama jybysqynyn, júrgenin! — dedi árkez saq júretin qyraǵy Jantas onyń sózin bólip. Sosyn qaqpanyń tap qasyndaǵy temir syryqtarǵa shanshyp qoıǵan adam bastaryn kórip kilt toqtady.

Kútpegen jerden Balabek atyn tebinip qap, oqshaýlana alǵa shyqty, bar daýysymen aıqaı saldy:

— Ýa, jol berińder sultan myrzaǵa!

Qaqpa aldynda qaraýylda turǵan jasaýyldar jaryla jol berip, Mahambetke taǵzym etip qala berdi.

Bazarǵa kirisimen Nurbal ózn Hıýadan alyp kelgen aýǵan saýdageriniń kókala shatyryn birden kóre qoıdy. Jıhazdaryn jaıyp tastapty: dúrıa jibek, kúnge shaǵylysyp jarq-jurq etken altyn-kúmis buıymdar, oqaly shekpen, kózdiń jaýyn alatyn káshmir matalary. Kilem tósegen taqtada kerýenbasy otyr, onyń aldynda kerýenmen birge kelgen on tórt qyz túregep tur, bári de betterin búrkep apty. Baı-manaptar men ásker basylar aýǵan qyzdarynyń bet perdelerin kezekpe - kezek kótere qarap, sulýlarǵa bastan-aıaq kóz jiberedi. Eki kisi bir qyzǵa talasyp tur. Bısharany birese anaý, birese mynaý, kezek-kezek qolynan tartady. Murtynan kúlip saýdager otyr — saýda qyzǵan saıyn baǵa da óse túseri haq. Nurbal ishinen, mynalarǵa qaraǵanda baǵym bar eken-aý, dep shúkirshilik etti. Tipti kerek deseńiz, mynadaı jap-jas sulý aqynǵa mińgesip kele jatqanyna bir esepten qýanyp ta otyr...

Topyraqtan soqqan qalyń dýalmen qorshalǵan alańda ıne shanshar oryn joq. Bas qaqpanyń aldyndaǵy eki jaqqa qatar - qatar tigilgen shatyrlarda jıhaz - dúnıelikterin jaıyp tastap, alystan kelgen jat jerlik saýdagerler otyr. Qastaryna qyzmetshileri men quldaryn ertken dáýletti alarmandar saýda qatarlaryn ersili-qarsyly mańǵazdana aralap júr.

Jol bógegen halyq nópirinen qutylý úshin Mahambet atynyń, basyn sol jaqqa burdy. Qalyń tobyr dereý sırep sala berdi. Shań, ústinde aıaqtaryn astyna basyp qatar-qatar otyrǵan hatshylar men jarshylar kórinedi. Bular qurannyń kez - kelgen súresin, Kóruǵly jaıly qıssany nemese «Shahnama» dastanynyń taraýlaryn jatqa soǵatyn, qajeti bolsa hannyń atyna ótinishti de, qazyǵa aıtar shaǵymdy da taban astynda jazyp bere qoıatyn jandar. Olardyń syrtyn ala, dýalǵa taqaý, qoldan jasaǵan qaǵazdaryn saýdalap ismerler jaıǵasypty.

... Kúsh emes jetkizetin ulylyqqa,

Kúsh emes tastap keter jer qylyp ta.

Jahanda qurmet, qasiret — barlyǵy da

Pendelikten ekenin sen de umytpa...

dep basyna kir basqan shalma oraǵan, uzyn aq saqaldy úndis shińkildegen álsiz daýyspen qasıetti «Panchetantadan» úzindi oqyp otyr. Onyń arǵy jaǵynda dańǵaranyń dabyldatqan dúbirine ilese qımyl jasap, qytaı syıqyrshysy óner kórsetip júr.

Attar qalyń jurtty qaq jaryp keledi. Aıaq astynda qaıyr tilegen kemtar - múgedekter zarlaıdy...

Sandal aǵashynyń jupar ıisi, qolqany qabatyn shań men qolańsa sasyǵan ter, ańdyǵan jemis-jıdek, shyjǵyrǵan ettiń tútini, shyrqaǵan án sazy, jylaǵan daýys suńqyly, dabyl» dyń, dúńkili, sarnaǵam jarshylardyń, baqyrǵan túıeler men aqyrǵan esekterdiń qulaq jarar ashshy úni birimen-biri ulasyp ketken tolassyz shýyl — osynyń bári Nurbaldyń basyn aınaldyryp jiberdi. Aldaǵy tirligi ne bolaryn bilmeı saryla kútken áne bir aýyr kúnderde qaljyraǵany jáne bar. Býyn - býynynan múldem ál ketip, qulap qalmas úshin erdiń qasynan myqtap turyp ustady da, Mahambettiń keýdesine arqa súıep, jabysyńqyraı otyrdy...

Jigitter bolsa Sham shaharynda soǵylǵan almas qylyshtardy, kúmistegen er-turman, qalqan men kireýke - saýyt, bilteli myltyq, bolat qanjar kóremiz dep kep bógeldi...

Aqyrynda olar bazardyń shetine de shyqty. Munda alystaǵy elder men jaqyndaǵy jerlerde qolǵa túsken, ózbek qystaqtarynan, qazaq, túrikpen aýyldarynan, orys selolarynan aıdalǵan tutqyndardy tirideı satady eken. Aralarynda sonaý Astrahan túbinen aıdap ákelgen qaýǵa saqal balyqshylar da bar. Bulardy Adaı rýynyń ataqty qaraqshysy Shábek pen soldattan qashqan jaýjúrek ataman Andreı Strelshıkov ákep satady.

Hıýa hanynyń jarlyǵy boıynsha Andreı de, Shábek te óz sybaılastarymen birge Kaspıı teńizinde qaraqshylyq etetin. Hıýadan kelgen deldaldar tutqyndardy solardan satyp ap, osy bazarǵa ákelip saýdaǵa salady. Adam saýdasy Horezm ámiriniń qazynasyna kóp paıda túsiretin. Bunyń ózi táj ben taq qońyrat áýletiniń qolyna kóshken on segizinshi ǵasyrdyń jartysynan bermen qaraı dástúrge endi. Al taqqa Allaqul otyrǵannan keıin qul satýdan túsetin paıda eki ese artty.

Mahambet toby jarshylardyń, jamyraǵan sózin tyńdamaı, tutqyndarǵa kóz toqtatpastan, aqyryndap shetteı berdi.

— Aǵaıyndar-aý, qaı elsińder? — dedi Jantas, qoldary baılanǵan eki qazaq jigitin kergende shydaı almaı.

Úlkeni basyn kóterdi, bet-aýzy soqqydan kónekteı bop isip ketipti, biraq úndegen joq.

— - Jeıqunnyń saǵasyndaǵy qara qypshaqtar ǵoı. Maldaryn aıdap áketken aldıardyń sarbazdarymen shekisip qapty, — dedi top ishinde turǵan egde jastaǵy hıýalyq, qazaq tutqyndar úshin jaýap qaıtaryp.

— Al ózińiz Qaıypǵalı sultannyń nókerinen emessiz be, myrza?

— Joq! — dep kesip aıtty Mahambet. — Qansha suraısyń mynalardyń qunyna? — Saýdagerge óktem ún qatyp, ataǵan baǵasyn estidi de, bir dorba teńgeni aıaǵynyń astyna laqtyryp tastady. Jantas qos jigitti matastyrǵan arqandy qylyshymen qıyp jiberdi. Jas tutqyn Mahambettiń aldyna tizerleı jyǵyldy.

— Qoldaryna bos degen qaǵaz be! — dedi Mahambet tepsinip.

— Qandaı qaǵaz? Onyń ne keregi bar? — dep saýdager alaqanyn jaıdy. — Qul degenniń quldyqtan qutylmasyn shaırlardyń bilmegeni...

— Sender endi bossyńdar. Budan bylaı óz erikteriń óz qoldaryńda, — dedi Mahambet tutqyndarǵa. Jıylǵan jurt oǵan tesile kóz tigip tur: bireýleri rıza bolyp qyzyǵa, ekinshileri atarǵa oǵy joq, syzdana qaraıdy.

— Qazaq, aqyny Hıýada sulý tańdap shapqylap júr! — dedi áldekim. — Qaıypǵalı sultan ekeýiniń nıeti bir. Allaquldyń aýyldardy shabýyna bolyspaqqa kepti...

Yzadan qap-qara bop tútigip ketken Mahambet atyn yshqynta tebinip, ata jónelgende beıqam otyrǵan Nurbal aýyp qala jazdady. ? Qurt únsiz qaq jarylyp, jol berdi.

— Ýa, toqtańdar! — dep qyryldaı aıǵaılady egde tutqyn.

— Iá, ne aıtpaqsyń? — dep Jantas onyń jolyn bógedi.

Myrzańa aıta bar: maǵan satqynnyń aqshasyna alynǵan bostandyqtyń keregi joq! — Tutqyn entige sóılep tur, eki kózi qantalap ketipti.

— Jap aýzyńdy, aqymaq! — dep Jantas ony jotadan qamshysymen tartyp jiberdi. Balabek Jantasqa jarmasty.

— Qarýsyzǵa qamshy jumsamas bolar!

— Tantyǵandy tezge salady! — Jantas qamshysyn Balabektiń qolynan julyp aldy.

— Qutqarǵyshtar... — tutqyn tisin shyqyrlatty. — Qazaq aqyny. Jyrlaǵanda qyran kóringenimen is - turpaty qarǵadaı ǵoı. Saýǵa surap Hıýaǵa kepti. Syrym batyrdyń, túbine jetken Hıýaǵa... Ýa, óz eliń qaıda seniń? Meni bosatyp jaqsy atyńdy shyǵarmaqsyń ǵoı! Kim senedi meni azat degenge? Qara, áni! Apa-qaryndastarymyzdy, aıaýly analarymyzdy satyp jatyr tobymen! Satyp al solardy! Qatyn et...

Esinen aıyrylǵandaı sileıip qalǵan Mahambet ashynǵan jigitke tikireıe qarap tur. Yzadan qalsh-qalsh etedi. Bulshyq, etteriniń bult-bult oınap, bolat serippedeı shıratyla qalǵanyn Nurbal da sezdi. Kenet ol qyzdy aldynan aýdaryp astady da, jylaǵan áıelder jaqqa qaraı shaýyp ala jóneldi. Qazaq áıelderi — joqtaý aıtyp turǵan.

...Qarý-jaraq asynǵan hıýalyqtardyń qorshaýynda betteri ashyq, qyzdar tur. Bul qalada, jalpy kúlli Orta Azıada tek qazaq, áıelderi ǵana perde, ne páránji salmaı, jurt kózine kórine alady. Qyzdardyń appaq qýdaı óńderinen basqa eshteńeni kórmeı, olardyń solqyldap jylaǵan daýsynan basqa eshteńeni estimeı, Mahambet keledi top jaryp. Arýlar dalba - julbasy shyqqan kóılekterin de, jaıylǵan shashtaryn da jınaı almaı, qorqynyshtan, uıat pen órtengen namystan jerge kirip kete jazdap, qýa - qýa silesi qatqan kıikteı bop, bir-birine shaǵylysyp tur. Olardyń aıaq astynda eki betin josadaı ǵyp jyrtyp tastaǵan kempir joqtaý aıtyp jatyr:

... Qorǵan qaıda, el qaıda, erler qaıda?

Jalynǵanmen jaýyńa, kelmes paıda.

Erkek kindik qazaq ta quryǵan ba,

Tý túbinde tabysar joldas qaıda?!

Oý, alla, óziń jar bol jetimderge,

Bizge endi elim artyq ómirden de —

Hıýanyń qorqaýlary qan jutqyzyp

Áńgir taıaq oınatar kárip elge...

Oý, alla, azabyńdy maǵan - aq ber,

Ara tús mynaý turǵan jetimderge!..

Batyr aqylyn ashýǵa jeńdirip, qolyn qarýyna sozdy. Mahambet sart etkizip qylyshyn qynaptan sýyryp-aq aldy. Biraq qyzdardy kúzetip turǵan jaýyngerlerdiń naızalary Mahambettiń keýdesine tireldi. Temir shyqyrlady. Balabek pen Jantas aqynǵa kómekke kelip úlgerip, siltengen qarýlardy qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Mahambettiń, aty aspanǵa shapshydy.

— Aldıardyń atymen ámir qylam, tynyshtyq pen tártip saqtańdar! — degen daýys sańq, ete tústi. Bop-boz bolyp ketken Jantas taǵy da Balabektiń qasyna kelip, ıyq tirep tura qaldy.

— Kimsiń óziń? Túrińe qaraǵanda sultansyń, is-qımylyń qaraqshydaı! Aıt, janyń barda, áıtpese ishek - qarnyńdy shańǵa aqtaryp tastaımyn! — dep aqyrdy ásem kıingen jaýynger. Ózi jerdiń astynan shyqqandaı lezde paıda boldy. Janynda hannyń senimdi jendetteri — mırshabtar bar. Mahambet dostarymen birge qorshaýda qaldy.

Mırshabtardyń bastyǵy da keldi. Ol Mahambetke tesile qarap biraz turdy da, sosyn aqyndy han saraıynan kórgeni esine túsip, jaıdary júzben kúlimsirep qoıa berdi.

— Ómir - jasyń uzaq bolsyn, uly padıshahynyń meımany!

Ol aqynǵa neshe dúrkin ıilip tájim etti de, baqyraýyq jaýyngerdi dańǵoısyń dep, jerden alyp, jerge salyp balaǵattap tastady...

— Siz bossyz, myrza. Mynany sizge ulaǵatty aldıar ózińizge degen zor raqymy men iltıpatynyń belgisi retinde tartý etedi!

Mırshabtardyń bastyǵy Mahambetke jińishke aı bederi salynǵan kúmis tabaqshany berdi. Bul Hıýa handyǵynyń jerinde eshkim tımesin deıtin belgi...

Qyzdardyń aıaq astynda jatqan kempir taǵy da zarlap jóneldi. Keskilesken shaıqas kórýge jınalǵan jurttyń úmiti aqtalmaı, top ta birtindep taraı bastady. Osy arada ǵana Mahambet aınala qaptaǵan qara-qurym halyqtyń túgeldeı qarý-jaraq asynyp alǵanyn baıqady. Teginde, adamnyń qadyr-qasıeti ıyǵyna asynǵan qarýlardyń sany men sapasyna qarap baǵalanatyn sıaqty. Sóz semserge berilgen shaq.

Bazar ishi taǵy da dań-duńǵa tolyp ketti. Qaryzyn tólemegeni úshin qulaǵyn kesip tastaǵan bir bısharanyń esirik ashshy kúlkisi adam janyn azynata, aıazdaı qaryp ótti. Betke urǵan aptap pen ókpeni qysqan qapyryqtan, oılamaǵan jerde jaǵaǵa jarmasqan pále-jaladan bas aınalyp, eki shekesi solqyldaı bastady. Jeıqunnyń sýyndaı neshe túrli kir-qoqys, laısańǵa toly mynaý teńizdeı tolqyǵan kópshilikten tezirek qutylǵansha taǵat tappaı keledi Mahambet. Atynyń sońynan aıaǵyna oralǵan uzyn jelbegeıine shalynyp jyǵyla jazdap, úreıi ushqan Nurbal keledi dedektep júgirip.

Ol qalyp qoıam dep qorqady. Qalyp qoısa, bas salyp ustap qalady da, anaý turǵan qazaq qyzdarynyń kebin kıgizip satyp jiberedi dep qorqady. Kózin tars jumyp alǵan. Mahambetke jalbaryna qol sozyp, úzeńgisine jarmasady, aıaǵyn qushady. Álginde Mahambet bosatqan jas jigit te jýasyp qalypty, Jantas mingen attyń sońynan únsiz jelip keledi.

— Áket mynalardy, Jantas! Áket deımin aıaqqa oralǵy etpeı, apar Tókege, — dep aqyryp qaldy Mahambet, alǵa oza berip.

— Óziń qaıda barasyń?

— Bári bir emes pe qolynan túk kelmeıtin sorlyǵa!

Mahambet taqymyn qysyp qaldy artyna burylyp ta qaraǵan joq. Balabek te ilese ketti. Aınaldyra bıik qamal soǵyp, tereń órmen qorshap tastaǵan han saraıy turǵan tóbeni oraǵyta shaýyp ótti de, qalanyń kishi qaqpasyna qaraı quıyndata jóneldi. Ústine oqaly aq shekpen kıgen susty jaýyngerdi toqtatýǵa kúzetshilerdiń batyly barmady.

Mahambet pen Balabek qamal syrtyna shyǵyp kórinbeı ketti. Nurbal tutqynnan bosatylǵan jigit ekeýi Jantasqa ilesip, qazaq máhállalaryna qaraı aıańdady.

Qybyr etken tiri jan joq, tar kóshelerdi sharlap ótip, olar osy máhálladaǵy birinen-biri aýmaıtyn kishkentaı kóp qaqpanyń bireýine keldi. Jantas taqyldatty. İshten shashyn taqyrlap aldyrǵan, ústinde keń jeıdesi, butynda qabyǵan shalbary, aıaǵynda kónetoz aqjem etigi bar, aryq deneli adam shyqty. Beline qaıqıǵan sholaq pyshaq asyp alypty.

— Tóke, myna qyzdy úıge apar. Tynyqsyn, qansha jol keshkenin kim bilgen baıǵustyń... Mahambet jiberdi, — dedi de, Tókeniń áli de túsinbeı turǵanyn baıqap: — Zaty aýǵan ǵoı. Mahambetke hannyń ózi aıttyryp qoıypty... Al myna jigitti syrt kózge túsirmeı, jasyryn jolmen ózimizdiń bir úıge jetkizińder. So jerden óziniń qaraqypshaqtaryn taýyp alady. Kıim-keshek, qarý-jaraq bersin. At taýyp beremiz. Atyń kim, jigit?

— Noıan.

— Tym jas emespisiń óziń?

— Jıyrma bestemin.

Tóke qonaqtardy aýlaǵa kirgizdi. Sosyn Jantasty bólek shyǵardy da, qulaǵyna:

— Súıinqara batyrdan habar keldi, — dep sybyrlady. — Juma kúni qamys arasynda kútpek. Túıe ótkeldiń tusynda...

— Mahambet Darıaǵa ketti. Sabasyna tússin, ózim qarsy alamyn ǵoı.

Jantas bir kese qymyz ishti de, attanyp ketti. Tóke men Noıan aýlanyń túkpirindegi at qoranyń syrtynda esken shaǵyn baqqa kirip joq boldy. Áldeqaıdan bir bala keldi de, qabyrǵaǵa taqaı qoıylǵan eski taqtaǵa jaıǵasyp alyp, Nurbaldy alara qarap baqty da otyrdy. Teke qaıtadan kelip, qyzdy qarakóleńke salqyn bólmege aparyp kirgizgenshe áreń shydady. Sodan keıin ol sý, kúlshe nan, júzim ákep berip, qyzdy ońasha qaldyrdy.

Nurbal úreıi ushyp, buryshqa baryp tyǵyldy da, talaıǵa deıin esikten kóz almady, biraq ishke eshkim kirmedi. Aqyry ashtyqtan ózegi taldy bilem, nan men júzimdi apyl-ǵupyl jep aldy. Sosyn ydys-aıaqty jınastyryp, qaıtadan buryshqa baryp otyrdy. Júregi ornyna túsip, tynyshtalaıyn dedi. Kózi uıqyǵa ketip bara jatyp, Ǵırattyń arjaǵyndaǵy taýda qalǵan kishkentaı jerkepeni, erteden qara keshke bel jazbaı beınettenetin kári ákesin esine túsirdi. O baıǵus kólemi myna esiktiń arjaǵyndaǵy shaǵyn aýladan eki ese kishi, baıdan jalǵa alǵan, alaqandaı jerge atburshaq, kúnjit, apıyn, bıdaı egip tynym tappaıtyn. Atyzdy aınaldyra júgeri, anar, shabdaly ósiretin. Ákesi myqty - aq dıqan edi, jylyna eki ónim jınaıtyn. Sonda da qaryzyn óteı almaıtyn, quldyń aty qul ǵoı. Bárin de qojasy ıemdenip ketedi, Nurbal da sonyń menshiginde. Buny saýdagerge jibek shekpen men bir jylqyǵa satyp jibergen de sol ǵoı. Ákesi bergisi kelmep edi, qol-aıaǵyn baılap, sabap - sabap, anar aǵashynyń túbine tastap ketti. Tiri me eken sorly?..

Uıqyly-oıaý jatyp Nurbal qyrqa - qyrqa belester men mıdaı jazyqtan asqan uzaq joldy, apshyny qýyrǵan ystyqtan qyzaryp kórinetin tastaq súrleýdi esine aldy. Sonda alaýlaǵan aptapty neshe kún keshti, qansha krý⁹ jer júrdi eken? Kóz aldyna tar oıyqtary úńireıgen oq rabattary, olardyń meńireıgen dúleı kúzetshileri keledi. Tar bólmedegi balshyqpen sylanǵan edenge jaıa salǵan alashanyń nemese jóke tósenishtiń ústine ózi sıaqty kún, qyzdarmen birge qulaı ketip, kóz shyrymyn alatyn. Tipti túsinde de túıeniń órkeshinde júretin: attaǵan saıyn ishi-baýyry solqyldap, kókiregi syzdaıdy... Keıde jol boıyndaǵy qum qatqaq súr qardaı kózge shaǵylysady, keıde aıaq asty jol emes, dal - duly shyqqan qańyltyr sıaqty kórinedi...

Qyz kesh oıandy. Kún sáýlesi tar terezeden ketkeli qashan. Esik ashyp edi, ymyrt úıirilip qalǵan eken.

Aýlada bóten eshkim kórinbeıdi. Bala lapastyń astyndaǵy Tókege bul uıyqtap jatqanda shaýyp ákelgen jas shópti aqyrǵa salýǵa kómektesip júr. Úp-úlken tóbet balanyń aıaǵyna súıkenip tur.

Esik syqyryn estip, Tóke jalt qarady. Qyz esikti dereý jaba qoıdy da, ornyna baryp otyrdy.

Tóke maı sham ákep jaqty. Odan keıin bala ystyq palaý ákep berdi. Edendegi kishkentaı tereń shuńqyrǵa shoq tastap, ústine sháýgim qoıdy. Munda jatyp uıyqtaýyńa bolady degendeı, Teke ekinshi keńirek bólmege aparatyn oıýly esikti ashyp qoıdy.

Taǵy da jalǵyz qaldy. Aqyn tek tań ata keldi: ózi ashýly, sharshaǵan. Lám demesten keshki tamaǵyn ishe bastady. Cosyn jýynbaq bolyp, qumanǵa qol sozdy. Qyz ornynan atyp turyp, qolyna sý quıdy. Jýynyp bolǵan soń qymyz ishti de, kenet qyzǵa buryldy: — -Tasta myna búrkenshigińdi. Bizdiń qyzdar bet japqandy bilmeıdi! — dep jamylǵysyn julyp aldy.

Qyz yrshyp ketti...

* * *

Aptalar artta qaldy. Nurbal Hıýaǵa kelgen túni munaralardyń ústinen álemge ajyraıa qarap, tabaqtaı bop battıyp turǵan tolyq aı endi taýsylaıyn depti, onyń ornyn oraqtaı jińishke jańa aı alypty. Bul shaqta Nurbal da Mahambetke boı úıretken.

Mahambet onymen az sóılesedi. Keıde qatty ketip, dórekilikke basyp, taýyn shaǵyp tastaıdy, keıde buny múldem umytyp, óziniń tuńǵıyq oıyna batyp, qamyǵyp otyryp qalady. Endi birde ol buǵan áziniń týyp - ósken dalasy jaıly, qazaqtar týraly aıtady, qyzdyń otany jóninde suraq qoıady. Biraq qyz Ǵırat týraly eshteńe de bilmeıdi, oǵan ákesiniń shap - shaǵyn aýlasy men alaqandaı baqshasynan basqa jarytyp áńgime aıta almaıdy. Shynynda ne aıtsyn, óz úıiniń tabaldyryǵynan eki eli attap shyǵýǵa haqysy bolmasa ne bilýshi edi?..

Nurbal áńgime-dúkenge joq. Mahambetke dostary qonaqqa kelgende ol Tókemen birge dastarqan jaıyp, pıalalarǵa qymyz quıady da, meımandardy ońasha tastap shyǵyp ketedi. Tóke buny óz qyzyndaı kóredi.

Qojasynyń jaı ǵana aqyn emes ekenin ol birden baıqady: jurt terezesi teń otyryp sóıleskenimen onyń sózin ózgeshe iltıpatpen tyńdaıdy. Sońǵy kúnderi qonaq basyp ketti, qyrdan Berish rýynyń shabarmany keldi. Soǵys bolady degen sybys bar, deıdi ol, áldeqandaı Jáńgir han, Isataı batyr degenderdi aıtady... Mahambet Hıýadan attanbaq boldy.

Nurbal taǵy da taǵatynan aıyryldy. Aqyn muny ózimen birge ákete me, álde tastap kete me?

Qazaqtar áıel zatyn aıqasqa salmaıdy. Al onyń týǵan elinde erkekter soǵysta jeńilis tabatyndaı bolsa, ata namysy, el abyroıy bylǵanbasyn dep áıelderin, analary men arýlaryn óltirip ketedi. Biraq bulaı etetin tek aýǵan erkekteri men Úndistannyń radjpýrlary ǵana ǵoı, al Nurbaldyń qazirgi ıesiniń tegi de, dini de ondaı emes. Óıtse ol buny óltirmeıdi ǵoı... Sonda qaıtpek? Aqyn onyń ákesin aıtty - aý: «Sálemińdi ákeńe óz aýzyńmen aıtarsyń!» — dedi emes pe! Sonda ákesine qalaı kezdesedi? O dúnıege barǵanda ma?..

* * *

Tastaı bop qatyp qalǵan sortańdy tań jaryǵynan beri ketpenmen toqpaqtap ýatyp, shyǵyrmen sý tartyp quıyp jatqan dıqandar jumystaryn tastaı bere, Jeıqunǵa baratyn jolda quıǵytyp kele jatqan qos attyǵa mazalary ketip, seziktene qarap tur. Kim bilipti, netken jandar? Múmkin, Allaquldyń shabarmandary shyǵar. Sonda olar qystaqtarǵa ne habar taratyp júr eken? Bálkı, sońdarynda hannyń zeketshileri bar bolar. Biraq salt attylar eshkimge nazar aýdarmastan, qystaqtarǵa burylmastan únsiz aǵyzyp keledi.

Mahambettiń kóz aldynan qazaq boıjetkenderi, olardyń jasqa toly janarlary keter emes. Qart ananyń azaly daýsy da qulaǵynda turyp qalǵandaı. Betin qarsydan soqqan eskek jelge tósep, sońyna óksheleı ergen Balabekti baıqamastan, Mahambet, aýyr oıdyń qorǵasyn qushaǵynan aryla almaı, shapqylap keledi, shapqylap keledi...

Bóten jurttan qorǵan izdegen qashaqpyn ba? Qara basyńdy saqtap qalǵannan ne opa? Kúni keshe ǵana atan daýsyń japan dalany jańǵyrtqan sen emespisiń? Edil men Jaıyq arasyn, Aral men Syrdyń jaǵasyn jaılaǵan qazaq jigitteri seniń óleńderińdi aıtyp júr emes pe?..

Arǵymaqtyń balasy

Az ottar da, kóp jýsar,

Talaýdan tatqan dáni bar.

Azamat erdiń balasy

Az uıyqtar da kóp jortar,

Dushpanǵa ketken ary men

Barymtaǵa túsken maly bar.

Ýa, Mahambet, erligiń qaıda ejelgi? Shydamyń qaıda? Álde ol qýatyń Kalmykovodaǵy túrmede túgesilip pe edi, álde almas júziń jer kezip júrip jasydy ma? Joq, batyldyǵyn aırylyp, boldyq ba qorqaq, maıyrylyp? Namystan góri tirligińdi táttirek kóre bastadyń ba?.. Qobylandy batyr qıssasyndaǵy: «Qasqyr ekesh qasqyr da joldasyn jolǵa tastamas», — degen sóz esine tústi. Oıy san qubylyp, birden - birge ketedi, taıaýdaǵy oqıǵalardy kóz aldyna ákeledi... Taǵy da joqtaý aıtqan azaly ana:

Erkek kindik qazaqta quryǵan ba,

Qatyn bolyp qashqan ba tereń saıǵa?

Qashaqtaı syrǵaqtap nege keldi Hıýaǵa? Qara bastyń qamyn jegen qorqaqqa týǵan elden artyq ne bar — qaı aýyl da qushaq jaıa qarsy alyp, jasyrady ǵoı jaýlardan. Kómek suraı kelip pe edi? Kimnen? Hıýanyń hanynan ba? Áste bir qorqaý ekinshi qorqaýdy talap óltirýge bolyssa, jemtigi túgeldeı ózime qalsyn degen nıetpen ǵana kómektesetini aıan ǵoı. Álde sen munda Esim hannyń bóltirigi Qaıypǵalı sultandy qoldap kelip pe ediń? Aý, ol Jáńgir hannyń taǵyn alý úshin ǵana júr ǵoı...

Qaıypǵalıdiń ákesi Esim handy kezinde Syrym batyr óltirgen bolatyn. Al sen ǵoı, Mahambet, ózi han.bolǵysy kep júrgen sultanǵa qyzmet etpeksiń... Ýa, Mahambet, sonda sen Jáńgir hanmen nege óshtestiń?.. Álde Qaıypǵalı Jáńgirge qaraǵanda raqymdy bolady, patsha graftaryna, atamandarǵa, sultandar men baılarǵa úlestirgen jerlerdi halyqtyń ózine qaıta taratyp beredi dep oılaısyń ba?.. Joq!..

Birte-birte sońǵy jyldary kórgen qıynshylyqtardy esine túsirdi. Astyndaǵy aty shabystan jeliske aýysty da, azdan soń ıesiniń basyn erkine jiberip, buǵan kóńil qoıman otyrǵanyn sezip, aıańǵa keshti. Balabek te qýyp jetip, qatarlasa júrdi. Oı qursaýynan kenet oıanǵan Mahambet oǵan tańyrqaı qarap aldy da, aqtalǵan raımen:

— Ózen jaǵasyna baraıyqshy, — dedi. — Jaıyqty da, Syrdarıany da kórmegenime kóp boldy ǵoı, Jeıqun solardy eske túsirer...

Aldarynan bir bala jolyqty. Qolynda túıinshegi bar eken. Jer aıdap júrgen ákesine tamaq alyp barady - aý, shamasy. Mahambet kúlimsirep qoıdy. Myna bala inisi Musaǵa uqsaıdy...

...Berishtiń ataqty jylqyshysy Ótemistiń on uly bar edi. Ótemis olardy at jalyn tartyp mingennen - aq er ústinde tárbıelep esirdi. Ákesi kezinde óz aýylyn Aıshýaq hannyń jendetterine qarsy kótergenin Mahambet bala shaǵynan biledi. Júrek jutqan jigitterin jaýǵa bastap shapqanda qarsy turý qıyn edi-aý olarǵa. Týǵan aýylyn talaı-talaı qıyn -qystaýdan alyp ótip, qol jetkisiz qıyrlarǵa bastap jónelgende han jasaǵy da, qazaq-orys atamandarynyń jazalaýshy otrádtary da sońynan ilesýge batpaı qala beretin. Qyrdy jańǵyryqtyra zeńbirek atyp, Oraldaǵy aıyrbas saraıynda Aıshýaqtyń balasy Jantóreni han kótergende jáne ol ózin kúlli Kishi júz qazaqtarynyń ámir - ıesimin dep jarıalaǵanda, — Ótemis ılikken joq.

Mahambettiń ákesi ary taza, ádil de batyl jan edi. Ol óz balalaryn balapanyn baýlyǵan qyrandaı tárbıeledi. Aıaǵan emes, músirkegen emes, qarshadaı kezderinen - aq asaý atqa mingizip, sadaq tartýdy, qylysh shabý men naıza ustaýdy úıretti.

Balalary batyl bop ósti. Eń úlkeni Bekmuhambettiń basqalarynan góri aqyl-parasaty moldaý edi. Al kenjesi — jańaǵy balany kergende Mahambettiń esine túsken — Musa, qoı aýzynan shóp almaıtyn uıań, eshkimmen juǵysa qoımaıtyn úndemes, buıyǵy bolatyn.

On alty jasynda Mahambet Berish rýynyń jez tańdaı aqyny atandy. Kez kelgen aýyl ony qoshemettep qarsy alatyn boldy. Ádette kóp maqtaý aıtpaıtyn, sózge sarań aqsaqaldar bul degende saırap qoıa beretindi shyǵardy. Aýyzǵa ilingen talaı-talaı tanymal aqyndardy op-ońaı jeńip, berishterdiń aıbynyn asyrdy. Bul kelgende starshyndar da, batyrlar da qol qýsyryp, esik ashatyn boldy. Onyń dańqy bútkil Kishi júzdiń aýyldaryn sharlap ótip, Edil boıyndaǵy noǵaılylarǵa, Qarataýdy jaılaǵan shektilerge, odan asyp, qaptaǵan qalyń qypshaqqa, Arqadaǵy Arǵyn men Naımanǵa jetti. Shekti rýynyń maly joq kedeı batyrlary Kótibar men Arystan oǵan jortýyl ústinde túsirgen arǵymaqtaryn syıǵa tartty. Al berishterdiń eń syıly adamy — starshyn Isataı ony eń jaqyn dosym, eń jaqsy kóretin baýyrym dep jar saldy.

Mahambettiń jasy on toǵyzǵa tolǵanda jalpaq jazıradaǵy bıik tóbelerdiń birinde ıisi qazaq bas qosqan uly quryltaı boldy. Kishi júzden bes myń starshyn, bı, sultan jáne qojalar jınaldy. Olar Jáńgir sultandy aq kıizge orap, bútkil júz basyna han kóterdi. Orys patshasynyń sheshimi men qyrdaǵy sultan áýletiniń uıǵarymy osyndaı edi. Jáńgir Bókeı balasy bolatyn. Ózi sultan bop turǵan kezde 1801 jyly I Pavel patshadan Edil men Jaıyq arasyndaǵy jerlerdi Kishi júzden bólip alyp, jańa handyq qurýǵa ruqsat suraǵan Bókeıdiń balasy - tuǵyn. Imperatordyń kanselárıasy oǵan kómekti myqtap kórsetý kerek dep uıǵardy. Sóıtip 1812 jyldyń qarsańynda Kishi júz ekige bólindi. Edil men Jaıyq arasyndaǵy keń jazyq ishki orda atandy da, qopalaqtaǵan qazaqtardyń pysyn basyp, buqtyryp ustaý úshin patsha aǵzam qyrǵa qaptaǵan qamaldar men beketterdi ornatyp tastady. Bókeı ishki ordanyń hany boldy — Bókeı degenine jetti. Jáńgir bolsa, han taǵyna muragerlik salty boıynsha kelip otyrdy.

Jańa hannyń qurmetine arnalǵan saltanatty qoshamet bastalǵan kezde ulaǵatty quryltaı Mahambetti Kishi júzdiń eń myqty aqyny dep jarıalady. Jas han sol zamatynda - aq dúıim jurttyń kózinshe Mahambetti qasyna shaqyryp aldy da, astyna at mingizip, ústine oqaly shekpen jaýyp, qolyna úkili naıza, qurysh qalqan jáne kúmis qynapty almas qylysh , ustatyp turyp, ony óziniń dosy ám Kishi júzdiń bas aqyny dep jar saldy. Han Ótemistiń úlken uly — Bekmuhambetti de qanatynyń astyna alyp, kóp ýáziriniń biri etip taǵaıyndady.

Mahambet bes jyldaı hanmen birge turdy. Saraı dańqyn asyrǵan, saraı syıyn jyrlaǵan aqyn-jyraý, ánshi - kúıshilerdiń ishinde onyń jóni bólek boldy. Toı-tomalaq pen saýyq -

saıranda da, ıt júgirtip, qus salǵan, at shaýyp, báıge alǵan jıyn - jarysta da ol aqsúıekter men baı tuqymynan aldyna jan salmady...

Áý degende, Mahambettiń kıiz úıi Atyraý jaǵasyndaǵy qoınaýlardy qýalaı qonǵan Jáńgir hannyń bıik te sándi shatyrlary men abajadaı aq úıleriniń janyna qatar tigilýshi edi. Aq patshanyń, Buhar ámiriniń, Hıýa hanynyń elshileri, Orta júz ben Uly júzden kelgen shabarmandar hanǵa qalaı jaǵynsa, aqynnyń syı-qurmetine jetýge de sondaı tabynatyn. Mahambet ol kezde beıne beıishtiń tórinde júrgendeı bolatyn. Jáńgirdiń basqa qatyndaryn bir shybyqpen aıdaıtyn, jyr dese ishken asyn jerge qoıatyn Fatıma hanymnyń bul degende úzilip turatyn otty kózqarasy da janyna maıdaı jaǵady. Han shabarmandary aýyl-aýyldy aralap, jańadan alynatyn alym-salyq jaıyn habarlap júrgeninde, sándi shatyrlarda toı-tomalaq kóbeıip, dastarqandar molaıǵan saıyn kedeı aýyldardyń hal - aqýaly múshkildene túsetininde de Mahambettiń sharýasy bolǵan joq. Ol tek Fatımaǵa tabynatyn, fransýz, nemis, orys jáne parsy tilderin kúıeýinen kem bilmeıtinin, erkin ósken ári sholjyń, ári názik, ári zymıan — áıteýir qyryq qubylǵan qyzyq minezderin kórgende tamsana beretin...

Qum shaǵyldary kóktem aıynyń kúmis sáýlesine shomylǵan bir tamasha túnde Mahambet hanymnyń, shatyryna kirdi. Jáńgir ań aýlap ketken bolatyn, Mahambet te jıyrmanyń birine shyqqan. Hanym ony qabyl aldy.

Endi birer jyldan soń Mahambet Jáńgirmen birge Peterbýrg attandy. İshinde marqum Esim hannyń balasy — Qaıypǵalı sultan bar, han jasaǵymen birge sol qysty orystardyń astanasynda etkizdi.

...Birde Mahambetti sol jerde ofıser - emshimen tanystyrdy.

— Dal-Lýganskıı myrza sizben qazaq aqyny retinde aýdıensıa¹⁰ jasaǵysy keledi, — dedi ımperıanyń ishki ister mınıstrliginde tárjimeshi bolyp isteıtin jylpos naıman jigiti. Mahambet qonaǵynyń atyna emes, syrtqy keıpine kóbirek kóńil aýdardy. Ózi bir qazymyr jan eken, álgi ofıser, qyr ómirinen qaıdaǵy joq áńgimeni qazbalap, kóp surady. Árbir estigen qazaq sózin býynǵa bólshektep, ejelep aıtqyzyp, maǵnasyn túsindirýdi ótinedi. Orynborǵa barmaq eken, sodan da qazaqtardyń ómir - turmysymen kep áýestenetin kórinedi, aýyldarda Pýgachev týraly jurttyń ne aıtatynyn bilýge qushtar.

Mahambet oǵan ákesinen, dalanyń aqyn-jyraýlarynan, «Jırenbet orystyń»¹¹jasaǵynda qyzmet etken Berish pen Adaı shaldarynan estigen áńgime - hıkaıalaryn túgeldeı aıtyp berdi. Pýgachev qazaqsha sýdaı eken, ańyz - ertekterińdi espelep kep soqqanda kópti kórgen kónekóz aqsaqaldaryńnyń ózi aýzynyń sýy quryp tyńdaıdy eken desetin dala jurty.

Qazaqtardyń qalmaq - qytaı shapqynshylarymen qyrǵyny jaıly da Mahambet qonaǵyna bir kesh boıy áńgime shertti.

— E-e, basqa tóngen qater bulty sol bir shaqta Kishi júzdiń de, Orta júzdiń de, Uly júzdiń de barsha rýyn yntymaqtastyrdy da, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp, biregeı qımyldaǵan qýatty da aıbarly qazaq halqy arysy sonaý Aralǵa deıin kirip ketken zulym jaýdy týǵan jerden qýyp shyqty, týǵan eldiń azattyǵyn qorǵap qaldy. Biraq aıqas kezinde talaı batyr jer jastandy ǵoı...

— Al buǵan deıin qazaq bas qosyp birigip kórip pe eken? — dep surady ofıser.

— Uly júzdiń Deshti - Qypshaǵynda sultan bolǵan qara qyldy qaq jaratyn Jánibek bıdiń balasy — Qasym han tusymda birikken kórinedi ǵoı, — dedi Mahambet. — Al Qasymnyń uly Aqnazardyń júrek jutqan batyrlyǵy men erligi jaıly shyǵarylǵan talaı óleń-jyr bar. Onymen Ivan Groznyıdyń ózi kelissóz júrgizipti desedi. Aqnazardyń ataq - dańqy qazaqtardy noǵaılarmen odaqtastyryp, mońǵoldar men jońǵarlarǵa talaı jerde soqqy bergen soń tipti dúrildep ketipti. 1570 jyldary qazaqtarmen barlyq halyq eseptesetin boldy. Taqqa Aqnazardan keıin otyrǵan Syǵaı hannyń sorlylyǵy bolmaǵanda bizdiń memleket bop nyǵaıýymyz erkek tamamdalatyn ba edi, qalaı...

— Siz qaıda oqyǵansyz?

— Aýyldyń oqymystylarynan jáne joǵary mártebeli taqsyr Jáńgir hannyń ordasynda, — dedi Mahambet.

— Sizder jaqqa, Orynborǵa aqıqat baramyn. Aman-esen jolyǵyp, máslıhat qurýǵa yntyqpyn. Sol kezde men sizden han áýleti jaıly emes, Syrym Datuly týraly surarmyn, yqsyr. Siz, tegi, saraı aqynysyz - aý, á? Dala shonjarlarynyń ata-tegin jaqsy biletinińiz kórinip tur...

— Bizdiń baıtaq dalanyń turǵyndary handar men sultandardyń ozbyrlyǵyna qarsy ne zamannan beri kúresip keledi ǵoı, qurmetti myrza. El olardy jaman atasa, istegen qylyqtaryna qaraı aıtady. Qazaq degenińiz en dalada erkin ósken órkókirek halyq. Sińiri shyqqan qara jaıaýyna deıin namysker, bas ımes tákappar kelemiz. Múmkin, bizdiń baǵymyz da, sorymyz da osynda shyǵar. Biz batyrlardy tiri kezinde qasterlemeı, ólgennen keıin qaıǵyramyz. Eń jamany — árkimniń bir rýyn madaqtap qyryq pyshaq bolatynynda, al el bastaıtyn kósemder ózara bılikke, shen-shekpenge talasyp-aq qyr -qysyp bitedi. El basyna kún týǵanda maıdanǵa batyrlar shyǵady. Biraq shyn bostandyq elde de joq, erde de joq. Tegi Sonyń ózi bolyp pa eken ómirde? Han ekesh han da taǵymnan túsip qalam ba dep qaltyrap otyrady. Al maǵan kelsek, men saraı aqyny emespin.

Men Syrym Datuly sıaqty dańqy jer jarǵan batyrlary, eńiregen erlerdi jyr etip ótpekpin!..

Eger máslıhattyń bas kezinde Mahambet aldyndaǵy otyrǵan kisini tek patsha chınovnıgi dep bilip, ádepten aspasa, endi suhbattasy sózben shymshyp alǵanda, óziniń ádettegi úırenshikti qalpyna tústi. Kómeıine kelgen sózdi keri ıtermeı, oı - pikirin ashyq aıtyp, ashyna sóıledi.

Qonaq kisiniń at jaqty ashań óńi burynǵysynan da sopaıa túsip, ózi de Mahambetteı qyzynyp alǵan. Túrine qaraǵanda áli de otyra túsip, áńgimeni sabaqtaı berýge yntaly sıaqty edi, ishke hannyń adútanty kirdi de, Mahambetti uly mártebeli Jáńgir han shaqyrtyp jatyr, dedi.

— Biz sizben áli qyrda kezdesermiz... — dep qonaq qosh aıtysty. Mahambet onyń sopaıǵan ashań júzin, eńkishteý tulǵasyn jadynda saqtap qaldy.

Han men onyń nókerleri ornalasqan ońasha saraı ortalyqtan shalǵaı edi. Han aqshany aıamady. Kúnde saýyq, kúnde toı. Bir toıy bir toıynan ótedi. Patsha saraıynyń tóńiregindegi aqsúıekter de Jáńgirdiń mol syıyna shash-etekten keneldi de qaldy. Tiginshiler Fatımaǵa arnap kóılek artynan kóılek tikti. Ár balǵa, ár qabyldaýǵa ol jańa sán - sáýletpen bardy.

Ol kezde Peterbýrg aqsúıekteriniń qys kózi qyraýda birden-bir kóńil kóteretin jeri — baldar men qabyldaýlar bolatyn. Al ondaı jıynda qyrǵyz-qaısaq hany men onyń qylymsyǵan qıyq kóz kelinsheginiń bolýy qabyldaýǵa erekshe bir ekzotıkalyq reńk beretin.

Kún artynan kún zyrlap, aı ótti, eki aı boldy. Dúrildegen oıyn-saýyq, qabyldaý keshterin Jáńgir de azaıta qoımady: ol alystaǵy gýbernıalardy aralap ketip, qaıtyp oralmaı jatqan ımperatordyń aýdıensıasyn kútýli edi.

Kúnderdiń bir kúninde bári astan-kesten boldy. Keshke belgilengen kezekti qabyldaý ótpeı qaldy. Peterbýrgke patshanyń ólimi týraly habar jetti. Qala ústin qońyraýlardyń qaraly dańǵyry jańǵyryqtyrdy. Kep uzamaı bári de jym boldy. Endi jurt jańa patshanyń táj Kıý saltanatyn tosty. Jáńgir han da jańa aldıaryna tartar syıyn ázirleı bastady.

...On tórtinshi dekabr kúni tústen keıin Senat alańy jaqtan atylǵan kóp zeńbirektiń dúmpýin estip, Jáńgir han atyn aldyrdy da, janyna kúzetshi - jasaýyldaryn ertip, ortalyqqa qaraı shaba jóneldi.

Qala kósheleri jypyrlaǵan halyqqa toly, alańdy qalyń ásker qorshap alypty. Jáńgir han İshki ister mınıstrligine qaraı tartty. Sol jerde Mahambet taǵy da Lýganskııdi kerdi. Lýganskıı myrza qatty abyrjýly eken, tipti amandasýdy da umytyp ketti.

— Al, buǵan ne deısiz, taqsyr? Qandaı jandar, a? Jo - joq, bu degenińiz pýgachevshına emes, bul basqa Rýs... Páli, siz meni ǵafý etińiz. Siz, álbette, bul ofıserlerdi bilmeısiz, Tegi, olarda sharýańyz bola qoıar ma eken sizdiń, Mahambet myrza?!

Dal-Lýganskıı sózin short úzdi de, asyǵys ketip qaldy.

«Olar» týraly Mahambet shynynda da eshteme bilmeıtin. Al sol kúni nendeı oqıǵa bolǵanyn onyń bilgisi - aq kelip edi.

— Esýas buzaqylar búlik shyǵarmaq bopty, — dedi Jáńgir han.

— Armıa kóterildi. Basshylyǵynda eń tańdaýly ofıserler turǵan, — dep sybyrlady endi bireýler.

— Búlikshilerdiń qupıa qoǵamy áshkerelendi. Kóterilis janyshtaldy, — dep jazdy gazetter.

Han óz adamdaryna kóterilis jaıly tis jarmaýǵa jarlyq qylyp, ózi jańa ımperatorǵa jolyǵýǵa daıyndaldy.

Úsh apta ótken soń Jáńgir han jańa patsha aǵzamnyń aldynda adal qyzmet etýge ant berdi. Sodan keıin saraıda bal boldy. Mahambet Qaıypǵalı sultanmen birge aq mármárdan qashalǵan tas dińgekterdiń túbinde turdy. Ol keń zalǵa, jarqyl-jurqylǵa, kóńildi shýylǵa toly mynaý shadyman tobyrǵa tańdanbaı da tamsanbastan, óz qara basynyń túkke tatymaıtyn bısharalyǵyna degen jıirkenishti sezimmen qaraıdy. Patshaǵa qarsy bas kóterýden qaımyqpaǵan ofıserler týraly oı basynan keter emes.

Sodan keıin balǵa patsha aǵzamnyń ózi keldi. Rossıa ımperatory zaldy qaq jara ótip, ıilip sálem qylǵandarǵa sál jymıa jaýap qaıtardy. Han tobynyń janynan óte berip ol Fatımaǵa aıaldady. Jáńgir han áıelin ımperatorǵa ózi tanystyrdy. Patsha ony bıge shaqyrdy. Fatıma shet jurt elshilerin esten tandyryp, ásem de názik qımylmen dóńgelene jóneldi...

Onyń qulaǵyna aıtylǵan patsha sózin jurt bir-birine sybyrlap taratyp jatty.

— Jarqynym-aý, jabaıylardyń arasynda qaıtip qana júrsiz? — degen edi I Nıkolaı.

Azıalyq ásem arý:

— Týǵan eldiń tútini ashshy da bolsa jaǵady, aldıar... — dep orys óleńimen jaýap qaıtardy.

Qorjyn - qapshyǵyn syı tartýǵa, omyraýyn ordenge toltyryp, jańa patsha Nıkolaıdan general shenin alǵan Jáńgir han ordasyna qaıtyp oraldy. 1826 jyldyń kóktemi bolatyn. Edilden Jaıyqqa deıingi ıen jazyqtyń jon-jotasy, saı salasy, qum - qopasy jasyl kilemdeı jaınap jatqan. Jaz da kelip qalǵan. Barlyq azýly sultandar men starshyndardy jıyp, oralý qurmetine arnaǵan toıdy ótkizgen soń Jáńgir endi Narynqumnyń qaq ortasyndaǵy Jasqus degen jerden capaı soǵýǵa jarlyq qyldy.

Jasqusqa myńdaǵan jataqty aıdap ákeldi. Uzyn - salqar túıeli kerýender men at jekken arbalar qurylysqa qajetti aǵash, mármár tartýmen boldy. Qurylysshylardy bes júz tóleńgit kirpik qaqpaı kúzetti. Ózin kúzetetin, jurttan mal, aqsha, astyq jıatyn jańa jasaqty Jáńgir óz qolymen qurǵan edi... Árbir otrádta general - gýbernatordyń kómegimen lınıalyq qamaldardan alǵan qazaq-orystar men soldattar bardy. Olardyń ornyna Jáńgir qyr jigitterin zorlap aıdatyp jibergen...

Peterbýrgten patshanyń atynan Ordadaǵy han saraıyn jabdyqtaýǵa jáne taq qoıylatyn zaldy sándeýge dep otyz bes myń som keldi. Fatıma sulýdyń bir kıer saltanatty jasaýy, gaýhar tas ornatqan qazaqsha ulttyq kıimi ǵana júz elý myń som turatynyn eske alsaq, patsha aǵzamnyń bul syıy raqymdylyq pen dos nıettiń belgisi retinde ǵana berilgen kishkentaı tartý edi.

Han áýletiniń shatyrdan saraıǵa kóshý saltanaty buryn - sońdy bolyp kórmegen uly toımen aıaqtaldy. Alaıda bul dýmannyń qonaqtary arasynda sultan Qaıypǵalı Esimuly bolmady.

Ol Peterbýrgten Nıkolaı patshaǵa da, Jáńgir hanǵa da rıza bolmaı, ábden ókpelep qaıtty. Óıtkeni ol ózin han taǵyna kimmen de bolsa talasa alatyn laıyqty básekeles sanaıtyn. Jáńgir hannyń tobynda qatardaǵy kóp sultannyń biri bop júre berý onyń namysyn keltirdi. Onyń ústine Jáńgir de oǵan kóńil bólmeıdi, tipti aǵa sultan degen ataq ta bermedi. Han nókerin dalanyń jas aqsúıekterinen jıyp, Orynbordan jıi-jıi qonaq shaqyrýǵa qushtar. Solardyń aldynda óziniń til biletindigin kórsetip, edáýir maqtanyp qalady. Ivan Groznyı jóninde áńgime qozǵap, Baraq hannyń Táshkende qanshama medrese, qanshama mazar saldyrǵanyn álsin-álsin, san qaıtalap qoımaıdy...

Óz qol astyndaǵy jerlerde Jáńgir orys patshasynyń tártibin ornatty. Alym-salyq kóbeıe tústi: han dastarqanyna dep soǵym, soıys, jasaq salyq, ásker men qonaq salyq; patsha generaldaryna, jasaýyldar men shabarmandarǵa beriletin alym; sultandar men dinbasylary úshin tólenetin salyq. Han ordasynyń mańaıyndaǵy on bes myń tútinniń ár qaısysy Jáńgirge aı saıyn tartý ákep turýy kerek. Kim de kim bul mindetti oryndamaıtyn bolsa, shańyraǵy ortasyna túsip, aıyrlady, janyn beredi. Al Jáńgirge jeti atasyn da bolsa azǵantaı jaqyndyǵy barlar Jasqusqa qaraı berdi de, uzamaı saraı turǵan Ordanyń aınalasy kishigirim qalaǵa aınalyp ketti.

* * *

Bir jaǵynan dańq qushaǵyna, ekinshi jaǵynan Fatımanyń qushaǵyna kirip, ábden erke bop alǵan Mahambet Peterbýrgten kelgen soń da hannyń isterine den qoımaı júre berdi. Bir kúni ordaǵa Isataı starshyn shaqyryldy. Han oǵan Darhan qaǵaz¹², bermek bolyp edi, biraq Isataı almaı qoıdy.

Meniń rýym — Berish, Jáńgir han, sondyqtan da seniń qaǵazyń sen qara qataryna jatqyzǵan elim men ózimniń arama qoıǵan qalqandaı bolýyn qalamaımyn.

Sen qaǵazdy almaǵannan eshteńe ózgere qoımas, Isataı aǵa. Qonǵan baqtan qashpas bolar, bergen qoldy qaqpas bolar, — dedi Mahambet saraıdan shyǵa bergen Isataıǵa. — Sen qaǵady alsań da Berish rýynyń basshysy bop qala beresiń. Men de sol eldiń balasymyn.

Jón aıtasyń, Mahambet. Biraq sóz men jóninde emes. Sen quldar esirgen baqshada turasyń, hannyń qara halyqtan tartyp alǵan aqshasyna kelgen sharapty ishesiń. Jáńgirdiń darhan qaǵazyn ustaǵan baılar, sultandar, bıler men qoja - moldalar kedeılerdiń órisin taryltty. Aýyldardy túgin qoımaı tonap, adamdardy baspanasyz, jersiz qaldyrdy. Edilden Jaıyqqa deıingi Atyraý jaǵasynyń shúıgin shópti shuraıly qonysy kansler Bezborodko men graf Iýsýpovqa berildi. Voıskovoı atamandar bizdiń jerdi soıǵan qoıdyń etin úlegendeı bólshektep jatyr: eń semiz, shuraıly múshelerin jandaraldar, ofıserler, sultandar, qoja-moldalar men han alady da halyq nesibesine mujylǵan súıekter qalady. Egin jaıdy, mal jaıylymdaryn da taryltyp tastady. Jáńgir qazaqty aqsúıek pen qaraǵa bóldi. Ótemistiń uly bolǵanyńmen sen de kópten beri sol aqsúıekter tobyndasyń. Tarta ber solaı, halqyń qan jutyp, kókiregi qars aıyrylyp otyrǵanda Jáńgirdi madaqtap jyrlaı ber...

Isataıdyń ár sózi qamshydaı tıdi. Mahambet bir qyzaryp, qýaryp tur. Mundaı sózdi ol eshqashan estigen emes. Jáne ol ózi ádil de erjúrek batyr dep jaqsy kóretin, syrtynan dáıim tabynyp júretin Isataı ǵoı sógip turǵan.

Isataıdyń sózin bir top jasaýyldarynyń ortasynda turǵan hannyń ýáziri, Mahambettiń aǵasy — Bekmuhambet te estigen edi.

— Áı, Isataı, sen tym erkinsip kettiń, tiliń de jylandaı ýly. Sen búgin qonaqsyń. Sondyqtan da bir jolǵa keshemiz. Biraq hannyń quryǵy uzyn, odan qashyp qutyla almaısyń. Esińde bolsyn osy. Qonaqtyǵyńdy paıdalanyp, Mahambettiń júregin ýlaı berme. Al endi saraı mańynan taıyp tur.

— Ámirińdi eki etpen, Bekmuhambet. Biraq ekeýmiz maıdanda kezdeser kún qaraq bolar, — dedi Isataı. Sosyn Mahambetke burylyp — Saǵan eshkimniń ámiri júrmeıdi. Mynaý baqshanyń saıaly ekeni ras, alaıda ara bal jıǵan jerde jylan da ý jyıatyny taǵy da shyn. — Isataıdyń sózi onyń degbirin qashyryp, beımaza kúıge túsirdi. Toı toılap, dastarqan basynda otyrsa da, ańǵa shyǵyp, saıat quryp júrse de, esinen ketpeı qoıdy. Ol endi burynǵysyndaı raqatqa beıqam batyp jata almaıtyn boldy. Han aldynda ıilgen basty, qyzmetshi quldardyń ábden unjyrǵasy túsken jasqanshaq keıipterin kórgende jyny ustaıdy. Bordaqyǵa baılaǵandaı maıy syrtyna shyqqan jasaýyldarǵa qarasa, qany basyna shapshyp, qalshyldap ketedi. Týǵan aýyldy saǵynady. Baýyrlary da elge shaqyryp qoıar emes. Olar ákesiniń ony jastaıynan Maqpalǵa atastyryp qoıǵanyn eske salyp, endi áke ósıetin oryndaýdy talap etedi.

Peterbýrgten oralǵandaryna úsh aı ótkende, ol hanǵa aıtpastan, júzbasy Jantaspen birge aýylyna júrip ketti. Musa olardy úılerinen jıyrma shaqyrym jerden qarsy alyp, aýylǵa jetkenshe Mahambettiń kelgenin jurtqa jaıyp, qonaq shaqyryp, aldarynda shapqylady da otyrdy.

Sol kúni-aq, Mahambet qarshadaıynan birge ósken Maqpaldy kerdi. Aýyldaǵy eń ádemi boıjetken bopty. Keshinde altybaqan túbindegi mazdaǵan ottyń basynda, ózi sıaqty bir top qyzdyń ortasynda jetigen tartyp otyrǵanda taǵy kerdi. Laýlaǵan jalynnyń jalpyldaǵan jaryǵynda ol ertekte aıtylatyn Kúnikeı sulýdaı eles beredi. Eki beti albyrap, janarynda qýanysh oty jarqyrap, qolań shashy qara altyndaı jaltyrap otyr. Daýsy qandaı deseńshi! Syńǵyrlaǵan úninde saǵynysh sazy bar. Ánniń ózine arnalǵanyn, qyzdyń buny zaryǵa kútkenin, endi qýanyshyn ánge qosyp shyrqaǵanyn Mahambet bilip tur.

Kelesi kúni ol boıjetkenniń tulpar minip, topqa túskenin kerdi. Bir de bir jigit qýyp jetip, betinen súıe almady.

Mahambetke dostary Maqpalda kóp jigittiń oıy baryn aıtty. Baılar qudalyqqa kisi salǵanmen zorlyq jasaı qoımapty. Onyń ústine Maqpal da Mahambettiń kózine shóp salmaq emes.

Eki jastyń toıy jasaldy. Berish aýyldarynyń bári - bárinen qonaq keldi, biraq aralarynda Isataı bolmady.

Qaıda ketkenderi belgisiz, áıteýir kóship ketipti, — dep keldi jibergen kisi. — Kól jaǵasyndaǵy toǵaı ishinde me, álde Narynqumǵa kirip ketti me, kim bilsin...

Jeti kúnge sozylǵan toı-dýman tarqaı bastaǵanda-aq hannyń, shabarmany keldi. Mahambet qaıtsyn depti Jáńgir. Aqyn Jasqusqa Maqpaldy da ala bardy. Jáńgir sultan men bılerdiń saltanatty májilisinde Mahambetti han taǵynyń, murageri — balasy Zulqarnaıdyń aqylshy-ustazy etip taǵaıyndady da, Orynborǵa oqýǵa attanatyn hanzadanyń qasyna erýge buıryq berdi. Maqpaldy qaıtadan aýylǵa jiberip qalaǵa júrýge týra keldi.

***

Mahambet Orynborda Fatıma hanymnyń ákesi Muhametjan mýftıdiń úıinde turdy. Bul Bókeı ólgennen keıin Jáńgir kámeletke kelgenshe ishki ordanyń bıleýshisi bolǵan Shyǵaı hanǵa da, Jáńgirdiń ózine de kezinde kóp yqpal jasaǵan adam edi. Osy kisiniń aqyl-keńesi boıynsha Ordada qoja - moldalarynyń ústemdigi dáýirlep, keptegen meshitter salyndy, allanyń atyn jamylǵan alym-salyq molaıdy.

Bir kezde Muhametjan orys armıasynyń ofıseri — patshanyń Qabýldaǵy barlaýshysy edi, keıinnen Peterbýrgtegi tanystarynyń kómegimen Orynborǵa kóship bardy da, gýbernatormen dostasyp aldy. Musylmandar ony dinniń joqshysy dep qurmetteıtin, uzamaı ol Mekkege qajylyqqa baryp qaıtty da, ózine-ózi múftı ataǵyn berdi. Muhametjan budan bir jyl buryn, Jáńgir patshaǵa barar aldynda dúnıe salǵandy. Sóıtse de onyń úlken úıi esh ózgeriske ushyramady, qyzmetshi - malaılarynyń sany da azaımady. Onyń bári Fatımanyń arqasynda ǵoı.

Bul úıde Zulqarnaıdyń aqyl - keńesshisi az emes eken. Sonan da Mahambettiń uzaqty kún ańǵa ketýine nemese jigittermen birge soldattardy úıretip jatqan alańǵa baryp qarap turýyna múmkindik týdy. Ofıserler oǵan hannyń osyndaǵy kózi dep kepe - kórneý ıba saqtap, jarıa ádeptilikpen qaraıtyn. Qylyshtasý kezinde kórsetken eptiligi men keremet batyrlyǵy onyń abyroı-ataǵyn arttyra tústi. Al myltyq atý kezinde asqan mergendigimen kezge túskennen keıin ofıserler ony óz ortasyna shaqyrdy. Osy qaýymnan birte-birte kóńildes dostar taýyp aldy da, óz shákirtin janyna qaldyrdy.

— Hanzadańnyń háli qalaı? Ásker ónerin úırenip júr me? — dep surady odan bir kúni basqalardan góri tonnyń ishki baýyndaı jaqyndasyp ketken porýchık Shýstıkov.

— Qazanshynyń erki bar — qaıdan qulaq shyǵarsa, — dedi Mahambet.

— Bunyń orystyń «Kajdyı na svoı arshın meráet» ¹³deıtin máteline uqsas eken, á?

— «Volnomý volá» ¹⁴degen dálirek shyǵar.

— Al, hanzadań qaıda kázir?

— • Múftıdiń, úıinde pyryldap jatyr.

— Osy qaısaqtar Syrymnyń asy ¹⁵degendi aýyzdarynan tastamaıdy. Múftıge de sondaı as beredi eken desedi, ras pa sol?

— Tap osy arada «Kajdyı na svoı arshın meráet» degen sóz dep soǵar edi. Halyq Syrymdy qorǵanyshym dep jaqsy kórse, múftıdi ıttiń etinen jek kóretin. Eske alsa, ony qojalar men ımamdar ǵana eske alatyn shyǵar, — dedi Mahambet.

— Árkimniń áýlıeligi óz basyna. Kórgenmin men senderdiń múftılerińdi. Al onyń eń jaqyn dosy knáz Volkonskııdiń qoljaýlyǵy Ermolaev degen bolatyn. Áı, qanisher edi-aý o da, quddy hannyń eteginen ustaǵan múftıdeı bolatyn. Aqyry joly ańǵarylmaı, áskerı sottyń jazasyna ushyrady. Senderdiń, múftılerińdi ǵoı allanyń ózi alyp tyndy. Qalaı deseń de dúnıede ádildik bar áli.

— Al Nıkolaı patshanyń ofıserlerdi darǵa asqany qalaı, ol da ádildik pe? — dedi Mahambet ádeıi túkke túsinbegen montany keıippen.

— Sózińde búlik bar-aý, aqyn! — dep sekem alyp qaldy Shýstıkov. Sosyn ol da qýaqylana kúlimsirep:

— Bizdiń burynǵy general - gýbernatorymyz joǵary mártebeli knáz Grıgorıı Volkonskıı: «Bári de qudaıdyń qudiretinen», — degen sózdi kóp aıtýshy edi. Ózi bir raqymy mol, meıirbandy kisi edi. Kazarmalardy aralap júrip, soldattardyń «qaraýylǵa qarap» ¹⁶boı túzeýin qadaǵalaıtyn.

Sondaıda shpısrýten¹⁷ jegen eshkim bolmasa, qatty - aq, renjıtin Joǵary mártebeli taqsyr soldattardy, óte-móte mujyq balasy men senderdiń qyrǵyz-qaısaq, tuqymdastaryńdy sap ortasynan ótkizip, shompolmen¹⁸, shyqpyrtqandy aıyzy qana kórsetetin. Ózi eshqashan qol jumsamaıtyn, syrttan ǵana baqylaıtyn.

Mahambet ún qatpady.

Al sen dekabrıster týraly óleńdi estidiń be? — dep surady Shýstıkov kenet.

Dekabrısteriń kim?

Álginde óziń aıtyp turǵan ofıserler ǵoı. Nıkolaı patshaǵa qarsy bas kótergender. Óziń de sol kezde Peterbýrgte bolǵan joqpysyń...

Men alańda bolǵam joq. Tek zeńbirekterdiń dúmpýin ǵana estidim, — dedi Mahambet.

Sol ofıserler óz polktarynda patsha aǵzamnyń ýkazyna qaramastan soldattardy shpısrýtenmen dúreleýden bas tartty. Al seniń dárejesi bıik Jáńgir hanyń kázir óziniń tóleńgitterin sol shpısrýtenmen soǵatyn bopty desedi. Ras pa sol?

— Bizde shompol joq!

— Shpısrýten ornyna qamshy jegen, shybyqqa qaraǵanda áldeqaıda qattyraq dúrelengen jigitterdi óz kózimmen kórdim. Olardy osynda, Orynbordyń bazarynda satty, — dedi Shýstıkov.

— Kim satty?!

— Aldıar hannyń jasaýyldary.

— Kimge?

— Bári bir emes pe? Kim alsa, soǵan. Buǵan arnalǵan ýkaz da bar.

Bul jóninde knáz Grıgorıı Volkonskıı 1806 jyldyń " ishinde-aq ruqsat surap, İshki ister mınıstrliginiń aldyna másele qoıǵan bolatyn. Al graf Potoskııdiń arqasynda pomeshıkter men saýdagerler ózderi satyp alǵan qaısaqty jeke menshigindegi krepostnoılar sıaqty quldaný pravosyna ıe boldy. Bylaısha aıtqanda, ony, máselenkı, ıtke aıyrbastaımyn dese de óz erkinde. Kerek deseńiz, Potoskıı myrza qaısaqtardyń balasyn satyp alǵandarǵa aıyryqsha jaǵdaı jasaýyn talap etti ǵoı.

— Qazaqtar óz balasyn satpaıdy. Salsa, tutqyndaryn ǵana salady saýdaǵa! — dedi Mahambet. Biraq Shýstıkovtyń sózinde shyndyq baryn biledi. Porýchıktiń sózi zárli mysqyldan góri muńdas, qaraılas kóńilden týǵandaı. Jáńgirdiń qatygezdigi men ozbyrlyǵyn meńzep, kezeıtin sekildi.

— Balasyn óz erkimen kim sata qoısyn, Mahambet. Áke - sheshesiz qalǵan jetim balalar ǵoı saýdaǵa túsetin. Dalada qańǵyryp júrgen jerlerinen ustap alady, ashtyqqa ushyraǵan aýyldardan jınaıdy. Buny men tizimnen bilemin... Jersiz qalǵan kedeı baqtashylar Jaıyqtan ótip, bizge barady. qazaqtar bolsa olardy keri qýady. Aýyldar ashtyqqa shydamaı qyryla bastaıdy. Aman qalǵandary jetim balalardy satyp kúneltpek bolady, qaıtsyn, tuıyqtan shyǵar odan ózge jol joq bolsa bısharalarǵa, búıtkende tiri qalary haq qoı, áıteýir...

Shýstıkov aıaýsyz ashyq aıtyp tur. Mahambet ún qatpady. Bul arada talasýdyń da, ashýdyń da orny joq. Ol ózegin órtegen yzany sharapqa jeńdirmek bolyp ishe berdi, tyńdaı berdi. Bir kezde qart aqynnyń aýzynan estigen Aqtamberdiniń¹⁹ myna bir óleńi tústi:

Kúldir de kúldir kisinetip,

Kúreńdi miner me ekenbiz,

Kúderiden baý taǵyp,

Aq kireýke kıer me ekemiz!

Jaǵasy altyn, jeńi jez,

Shyǵyrshyǵy torǵaı kóz,

Saýyt kıer me ekemiz!..

Qońyraýly naıza qolǵa alyp,

Qońyr salqyn tóske alyp,

Qol tóńkerer me ekemiz!

Ol mas bolǵan joq. İshken saıyn oıy da ustaryp, ushtala túskendeı edi. Endi esine Isataıdan kelgen hat tústi. «Aqyn degen — el erkesi. Biraq olar halyq súıispenshiligi men halyq úmitin aqtamasa, qarǵysqa ushyraıdy. Dala dástúri osyndaı. Qaztýǵan ²⁰ da, Shalkıiz ben Jıembet²¹, Tátıqara da, Buqar jyraý ²²da — osy aqyndardyń eshqaısysy da ómir boıy handy jyrlap, handy madaqtap ómir keshken joq» — dep jazǵan edi Isataı. Bul hat oǵan qatty áser etken, Isataımen sońǵy kezdesýi kóz aldyna qaıta-qaıta oralyp, kópke deıin ketpeı qoıǵan...

Mahambettiń ońasha shyǵyp, jalǵyz qalǵysy keldi...

Orynborǵa kelgen aǵa sultandardyń bireýi ony múftı úıiniń syrtyndaǵy baý ishinde otyrǵan jerinen taýyp alyp,taq muragerin tárbıeleýge onsha kóńil bólmeı, óz betimen ketkeni úshin hannyń atynan renish bildirip, ashý shaqyrdy. Mahambet álgi sultandy nókerleriniń kózinshe daýystap turyp sybap aldy da, qaıtadan Shýstıkovtyń úıine ketip qaldy. Bunda ol Jáńgir hannyń dushpany Qaıypǵalı Esimovtiń búlik shyǵarǵanyn estidi. Bul habar general - gýbernatordyń keńsesine búgin kelip túsipti.

Múftıdiń úıine qaıtyp oralǵan Mahambet jigitterine at erttesýge buıryq berdi.

Sol joly ordaǵa qaıtyp kele jatyp ol endi ne isteıtinin bilgen joq. Tek bir nárseniń basy ashyq — ábden óshiktirip bolǵan han saraıyn endi máńgibaqı tastap ketetini haq.

Qyr joldarynda, búginde myna jatqan Jeıqunnyń boıyndaǵydaı kúıki - júdeý kedeı keshter ushyrasady. Bireýleri Jaıyqtyń arǵy betine, bireýleri bergi betine ótpek. Jerden óris jaıylymnan jurdaı bolǵan aýyldar qonys izdep alasapyran. Ózen - kóldiń jaǵasy men bulaq sazdyń salasyndaǵy jaqsy jerler qoldarynda Darhan qaǵazdary bar baılardyń sultandardyń han tuqymynyń, enshisine berilgen, shenine jýytpaı aıdap shyǵady. Jataqtardyń astyndaǵy atyn, túıesin, sońǵy qoıyn tartyp áketip jatyr. Han jasaǵyndaǵy tóleńgitter, lınıalyq qamaldardaǵy jasaýyldar men qazaqtar bas kóterer, pana bolar estıar erkekterdi aıdap ketip, artynda qalǵan qyz-kelinshekterin qorlaıdy. Kedeı aýyldar jazalaýshylardyń kózine túse bermeý úshin qonystaryn kúre Joldardan aýlaq salyp, qum ishin boılaı otyratyn boldy...

Mahambet jolshybaı esh jurtqa toqtamady. Eshkimnen eshnárse suramastan, óz oıyna tereń shomyp, júre berdi.

Eki kúndik sapardan soń Mahambet pen onyń dostary Jaıyq qamalynyń jolaýshylar aıaldaıtyn úıine kelip jetti de, at aýystyryp minip, Ordaǵa týra baratyn jolǵa tústi. Orman ishinde olar sýatqa toqtaǵan kishkentaı shekti aýylyna tap boldy. Salt attylardy kórgende ústeri jalba-julba, jalańaıaq, balalar arbalarǵa qaraı dúrkireı qashyp, áıelder dereý otyryp óshirip, ony-muny zattaryn jınastyryp, túıelerin qomdaı bastady. Erkekteri bir jerge ıirilip toptana qaldy.

— Qaıdan kelesińder, qaıda barasyńdar? — dep surady Mahambet.

— Kóktemnen beri kóshýmen kelemiz. Ata-babamyzdan beri jaılap kele jatqan jerimiz bir atamanǵa unaǵan eken, endi qaı aradan baryp oshaq qazarymyzdy bir allanyń ózi ǵana biledi, taqsyr, — dedi aryq shal, — Arqandaǵan attaı bolyp júrmiz ǵoı shyr aınalyp. Edilge jetip ek — patsha jeri dep ári jibermedi. Jaıyqqa baryp ek, odan da ótkizbedi — jer ózimizdiń qazaqtiki bolǵanmen qamal quryp, bólshektep tastapty ǵoı, túge. Shekaradan ótýge bolmaıdy deıdi. Toqtaıyq desek — túrip shyǵady, jer ózińdiki bolmaǵan soń... Endi bizge bir-aq jol qaldy — qumǵa baryp panalaý. Qolymyzda túgimiz joq: astan da, maldan da jurdaımyz. Eki shalymyz ben birneshe balany jolshybaı kómdik, myrza. Qázir sizge berer laıyqty dám de tappaı qınalyp turǵan jaıymyz bar. Rahym etińiz, aıypqa buıyra kórmeńiz... — Bir beti jaraqattan qısaıyp ketken aryq shal — aýyl aqsaqaly Mahambet atynyń aldyna jer tizerleı qulady. Balalar jylap jiberdi.

Sumdyq edi bul. Jurt tamaq bere almaǵan joqshylyǵymyz úshin jazaǵa ushyraımyz ba dep qorqyp tur. Máńgilik qorqynysh qushaǵynda ǵoı bul pendeler. Kez kelgen salt atty kisi bular úshin baqytsyzdyq belgisindeı. Sondyqtan da olar jol ústindegi kezdesýden shoshynary haq...

Mahambet endi kesh ataýlyǵa jolaýdy qoıyp, olardy sonadaıdan aınalyp ótetin boldy.

Ordaǵa Orynbordan attanǵandaryna birneshe kún bolǵanda kelip jetti.

— Maıdan dalasynan asyqqan shapqynshydaı bolyp, tez - aq jettik-aý, — dedi Mahambettiń bir dosy aldaryndaǵy qum tóbelerdiń astynan Jasqus oıpańy shyǵa kelgende. — Osynshama uzaq jol ońaı emes-aý. Sonaý Jaıyqtan Edildiń jaǵasyna deıin...

Oıpańǵa túser aldyndaǵy bıikten ashylǵan kórinis tamasha eken.

Aınalasyn altyndaı jaltyraǵan qum shaǵyldary qorshaǵan erteginiń kilemindeı keń jasyl alqapta ıreleńdeı aqqan aına bulaqtar men shaǵyn ózender, sarǵaıǵan egin men órtteı qyzarǵan tary egistigi, shoqtana ósken toǵaılar men jaıqalǵan shabyndyqtar, bytyraı qonǵan aq shaǵaladaı aýyldar, jaıylǵan mal kórinedi... Biraq bárinen de jolaýshylarǵa eń jaqyny qamal edi. Barsha joldyń túıini soǵan baryp tireledi. Mahambettiń aýyldaryna aparatyn tar soqpaqtyń basy da osy túıinde jatyr-aý, tegi. Osynaý oıpań bir óziniń boıyna shel saǵymy men dala elesiniń barsha túrin túgel jınap alǵandaı.

Qamal qabyrǵalarynyń túbinen qazylǵan tereń ór alystan baıqalmaıdy, onyń ústine múk basqan qabyrǵalar da alqaptaǵy jasyl shalǵynnan onsha ajyratarlyq emes. Saraı ǵana men mundalap oqshaý kózge túsedi. Kóshe jaqtaǵy qyzyl tústi zor esiktiń aldyna aq mármárdan alty dińgek óripti. Saraı sán-saltanaty mol, eńseli salynǵan. Onyń eki qaptalyn ala han týystarynyń úıleri tur. Olardy qaýsyra ornalasqan qyzmetshiler men kúzetshilerdiń jatyn orny, odan árirekte baý-baqsha, taǵy da qalyń qabyrǵa kórinedi. Sol qabyrǵanyń arǵy jaǵynda tastan qalaǵan abaqty, tereń zyndan, tutqyndardyń jylaǵan daýsy da sol aradan shyǵady...

At tuıaǵy Jasqustyń jumsaq shalǵynyna tıgen kezde taıaýdaǵy shoq qaıyńnyń ishinen bir top qus usha jóneldi. Arttarynan qarshyǵa qýyp barady.

Qap, qoramsaǵym bolǵanda, shirkin! — dep ókindi atqosshy jas jigit.

Bolmaǵany mundaı jaqsy bolar ma, áıtpese óler jeriń sol ǵoı. Sen tartqan sadaqtan túse qoıatyn qandaı suńqar ol?! — dep kúldi ekinshisi.

Qarshyǵa degen bir qus bar,

Qanaty aıdyń astynda,

Uıasy onyń saıada,

Qaraǵaı, qaıyń basynda.

Ańqaý ósken er edim,

Bula bolyp jasymda.

Bul qonysqa qondyrǵan

Ata-babam ońbasyn,

Tańda — sırat ²³basynda!..

Atqosshy bozbalanyń úni ashyq ta ashshy eken. Mahambettiń óleńderin birinen soń birin eske túsirip, shabyttana jatqa soǵyp keledi. Onysyn aqyn da unatyp qalǵan.

Ýah - haı! Bas, bas! Óleńdetip, ándetip kirelik Jasqusqa! — desip jigitter de dúrkiredi. Astaryndaǵy attary da unamaı belderi bosaıtynyn sezip, oqyranyp, aýyzdyq súze bastady.

— Mahambet sóılesin, jańa shyǵarǵan óleńderin aıtyp bersin! Saparymyzdyń aıaqtalý qurmetine! — dep qoıar emes dostary.

— Er jigit óz jolynyń qaı jerde aıaqtalatynyn bile me eken, sirá? — dep surady Mahambet. Dostaryna bir qarap alyp, kózin Jasqustyń ulan-asyr jasyl jazyǵyna qadady:

Aı astynda bir kól bar

At shaptyrsa jetkisiz...

Ortasynda alýa, sheker bar

Tatqan qýlar ketkisiz.

Ol bir sát únsiz qaldy da, oıly júzben jalǵastyra berdi:

Qarada da qara bar,

Han uly basyp ótkisiz,

Allanyń bir kúni bar,

Bir jarym aı jetkisiz.

Muńdas erler bolmasa,

Meniń aıtqan sózderim

Qulqyńa jaman jetkisiz...

Jigitter birine-biri qarasty. Aqyn jumbaqtap sóılep keledi. Osy sátte olardyń aldynan tym-tyraqaı shapqylaǵan kóp salt atty shyqty.

— Ne kórindi? Jaqsylyqqa bolsa edi mynalary? Óı, bu neǵylǵan báıge? — dep daýystady Mahambet.

— Báıge de erteń, sharshy topqa jigit túser at oıyn da erteń! — dedi uzyn boıly bozbala tizginin tarta berip. — Armysyz, aqyn - aǵa! Hosh kelipsiz!

— Bar bol, inim, atyń kim? — dedi Mahambet.

— Qumar, Jappas batyry Narymbaıdyń balasymyn. Ákem jeme-jemge kelgende talaı jolbarysty jaıratqan kisi. Ózim Jantastyń júzdigindemin. Jantas sizdi ábden saǵyndy, kútýli. Erteń bizdiń júzdik masqarlardyń júzdigimen jarysqa túsetin edi, attarymyzdyń terin ap júrmiz. Kópten beri júgirmeı, sháý bop qapty janýarlar. Búgin tún tań assa, erteń álekedeı jalanyp shyǵa keledi ǵoı. Aıaqtary da jeńildeıdi...

— • Al analar kim? — dedi Mahambet, qamaldan alystap bara jatqan júksiz kerýendi nusqap.

— Hanǵa- — qaryzdaryń bizge atshy, jalshy ákep berip, endi qaıtyp bara jatqan Shómekeıdiń alaıaqtary ǵoı. Aqsaqaldary ketken joq, hanǵa aıtar aryzdary bar kórinedi. Han bolsa ań aýlap júr.

Qabaǵyń qatý ǵoı, Mahambet. Orynborda ne boldy? Álde taǵy da hanymnyń qushaǵyn saǵynyp qaldyń ba? Ondaı bolsa, kúzetinde turýǵa men daıyn. Fatıma da kútýli shyǵar, dep qýlana sóıledi Jantas ony shyǵaryp salyp turyp.

Qashan da óstip qyljaqtaısyń da júresiń. Meniń kelgenimdi hanym estimeı-aq qoısyn...

Áldeqashan bilip alǵan bolar-aý. Aldaı almaısyń ony. Sen nemene, hannyń ruqsatynsyz kelip pe ediń?

Iá.

Al tuqymy qaıda?

Orynborda.

- Onda sen munda nege keldiń?

— Senimen qoshtasaıyn dep...

— Nemene sonda, han ordasy jaqpaǵany ma saǵan?

- Meniń óz ordam bar ǵoı.

— Onyń nesi artyq?

— Basqasy bolmaǵanmen, bostandyǵym artyq.

— Bostandyq degen — erkin ómir ǵoı. Bizdiń aramyzda senen erkin adam joq. Aıtqan sóziń sultandardyń da, jarly-jaqybaıdyń da aýzynan túspeıdi, baılar kelip bas ıedi, áıel bitken ǵashyqtyqpen kóz súzedi ózińe. Osy sen Qaıypqalı sultannyń jolyn qýǵaly júrgennen saýmysyń? Esińde bolsyn, biz ony ustaıyq dep ásker jıyp jatyrmyz.

— Qosh bol! — dep Mahambet onyń sózin bóldi.

Jáńgir demalyp otyr. Ańnan túnde qaıtqan, endi búgin tańdaýly jasaýyldarynyń ónerin kórmek. Anadaıda birinen - biri oqshaýlanyp on eki ata baıulynyń jas sultandary men baılary tur.

Bul kúni Ordaǵa jınalǵan belgili starshyndardyń qasynda ataǵy jer jarǵan qos batyr da bar: Parıjge shapqany úshin medal alǵan, bir kezdegi orys armıasynyń soldaty Narynbaı kárıa, onyń janynda jigit shaǵynda jaý júrek Ákim atanǵan, Borodıno shaıqasynda kórsetken qaharmandyǵy úshin Kýtýzovtyń óz qolynan nagrad alǵan, qazir alystaǵy Jıdeli aýylynda turatyn Aldıar aqsaqal. Narynbaı men Aldıardy han otstavkaǵa shyqqan knáz Volkonskııdiń ornyn basqan general Essenge kórseteıin dep shaqyrtqan bolatyn. Jańa general-gýbernator hanǵa qonaqqa tek erteń kelmek. Al búgin jigitter daıyndyqtaryn aqtyq ret baıqap kórýge shyqty...

Jigitter kók maıdanǵa jınalyp jatyr. Tebeniń eteginde aınalalaryna jaltaqtaı qarap, biraq sonda da ózderinin, osaldyqtaryn sezdirgisi kelmegendeı, eńselerin kóterińki, tik ustap Shómekeıdiń kedeı aýyldarynan kelgen aqsaqaldar tur.

— Anaý aryz aıtqysh janashyr nemelerge baryp aıt: aýyldary ýkaz boıynsha tıesili qoı - jylqysyn aıdap ákelgenshe osy aradan tyrp etpeıdi! — dedi han jarshysyna. — Oǵan deıin qamap tastańdar ózderiń!..

— Qylyshtasýdy bastaýǵa bolady, taqsyr! Tóleńgitter daıyn tur, — dedi Jantas hanǵa, — Sodan keıin bizdiń júzdik masqarlarmen jekpe-jekke túsedi...

Han úndemedi. Shatyrǵa Mahambet taıap qalǵan edi. Jáńgir aqynnyń tym erkinsip ketkendigine yzaly bolatyn. Mahambettiń Orynbordan kelip, endi óz aýylyna attanbaq bop jatqanyn búgin tańerteń estigen. Jolynan toqtatyp, osynda ákelýge ámir qylǵan. Basqalarǵa qaraǵanda Mahambettiń jóni bólek, hannyń onymen júz shaıysqysy kelmeıtin. Aqyndarmen arazdasqannan abyroıyń artpaıdy. Biraq búgingi qylyǵy bastan asyp ketti. Mahambet qarshadaı Zulqarnaıdy Orynborǵa jalǵyz tastap keldi. Tym asqaqtap ketti-aý, terezesin teń sanaı bastaǵany ma...

Aqyn tóbeniń etegine kelip atynan tústi. Shómekeıdiń shaldaryna qurmetpen bas ıip, sálem berdi.

— Qulaǵym sende, Jáńgir! — dedi daýystap.

— Qasyńnan han taǵynyń murageri, jas myrzańdy kóre almaı turmyn ǵoı, — dedi han yzasyn ishine tyǵyp.

— Ol Orynborda qaldy.

— Al sen nege mundasyń? Álde sen ózińdi mynaý sultannan myqty sanaımysyń? — Jáńgir aınalasyndaǵy jaısań topty nusqady. — Mahambet, ornyńdy bil! Meniń de raqymym sheksiz emes. Qaıt Orynborǵa! Jáńgir hannyń saǵan aıtar jarlyǵy osyndaı!

Handyǵyń da, jarlyǵyń da ózińe, Jáńgir! — Mahambettiń úni temirdeı qatqyl estildi.

Jurt tyna qaldy. Fatıma shatyrdan shyǵyp, bosaǵaǵa toqtady. Kıimi kúnge shaǵylysyp, jarq-jurq etedi. Jigitter sapy qybyr etpeı, sultandar úrke qarap, údireıisip tur. Jáńgir aýzyn asha almaı, sileıip otyr.

Sen halyq qarǵysyna ushyradyń, Jáńgir han! — Mahambettiń zor úni saı-salaǵa sańqyldap, kómeıine kópten beri tyǵylyp júrgen sózderi aǵyl-tegil aqtarylyp ketti. — Sen meni ózińniń sultandaryńmen salystyrdyń ǵoı. Jaýap ber endeshe:

Altyn taqty handardyń

Handyǵynan ne paıda?

Qaryp penen qaserge

Týralyq isi bolmasa? ...

Hannan qyryq týǵansha

Qaradan bir-aq týsaıshy,

Halyqtyń kegin qýsaıshy...

Tart tilińdi, tiliń kesilgir! — dep aqyryp jiberdi esin jıǵan han. — Qaıdaǵy kek, kimdi aıtyp tursyń?

Seni, Jáńgir! — dedi Mahambet. Sosyn shómekeılerdi nusqap: — Han ekeniń ras bolsa, bosat analardy. Qazaq arasha suraı kelgen aqsaqaldarǵa buǵalyq salmaıdy.

Ras aıtady. Bas kespek bolǵanmen, til kespek joq. Ataly sózdi aıaqqa baspaıdy. Bosat shaldardy, aldıar!.. — dep kújildedi Narynbaı.

Áı, jigitter! Aqsaqaldarǵa at ákeńder! — dedi Mahambet, kóńildi únmen atshylarǵa burylyp. Olar ne isterin bilmeı sasyp qaldy. Oılamaǵan jerden batyrlanyp alǵan shómekeıler attarǵa qaraı tura - tura júgirdi. Aldarynda dembelshe kelgen tórtbaq shal barady. Ol bir atqa yrǵyp minip aldy.

Toqta! — dep aqyrdy Jáńgir ornynan tura berip. Qolyndaǵy kishkentaı altyn shoqpary jarq ete tústi.

Eı, Jáńgir! — dedi oǵan shómekeılerdiń basshysy. — Sabyr et. Dál qazir menikin kesip tastasań da, qudaıdyń ózi kýá, Mahambet durys aıtady!

Ákim batyr, júzidigiń qaıda! Baılańdar bárin! Soǵyńdar dúreni! — han shoqparymen Mahambetti kórsetti.

Mahambet atyn aspanǵa sekirtip, shaldarǵa aıǵaı saldy:

Áıda, kettik aqsaqaldar!

Shómekeıler shaba jóneldi. Ákimniń júzdigi sońdarynan qýyp berdi.

— Kettik, jigitter! — dep Jantas Mahambetti óz júzdiginiń ortasyna aldy da, tartyp otyrdy. Mahambet sytylyp alǵa shyqty da, jigitterdi Ákim jasaýyl bastaǵan soldattardyń sońyna saldy. Soldattar myltyqtaryna jarmasyp, at ústinde shúrippelerin qaıyra bastady.

— Toqtat! Toqtat! — dep aıqaılaıdy, Jantas jigitteriniń ortasyna túsken Ákim. Óz soldattaryn seldegen at nópirinen áreń-áreń degende alyp shyqty.

Shómekeıdiń shaldary qazǵan or, aqqan aryqtan orǵytyp ótip, bıdaı egisi men kók shabyndyqty artqa tastady da, aryndata shapqylap kete berdi. Sońdarynan jazyq dalada andyzdaı shaýyp Mahambettiń dostary barady, qum jotalardy betke ustap...

* * *

Jáńgir terisine syımaı ashýlandy. Sol kúni-aq general - gýbernatordy qarsy alýǵa attandy da, kelesi kúni tańerteń sálemdesip bola bere Essenge «ury, satqyn, búlikshil» Mahambettiń júz jigitti janyna ertip, qashyp ketkenin baıandady. Sol jerde turyp generaldan qamal kúzetin kúsheıtý úshin qosymsha otrád surady.

Óz áskerleriniń ishinde búlik shyǵýynan qoryqqan Jáńgir han qazaq júzdikterin lınıadaǵy orys qorǵanystaryna jiberdi de, olardyń ornyna soldattar men qazaqtardan quralǵan jazalaýshy otrádtar alyp, jańaǵy jazalaýshylar men tóleńgitterden aralas júzdikter qurdy. Jeke jasaqtaryn Jáńgir aǵa sultandarǵa kómekke jiberdi.

Mahambet aqyn Jáńgirge ashyq qarsy shyǵypty degen habar aýyl-aýylǵa dúrkireı taraldy. Bir aýyldan soń bir aýyl sultandar men han bıligine baǵynýdy qoıyp, búlikshilerdi kúreske bastaıtyn kósem izdedi. Olarǵa ázderin patsha beketteri men qamaldarynyń samsaǵan qalyń ortasynan Jaıyqtyń arǵy jaǵasyna, patsha jendetteri men Jáńgir han zeketshileriniń kózinen tasalaý, Saryarqanyń kóz jetkisiz keń jazırasyna alyp shyǵyp, Kishi júzdegi týystaryna bastap aparatyn adam kerek edi. Sondaı adam tabylǵan da sıaqty bolatyn.

Esim balasy — Qaıypǵalı sultan ózin Jáńgirden jábir kórgenderdiń qorǵanymyn, qaıyberen - qyryq shilten qutqarýshysymyn dep jar saldy. Ol artyna ergen halyqty Shyǵysqa, Jaıyqtyń arǵy betine bastap aparyp, Kishi júz ben Orta júz handarynyń kelisimi boıynsha ushy-qıyrsyz Saryarqa tóskeıinde kósh - qonysyna shek qoıylmaıtyn jańa handyq qurýǵa ýáde qyldy.

Onyń tóńiregine Tana, Sherkesh, Shómekeı, Shekti rýlarynyń ashýly starshyndary, Masqarlar men Ketelerdiń japa shekken kedeı aýyldary, jeti rý — Kerderi, Tóleý, Jaǵalbaıly, Tabyn, Tama jáne Kereıdiń qýǵyn kórgen qashqyndary toptasa bastady. Biraq Bókeı ordasyndaǵy basqa rýlar, ásirese sultandary men baılary Jáńgirmen jaqsy atalar, asyqpaı artyn kútip qaldy. Osydan az ýaqyt buryn búlik shyǵarǵan Qarataı sultannyń joryǵyna qatysqan aýyldar da qozǵala qoımady. Bular shaıqas kezinde talaı-talaı bozdaqtarynan, mal-múlkinen aıyrylyp, azyp-tozyp, patsha jandarmdary men han qaraqshylarynyń qatań baqylaýynda bolatyn.

Olar Qarataıdyń sońynan on bes jyldaı erdi. Sonyń buıryǵy boıynsha Úndistannan, Irannan, Buhara men Aýǵanstannan Rossıaǵa baratyn saýda kerýenderiniń jolyn kesip tastady. Daladaǵy barsha soqpaq osylardyń qolynda boldy. Patsha áskeri bulardy ustaı almaı-aq qoıdy. Qarataıdyń sózine senip, olar jalań qylysh, jaq sadaqpen zeńbirekke qarsy shapty. Aqyrynda han taǵyna jete almaǵan Qarataı bulardy jendetterdiń talaýyna tastap ketti.

— Qarǵadan qyran shyqpas, sultannan jaýyń yqpas degen. Qaıbala aldymen qolynan ne keletinin kórsetsin, sodan keıin sońynan erer - ermesimizdi biz de sheshermiz, — desti olar.

Berish aýyldary da asyqpady. Olar kedeı jurttyń joǵyn joqtap, kedeı eldiń sózin sóıleımin dep, han buǵalyǵyn da kıgen, aq patshanyń abaqtysyn da kórgen, eń sabyrly, eń salaýatty starshyn — Isataıdyń sózin tosty. Biraq Isataı úndemedi.

Jáńgirdiń qolynan sytylyp shyqqannan keıin Mahambet soǵan baraıyn dep edi, biraq taba almady, Isataı óz aýylyn qum ishine kóshirip áketipti. Hanmen úsh dúrkin júz shaıysyp alǵannan keıingi saqtyǵy bolsa kerek.

Mahambet qıyn sátte qol ushyn bergen jigittermen qoshtasty. Shómekeıdiń shaldary da óz jónine ketti. Aqynnyń janynda Jantas bastaǵan on shaqty jigit qaldy.

Olar Mahambettiń týǵan aýylyna tartty. Qonaqtardy aqynnyń aǵa-inileri qushaq jaıa qarsy aldy. Maqpaldyń janarynda qýanysh oty jarqyrady. Biraq qashqyndy ustap ákelsin dep arttarynan jasaq jiberipti degen sýyq habar degbirlerin ketirdi. Birge týǵan baýyrlar attaryn jaratyp, qylysh - naızalaryn qaırap, saýyt-saıman, bilteli myltyqtaryn ázirledi. Mahambettiń ózi bolsa, qara basynan góri týǵan - týysqandarynyń qamyn kóbirek oılap, aqsaqaldardan aýyldy qumnyń alys túkpirine jasyryn alyp ketýdi ótindi.

Tasqarańǵy bir túnde aqynǵa Qaıypǵalı sultannyń shabarmany keldi.

— Duǵaı sálem baýyrǵa, — dep bastapty hatyn Qaıypǵalı. — Seniń Jáńgir hanǵa aıtqan sóziń Kishi júzdiń barsha aýylynyń aýzynda júr. Meniń de ata jaýym, meniń de semser silterim — sol Jáńgir. Qasymdaǵy sultandar men bıler de osyny aıtady. Meniń shatyrymdy — óz shatyryńdaı, meniń sarbazdarymdy — óz sarbazdaryńdaı kór. Jeńistik bermes aqyn, júrek jutqan batyr ekeniń ras bolsa, ákel qolyńdy, Berish azamaty, aıaman senen kómegimdi... Jáńgir óziniń kók tóbeti Baımaǵambet sultanǵa seni ustap, shynjyrlap ákel dep buıyrypty. Baımaǵambettiń jasaǵy izińe tústi. Menen basqa panań joq...

Mahambet jaýap jazbady. Jigitterin jıyp, Baımaǵambettiń aldynan shyqty da, bir búıirinen aınalyp ótip, tań shapaǵymen birge sultannyń qosyna lap qoıdy. Sarbazdar kúzetshilerdiń byt-shytyn shyǵaryp, tóleńgitterdiń qarý-jaraǵyn tartyp aldy da, sultannyń shatyryn tóńkerip tastady.

Baımaǵambet sultan aqynnyń aldynda ish kıimimen ǵana tur, tula boıy qorqynyshtan qalsh-qalsh etedi. Mahambet onyń qolyndaǵy qylyshyn, astyndaǵy tulparyn tartyp aldy da, jasaqty túgel jaıaý tastap, attaryn aıdap ketti.

Baımaǵambetke kómekke Qaraýylqoja sultannyń jasaǵy attandy. Biraq Mahambet qolǵa túspedi...

Ol aýyl-aýylǵa kisi shaptyryp, budan bylaı kez kelgen sultandy shabamyn da, mal-múlkin kedeı jataqtarǵa bólip beremin, dep habar taratty. Sultan adamdarynyń kisi óltirgen, el tonaǵan bir de bir qylmysy jazasyz qalmaıdy dedi.

El bıleýshi sultandar da, Jáńgir han, ásirese Orynbor ólkesiniń áskerı gýbernatory general Essen de Mahambettiń shapqynshylyǵynan góri qara halyqtyń oı-sanasyn oıatatyn búlikshil jyrynan qattyraq qorqyp, aqyndy typ-tynysh qana shýsyz qurtýǵa asyqty.

Onyń ústine olar Mahambettiń Qaıypǵalı sultanǵa qosylyp ketýinen seskendi, óıtse búlikshilerdiń kúsh alyp ketýi sózsiz ǵoı. Sondyqtan da rý - rýdyń birigýine jol bermeı, qaıta birine-birin aıdap sap, qantógis qyrǵynǵa, barymtaǵa, qun alýǵa aparyp soqtyratyn arazdyq - alaýyzdyqty órshite túsý kerek boldy...

Mahambettiń jasaǵyna satylǵan Shekti jansyzdary jumsalyp, Shekti aýyldaryna jaldamaly berishter jiberildi... Sonymen birge general Essen qazaqtardyń polkovnıgi Donskovtyń barlaýshylary arqyly Jáńgirge sezdirmeı Qaıypqalımen kelissóz júrgizip jatty. Eger sultan óz tóńiregine aýyldardy tez toptastyryp, Oral ózeninen ótip ketýge umtylatyn bolsa, dep habarlady polkovnık búlikshilerdiń basshysyna, onda bul, polkovnık Donskov, azǵantaı para alyp, olardy kordonnan Kishi júzdiń jerine ótkizip jiberer edi...

Bárinen buryn shektilerdiń kósemi, kári batyr Dastan qolǵa tústi. Jas kezinde ol myń jigitten quralǵan jasaǵymen jaýǵa búıideı tıip, Rossıamen saýda jasaıtyn Buhar saýdagerlerine shektilerdiń jerinen ótkeni úshin alym tóletetin.

Kúzeti kúsheıtilgen Dastandy Jaıyq qamalyna jóneltip, Shynǵalı sultannyń qaramaǵyna bes júz qazaq jiberildi. Sol kúni aýyldan-aýylǵa Dastandy ustaýǵa berishter kómektesipti, al general Essen jibergen soldattar ony han jendetteriniń qolynan bosatyp alyp, batyrdyń burynǵy isterin tergeý úshin túrmege aıdapty, degen sybys taratyldy.

Mahambetti de tún ishinde, jaqyn mańaıda qýǵyn joqtyǵyna senip, jigitterin ýaqytsha úıdi-úıine jiberip, ózi jataqtardyń kishkentaı kedeı aýylynda tynyǵyp jatqan jerinde kelip basty. Baımaǵambettiń jasaýyldary ony sozǵan qolyn qylyshyna jetkizbeı baılap aldy. Kıiz úıdiń syrtyndaǵy shómelege shyǵyp uıyqtap jatqan Jantas Maqpaldyń aıǵaıynan oıanyp ketti. Biraq ol Mahambetti bosata almady, Maqpal men kishkentaı Musany alyp keri sheginýge májbúr boldy.

Mahambetti Kalmykovo abaqtysyna alyp ketti de, el ishine ony shektiler men adaılar ustap beripti degen habar taratyldy.

Jáńgir han ábden rıza. Tóleńgitteriniń iship-jemi men lınıa qamaldaryndaǵy atamandarǵa syı berý úshin tólenetin alym-salyqty ósire tústi. Han Jáńgir men general Essen qoldaryn ysqylap qýanyp júr. Óıtpegende she, bulardan burynǵy ákimder búlikshil Qarataı sultandy baqandaı on bes jylǵa jýyq taırańdatyp qoıyp, aqyrynda tartý-taralǵy berip, onyń da keıbir talaptaryn oryndaýǵa májbúr bolsa, bular İshki ordadaǵy barsha bylyqty osy kúzde-aq tezge salmaqshy. Endi tek berishter men shektilerdiń bir-birin alqymnan alyp, Qaıbala sultannyń artynan ergen búlikshil aýyldardy Jaıyqqa qaraı bastaýyn kútý kerek.

Alaıda han da qatelesti, general da qatelesti. Berish rýy shektilerdi shappady. Olardy qaıtpas - qaısar Isataı starshyn ustap qalǵan edi. Al kári batyr Dastan ózin satqan berishter emes ekenin ebin taýyp eline jetkizipti. Onyń ústine Shektiniń ataqty batyrlary Kótibar men Arystan, Adaı batyry Súıinqara bir aýyzdan Jáńgir handy elin satqan opasyz dep jarıalap, ony han sanaýdan bas tartty. Endi han qaıtken kúnde de shektilerdiń Qaıbala jasaǵymen tize qosýyna jol bermeýge tıis boldy. Sóıtip general Essenniń polktary kóterilis shyǵarǵan Shekti aýyldaryna lap qoıdy.

Qylyshqa qarsy zeńbirek, kók naızaǵa — kóp myltyq... Essenniń soldattary men qazaqtary myń-myń san, al jigitter azshylyq, tipti saýsaqpen sanardaı. Olar tipti bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaratyndaı baba týynyń astyna jınalyp ta úlgirmedi. Talaıdy kórgen tanymal batyrlar Kótibar men Arystan kóp bultalaqtap, izderin ábden shatystyryp baryp, aman qalǵan aýyldardy qum ishine, qamys arasyna aparyp jasyrdy. Al Kótibardyń balasy Eset pen aty ańyzǵa aınalǵan Syrym batyrdyń uly Júsip bastaǵan jaýjúrek jigitter bastaryn ólimge baılap, eksheleı qýǵan ólsheýsiz jaýmen arystandaı alysty. Olar shaǵyn-shaǵyn toptarǵa bólinip ap, Essenniń áskerlerine birese ana jerden, birese myna jerden atoılap tıip, julma - julmasyn shyǵara, ashyna túıgishtep ótedi de, jan-jaqqa bytyraı jaıylyp joq bop ketedi. Taban astynda jerden shyqqan jebireıildeı bolyp basqa jigitter shyǵa keledi de, esterin jıyp úlgirmegen soldattarǵa taǵy da quıyndaı tıedi. Esteri shyqqan tóleńgitter myltyqtaryn kózdep te úlgire almaıdy. Sarbazdar olardyń qarýlaryn at ústinen tartyp áketip jatyr...

Sultandardyń qosylyp shapqan jasaqtary andyzdaǵan shaǵyn toptardy eki dúrkin qaýsyryp alyp, qurtyp jibermek bop umtylyp edi, biraq eki retinde de kóterilisshiler olardy qasha urys sap, baıqatpaı eliktirip aparyp, birese saz batpaqqa, birese qalyń qumǵa tyǵyp ketti, endi birde ózenniń jarlaýyt jaǵasyna qaraı tyqsyryp, qatty sastyrdy.

Kómek suraǵan sultandar shabarmandaryn hanǵa shaptyrsa, han — general Essenge shaptyrýmen boldy. Doldanǵan dushpan bar kárin aýyldarǵa tókti. Árbir ólgen tóleńgit nemese soldat úshin ondaǵan beıkúná jandy atyp-asyp, katorgaǵa aıdady. Abyroılary tógilgen Shekti qyzdary namysqa shydamaı ózderine - ózderi qol jumsady. Tutqynǵa túskenderdiń ishinen myqtylardyń myqtysy ǵana kók shybyqpen soǵylǵan bes júz dúreden tiri qaldy. Olardyń ózine de kisen salyp, Sibirge aıdady....

Kalmykovonyń abaqtysynda otyrǵan Mahambet mynadaı habar estidi: ózenniń shyǵys jaq betindegi Orta júzdiń jerine ótpek bop Jaıyqtyń jaǵasyna jıylǵan qalyń kóshti ataman Donskov zeńbirek oǵynyń astyna alǵan. Ózen arnasy ólikke tolǵan. Al shyǵys jaǵalaýdaǵy baqytty ómirge shaqyrǵan Qaıbala áreń qashyp qutylypty...

Syrym men Kótibardyń jas batyr uldarynyń erlik isteri jaıly habardy da Mahambet osy abaqtyda otyryp estidi.

Kóterilisshilerdiń jasaǵy kún sanap kóbeıe berdi. Kári de, jas ta qaı rý, qaı atanyń balasy ekenine qaramastan qosylyp jatyr. General Essenniń polktary, Baımaǵambet, Qaraýylqoja, Shynǵalı sıaqty aǵa sultandardyń, Jáńgir hannyń tóleńgitteri keri sheginip, qamal - qamalǵa qashyp tyǵylýǵa májbúr boldy.

İshki orda men Kishi júzdiń barlyq aýyldary jas batyrlardyń sońynan bir kisideı bop eretin kún týǵan tárizdi edi. Biraq kúzgi jańbyr bastalyp, arty qarǵa aınaldy da, uzamaı aıaz uryp, dalany jut jaılady. Al kóktem týa aýyldarda oba burq ete tústi...

Oba Kalmykovoǵa da jetti. Qazaqtarda es joq. Bir kúni tal túste soldattar men jandarmdar tóbelesip qaldy da, Jantas bastaǵan júz shamaly jigit sony paıdalanyp, qamalǵa lap qoıdy. Jarym - jartysy oqqa ushqanymen jigitter Mahambetti bosatyp áketti.

Mahambet kóktem men jazdy Maqpalmen birge týǵan ólkesinde ótkizdi. Aqynnyń jańa óleńderi aýyzdan-aýyzǵa taralyp, el ishin sharlady:

Hannyń isi qataıdy,

Azamat erden baq taıdy.

Qandy kóbe kıinip,

Bir allaǵa sıynyp,

Urandap jaýǵa tıgende,

Kim jeńeri talaı - dy,

Joldastarym, muńaıma!

Ol halyqty yntymaqqa, birlikke shaqyrdy, biraq ashtyqtan azyp-tozǵan aýyldar baılardyń tiline erip, tar qonysqa talasýmen boldy. Shekti, Shómekeı jáne Jaǵalbaıly rýlary arasynda shataq burq ete tústi. Úsh rýdyń úsheýi de shóbi shúıgin óristerinen aıyryldy: Jáńgir han bul jaıylymdardy jomarttyq jasap, patsha ofıserleri men qazaqtarǵa úlestirip berdi.

Bir shaıqastyń ústinde shektiler men jaǵalbaılylardyń arasyna túsip, tatýlastyram dep júrip, ataqty Kótibar batyr qazaǵa ushyrady. Keýdesinde kireýkesi, qolynda qalqany men shoqpary da joq eken. Úıinen jeıdesheń júgirip shyqqan batyr atyna jaıdaq mine salyp, birin-biri óltirip jatqan aǵaıyndy eki eldiń shatasqan jigitterin ajyratamyn dep, shaıqastyń qalyń ortasyna qoıyp ketipti. Qańǵyǵan jebe júrekten tıip...

Jáńgir han qýlyqqa basty. Ol aqyndy berishterdiń basshysy etip taǵaıyndaıtynyn aıtyp sálem jiberip, Mahambetti ózine Darhan qaǵaz alýǵa shaqyrtty. Biraq Mahambet hannyń sasyq qýlyǵyn áshkerelep, shabarmanyn mazaqtap qýyp jiberdi. Han ordasynan kelgen alym-salyq jınaýshylardy qamshynyń astyna aldy. Osydan keıin Jáńgir Mahambetti óle-ólgenshe bitispes qas dushpanym dep jarıalady.

İshki ordanyń Jaıyqtan Edilge deıingi keń jazırasyn bir sumdyqtan soń bir sumdyq jaılaı bastady. Jáńgir hannyń jendetteri men general Essenniń jansyzdarynan jasyrynyp júrip, Mahambet taǵy bir qysty týǵan ólkesinde etkizdi. Endi qala berýge bolmady: óz basyna, týǵan-týysqandary men dostaryna tóngen qaýip-qater kúsheıe tústi.

Týǵan aýylynan ol jasyryn ketti. Maqpal ǵana kýási boldy. Eseıip, sabyrly, salaýatty áıel sanatyna qosylǵan Maqpal erinin, basyna qıynshylyq túskende qolyna qylysh alyp, ústine saýyt kıip, burymyn dýlyǵanyń astyna jasyratyn da, has sarbazdaı qasyna erip, joryqqa birge attanatyn.

Tańǵy tumandy jamylǵan Mahambet pen Jantas Jaıyqtyń arǵy betine attarymen júzip shyqty da, qaq bólingen Kishi júzdiń shekarasyn kesip ótti. Biraq olar bunda da tynyshtyq tappady. Tegi, qazaq jeriniń tynyp jatqan kezi boldy ma eken tarıhta?

Rý tartysy, jer janjaly, mal men jesir daýy, barymta - qarymta, qatar qonǵan eki aýyldyń, kıkiljińi, qatar jatqan eki eldiń qyrqysy sıaqty qyryq rýdyń qyryq pyshaq pále-jalasy bul óńirdi erte zamannan beri emin-erkin jaılap keledi ǵoı. Jerlerine Iran shahynyń nemese Jońǵar jaýgershileriniń jer qaıysqan jasaǵy jortýyl jasaǵanda ǵana bastary birigedi bulardyń. Sonda qazaq almaǵan jaý bolmady. Olar Atyraýdan Altaıǵa deıingi ulan-ǵaıyr zor elin alty ǵasyr boıyna jaýǵa bermeı, ne dúleıdiń aldynda da tize búkpeı ustady. Qazaqtardy óz handarynyń dańqqumarlyǵy men alty baqan, ala aýyzdyǵy qurtty. Bul halyqty tek aıla - sharǵymen ǵana, birin-birine aıdap salyp, handary men sultandaryn satyp alý arqyly ǵana jeńýge bolatyn edi.

Birde quman, birde tatar, birde polovsy, birde qyrǵyz - qaısaq atanǵan dala perzentteri aıla-qýlyǵyńdy, saıasat - sumdyǵyńdy bile bermeıtin. Shaıqas ústinde jaýjúrek, qaıtpas - qaısar qaharman bolǵanymen tynyshtyq kezinde ańqyldaǵan aqkóńil, ılanǵysh uıań kelýshi edi.

Kishi júz ben Orta júzdiń jerin, Saryarqanyń tóskeıi men Aral jaǵasyn, Túrkistannan Áýlıeataǵa deıingi aralyqty qaptaǵan jasaýyldar, jergilikti sultandardyń tóleńgitteri men aq patshanyń jazalaýshy jasaqtary sharq uryp, kezip júr. Báriniń de iz kesip, ańdyǵan - baqqany — búlikshiler, «túz qaraqshylary» jáne de Tentek tóreniń basshylyǵymen Qoqan bekterin talqandap jeńip, sodan soń shaǵyn toptarǵa bólshektenip ap, baılar men patsha jandarmdaryna qarsy qylysh kótergen on eki myń jigittiń áli tiri júrgen biren-saran qaldyqtary. Joq, qazaq jerinen tynysh túkpir tabylmaıtyn bul tańda!

Mahambettiń sońyna túsýdi Jaıyqtan alysqa, Orta júzdiń jerine ketse de toqtatpady. Kishi júzdegi sıaqty munda da óz handary bar. Munda da bir rýdy bir rýǵa, bir kóshti bir kóshke óz sultandary aıdap salady. Eger rý birligi, el yntymaǵy aman kezde Orta júz Hıýa men Qoqanǵa óz degenin istetse, endi óz basyna Hıýanyń qaharly qylyshy tóngen shaq. Bálkı, sondyqtan da bolar, uzaq ýaqyt aryp-ashyp Aral boıyn aralaǵannan keıin Mahambet sendelip Buharaǵa bardy, odan Samarqanǵa ótti, sodan soń aýyr sapardy artqa tastap, aqyrynda mynaý qarǵys atqan Hıýaǵa keldi. Munda ol ózine talaı-talaı senimdi dos tapty, al dushpandarynyń sany qudiretine qýlyǵy saı alpaýyt - zymıandardyń esebinen eselep kóbeıe tústi.

Bul bir jer betin túgeldeı qara kúsh jaılaı bastaǵan shaq edi. Jer ústinde jamanshylyqtyń jalaq qylyshy jalaqtap turǵan...

Asyly, bul Mahambettiń oıy emes, Hıýa aqyny ári murap Múnıs aıtqan sóz. Onymen Mahambet Nurbalǵa kezdeserden buryn tanysqan. Allaqul buny saraıda ótetin aqyndar máslıhatyna alǵash ret shaqyrtqan kúni Múnısti han baqshasynan kórgen bolatyn. Saraı kúzetshileri ózin qaýmalap alyp ketip, ishte han Qaıypǵalı sultanmen sóılesip jatqan kezde de kórgen.

Mahambettiń Hıýaǵa kelerinen eki jyl buryn Múnıs padıshahynyń saraı aqyny edi. Al osydan bir jyl buryn aqyndar aıtysy kezinde ol Buharanyń kúlli aqynyn jeńip ketip, erekshe kózge tústi. Dańqy jer jara túsken Hıýanyń aldıary:

— Aıtqanyńdy oryndaımyn, aqynym! Aıt, ótinishińdi — dedi.

— Ata-babam murap bolyp etip edi, uly padıshah, ózim de sol murap bop qalǵym keledi...

— Endeshe sen búginnen bastap Hıýanyń bas muraby ám kúlli Horezmniń jyrshysysyń! — dedi han. Sol kúnnen beri Hıýanyń aqyndary men ǵulama ǵalymdary padıshahynyń baǵyna ǵana emes, Múnıstiń úıine de jınalatyn boldy. Oǵan Mahambet te jıi baryp turatyn.

Mine, búgin de ótkeni jaıly uzaq oıdan keıin, Amýdarıa jaǵasynan qaıtyp kele jatyp, Múnıske kire shyǵýdy jón kerdi Mahambet...

* * *

Mahambet qyzba bolatyn, jurtpen sezge kelmeı jatyp - aq aıtysyp qala beretin. Osyndaı tik minezi dostarynyń janyna batyp, tek jalǵyz ózi ońasha qalǵanda ǵana estigen - bilgenin salmaqtaı alatyn. Oı sońynan esine ótkendegi bastan keshken jaılar oralyp, soǵan qosa tula boıyn týǵan elge degen saǵynysh sezimi bıleıtin. Renish - ókpe, ótkenge ókinish, yzamen saǵynysh toǵysyp kep, jyr bop aǵatyn.

Al búgin jyr týar emes — búgin janyn jegideı jegen sary ýaıym men syzdaǵan saǵynysh qana bar. Tańerteń hanǵa jolyqqan soń, odan bazardaǵy oqıǵadan keıin de syrt qaraǵandaǵy er keýde, ılikpes keıpinen ózgermep edi, endi bar dúnıege selqos qarap, ábden qajyǵan - talǵan syńaı baıqatady. Onyń bir kúnniń ishinde sonshalyq júdep ketkeninen shoshynǵan Balabek:

— Basyń aýyrmaı ma? — dep surady qala darbazasyna jaqyndaǵanda. — Ystyqqa úırenbegendiki ǵoı...

Alda, shańǵa kómilip, bir tabyn sıyr ketip barady. Otyn artqan arba tarsyly estiledi, birli-jarym jolaýshy kórinedi.

— At arysa aýystyryp minemiz, al ózimiz ólgennen keıin bir-aq tynyǵarmyz, — dedi Mahambet kóńilsiz únmen. — Darıaǵa beker barǵan ekenbiz. Bu jaqtyń ózeni de Jaıyq sıaqty emes, Edilge de uqsamaıdy. Arabtar bostan-bos Jeıqun atamaǵan - aý. Sýy laı, aǵysy jylandaı zulym, saıqal. Palýanǵa barý kerek...

Palýan dep turǵany Hıýanyń qasıetti ıesi Mahmud palýannyń mazary. Qatty bir qamyqqan kezde nemese sher tarqatyp, sabasyna túskisi kelgende Mahambet sonda baratyn. Qalaǵa qaraǵanda shýy az, tynysh bolǵandyqtan emes. Onda kúlli Orta Azıanyń kedeı-kepshigi jınalatyn. Jol shańyn qaǵyp, qudyq basynda dáret alǵannan keıin jurt qoıyndarynan taza shalmalaryn shyǵaryp, aıaq kıimderin mazar keregesinen anadaıda qaldyratyn da, dirildep - qaltyrap tabaldyryqtan attaıtyn.

Qaıyr-sadaqa tastaıtyn ydysqa tıyn-tebenderin tastap turyp, jurt Mahmud áýlıeniń basynda qudaıǵa aqyryn ǵana tilek aıtyp, qulshylyq etedi. Jaqynda ǵana turǵyzylǵanymen kıeli jer atanyp úlgirgen mazardyń ádemi órnek - naqyshyna mármárdan qashalǵan torkóz keregelerine, qupıa jazýlary men kóz jaýyn alatyn kógildir boıaýyna ańyraıa qarady.

Kúnámdi kesh dep allasyna jalbaryný úshin, jan jarasy men tán azabyna tıgizer bir shıpasy bola ma dep, jolshybaı tonalyp, kezdeısoq qaterge ushyrap qalatyndaryna qaramastan, alystaǵy aýyldar men jaqyndaǵy qystaqtardan zırat etken san halyq osynda aǵylady da jatady. Orta Azıada endi kıeli úsh oryn bar: bireýi — qazaq jerinde, Túrkistandaǵy Ahmet aqynnyń mazary, ekinshisi — Samarqanda, Shah-ı-zındaǵy qasıetti qudyq, al úshinshisi — mynaý Hıýadaǵy ımamdar Álı paıǵambardyń óz balasy dep ataıtyn Mahmudtyń mazary. Shynynda ol teri ıleýshiniń balasy edi, Hıýanyń eski qaqpasynyń túbinde 1247 jyly dúnıege kelgen bolatyn.

Qajyǵa kelgender mazar aldynda jatqan úlken tastyń shuńqyr - shuńqyryna tańǵajaıyp tańyrqaı qaraıdy, óıtkeni olar buny Mahmud áýlıeniń saýsaqtarynyń izi dep oılaıdy. Áýlıeligin bylaı qoıǵanda kúshi qandaı edi jaryqtyqtyń desedi. Tasty balshyqtaı ıleıdi eken. Al bárinen de jurt mazardyń túrli-tústi jaltyraýyq qyshtan órgen kúmbezindegi, jasyl tastan qashaǵan qulpytasyndaǵy jáne mármár keregesindegi neshe túrli oıý-órnek pen syr-boıaýlarǵa, jazý-syzýlarǵa tamsana úńiledi. Dinbasylary, Túrkistandaǵy qul - aqynnyń basyna eki túneý nemese Shah-ı-zındaǵy qasıetti qudyqqa úsh ret qulshylyq etý Mekkege qajy bolyp baryp qaıtqanmen barabar dep qansha úgittese de, el osy jańa áýlıege kóbirek keletin bop barady. Mazardaǵy jazýlar basqa kıeli oryndardaǵy sıaqty qurannyń súresinen emes, Mahmudtyń parsy tildegi óz óleńderinen alynǵan sózder ekenin zıratshy halyq bile bermeıdi.

Óleń mánin uǵatyndar azshylyq, biraq olardyń eshqaısysy da óz bilgenin daýystap syrtqa shyǵarmaıdy. Óıtkeni Mahmud aqyn aldıarlardyń aqymaqtyǵy men jebirligin mazaqtaıdy, qudaıǵa til tıgizip, onyń jerdegi ýázirlerin kúlki qylady:

Barǵansha qajy áp - jylan edi qojekeń,

Aıdahar bopty orala salyp sapardan,

dep tárjime etti Múnıs bir óleńdi Mahambetke.

Aqymaqtyń sózin tyńdap, otyrǵansha byljyrap,

Teńiz keship, juldyz sana odan - daǵy qaljyrap...

— Kúmbezdegi jazýdyń maǵynasy osyndaı eken. Mahambet sodan beri Mahmudtyń ózine de, sózine de qyzyǵatyn boldy.

— Ol jendetterdi kúlkisimen jer qylýshy edi, — deıtin Múnıs. — Kózi tirisinde ony Ǵıratta da, Hıýada da talaı ret kisendedi ǵoı. Shah jendetterinen qashyp júrse de, Hıýada ony jyǵa alatyn jan joq edi. Úndistanda eń kúshti adam atansa, Ǵıratta aqyndyǵymen dańqy shyqty. Ózi kóz jumǵaly beri ótken ǵasyrlar ony áýlıe atandyrdy. Shahıd - mazardy ²⁴saldyrǵan da sol. Hıýanyń irgesindegi japan dalada turǵan mazardy kórdiń ǵoı. Eli úshin ólgen erler sonda qoıylǵan. Halqynyń súıgen uly edi-aý, sabaz! Muhammet Rahym padıshah bekerden-beker onyń árýaǵyna syıynbasa kerek. «Áýlıe» aqynǵa arnaǵan mazardy sonyń buıryǵy boıynsha turǵyza bastap edi, Allaquldyń tusynda áreń bitirdi de. Qaıyrshylar da, zıratshylar da, qoja-moldalar da — bári de rıza. Musylman baıǵusqa qulshylyq qylar jer kerek, al ımamdar men qojalarǵa alym tóler el kerek. Ańqaý elge — aramza molda degen osy da.

Mahambet pen Múnıs mazar artyndaǵy aýlanyń túkpirinde bitise ósken bıik shynarlardyń kóleńkesinde jıi-jıi jolyǵyp turatyn.

Shynardyń dál túbinde kók jaquttaı jarqyraǵan salqyn sýly qaýyz ²⁵bar. Aýlaǵa da sý shashqan, muntazdaı taza. Mazardyń qalyń qabyrǵalary men bıik dýal kóshe shýyn munda ótkizbeıdi. Otaǵasy Mahambetti ıilip qarsy alatyn da, qaýyzdyń janyndaǵy aıbanǵa aparyp, astyna kópshik tósep otyrǵyzatyn. Tas tóbeden júzim shoqtary salbyrap turady. Typ - tynysh, salqyn jerde máslıhattary jarasyp, áńgime týyndaı beredi...

Múnıstiń kelýin tosqan Mahambetke úı ıesi ár kez ıisi ańqyǵan horezm qaýynyn ákep tilip, aldyna sherbet pen sharap qoıatyn. Múnıs - muraptyń Horezm jeri jaıly áńgimesin, Múnıs - aqynnyń Hafız ben Ataı jyrlary týraly tolǵaýyn, Múnıs-tarıhshynyń Túrkistandaǵy qazaqtardyń mazaratynda qanshama batyr men fılosof jatqandyǵy týraly hıkaıasyn Mahambet osy jerde estigen. Adaı jigitteriniń Hıýa handarymen uzaq soǵysy jónindegi ańyz-áńgimelerdi de ol Múnısten bilgen...

Múpns pen Mahambet uzaq suhbattasatyn. Bul jerge Allaquldyń alaıaqtary kelmeıdi, kedergi bolar jan joq...

İİİapanyńdy shań basyp, atyńnyń ishi qabysyp ketipti. Shapqylaǵasyńdar - aý tegi. Tynyshtyq pa, áıteýir? — dep jyly shyraımen qarsy aldy Múnıs Mahambet pen Balabekti.

Darıa jaǵasynan kelemiz, — dedi Mahambet.

Oý, álgi tutqyn qyzdaryń qaıda?..

Mahambet túsinińkiremeı, Múnıske tańdana qarady.

Han baǵyndaǵyshy — aýǵan qyzyn aıtam. Tańerteń ekeýińdi aldıardyń saraıynan shyǵaryp salǵan edim ǵoı, — dep kúldi Múnıs. Sonda ǵana Mahambettiń esine Nurbal tústi.

— Túý, kún qandaı uzaq edi. Taýsylmaı qoıdy ǵoı, tegi!..

— Iá, bul kún saǵan jeńil bolmady, dosym. Qoı, sary ýaıymǵa salynyp, bosqa nalı bermelik. Júrińder, jyr bulaǵyna baralyq, — dedi Múnıs dostary sýsyndaǵan soń.

...Balabek attardy Tókege alyp ketti. Mahambet pen Múnıs bıshiler turatyn máhállaǵa bet aldy.

— Jańylmasam, qazaqta: «Jebeń jetpese, semserińdi silteme» degen maqal bolsa kerek, — dedi Múnıs tyrs etken tiri jan joq tar kóshege shyqqan soń, shalmasynyń ushyn arqasyna tastap. Keshtiń qyzyl araıy qaıtyp, aspanda sýyq yzǵarly juldyzdar jyltyraı bastapty. Kúz kelip qalǵany ǵoı.

Kóshede arba syqyrlady. Arbakesh jigit aparyp tastamaq bolyp, bularǵa burylmaqshy edi. Múnıs keregi joq degendeı ısharat jasady.

— Aıta ber, Múnıs. Sózińdi aıaqtamadyń ǵoı, — dedi Mahambet.

— Enshalla, jebege de, qylyshqa da zárý bolar kúniń áli alda. Sondyqtan ózińdi ashýǵa jeńdire bermeı, sabyr saqta, qarý saıla.

— Ashý aqylǵa ámse baǵyna bermeıdi, — dedi Mahambet, Múnıstiń qul satatyn bazardaǵy álgi bir jónsiz qaqtyǵysty meńzep turǵanyn endi ǵana túsinip.

— Sonda da ashýdan aqyl artyq...

— Biraq shynaıy sezim adamǵa baǵynyshty emes, al kónbistikke quldar ǵana úırengeni — dedi Mahambet.

— Bizdiń bárimiz de qulmyz, — dep basyn qamyǵa shaıqady Múnıs. — Bárimizdiń de ómirimiz — azap. Ananyń ǵana baǵy bar! — Múnıs sonadaıda ústindegi syldyrmaqtaryn syldyratyp, álde bir aıatty ándete, arqasyn dýalǵa úıkelep turǵan qańǵybas dárýishti nusqady. Sol turǵan jerinde órim - órimi shyqqan eski-qusqy birdeńelerdi jaıyp, jatýǵa daıyndalǵan syńaıy bar.

— Biz ekeýmiz jyr bulaǵyna, sharap iship, bı kórýge ketip baramyz, al myna baıǵus sol shańǵa aýnaǵan kúıi qalady, — dedi Mahambet.

— Sonda da ol bizden góri baqytty. Qudaıdyń qudiretine kámil senedi. Kóńili kónshir tynyshtyqty kezbelikten tapqan. Qara basy, qaıda baram, ne isteımin dese de, erik ózinde. Al senshi? Sen óz bostandyǵyńa senesiń be? Áıtpese halqyńa bostandyq ápere alamysyń?.. Bu jalǵannan Rýdakı de, haııam da, Fırdoýsı de ótken, biraq olardyń eshqaısysy da qolǵa qylysh ustamaǵan... Qylyshtyń aty qylysh qoı. Bir qolda bir-aq qylysh bolady. Al aldıarlar qanshama? Olar myń - myń sam ǵoı, dosym...

— Salystyram dep meni tym asyra maqtap jiberdiń, Múnıs! Men Rýdakı de, Fırdoýsı de emespin, qyrdyń kádýelgi kinaratsyz qaraǵashymyn. Qaraǵash qyrdan ketpeıdi. Sýy joq shólmen, aıaýsyz kúnmen taıtalasyp óse beredi. Sondyqtan da ol sý jaǵasyn jaılaıtyn aqterekteı názik bolmaıdy. Ómirim meniń shaıqasta ótedi, ólimimdi de attan túspeı, er ústinde júrip qarsy alarmyn. Sondyqtan sózińdi bosqa shyǵyndamaı-aq qoı...

— Iá, men Hıýany, onyń baý-baqshalaryn sýǵa qandyrýdy ańsaǵan murap bolsam, sen basqany armandaǵan aqynsyn,. Seniń jyryń da raýshan gúliniń jupar ıisinen ada. Óleńińnen qaqtyǵysqan qylyshtyń shyńyly, kóp tuıaqtyq dúsiri estiledi, jýsan ıisi esedi. Ondaı óleń-jyr Shyǵysqa jat...

— Shyǵys úlken ǵoı, Múnıs. Al raýshan padıshahylardyń saraıynda ǵana gúldeıdi. Ony quldar ósirse de, qyzyǵyn basqalar kóredi. Kúlli dala, quldar men batyrlardyń, barsha joly jýsan ıisine bólengen. Saıram úshin, Otyrar men Syǵanaq úshin bolǵan shaıqastan keıin jeńilis tapqan naımandar men qypshaqtar²⁶ seldirep qalǵan. Shyńǵys han túmenderiniń sapyna qosylyp, bóten el, bóten jurtqa attanǵanda er-toqymdarynyń oqpanyna raýshan emes, jýsan tyǵyp jol tartqan. Onysy — jat jerde týǵan dalanyń jupar ıisin umytpaıyq degenderi ǵoı.

Já, aıtysty doǵaralyq, — dep Múnıs onyń sózin bóldi. Ókinishi mol bolsa, etkendi eske alyp keregi ne. Daýdy da qoıalyq, senimsizdikti de qoıalyq! Kelip qaldyq...

Olar bıshi qyzdar turatyn kóshege shyqqan edi. Ár úıdiń tabaldyryǵyna sham qoıylǵan. Saýda qatary tárizdi bári de ashyq. Kúndiz bunda shynynda da saýdagerler otyrady. Qazirdiń ózinde de keıbireýlerinde býy burqyrap palaý basylyp jatyr, tóselgen shı ústi Hıýanyń tátti-dámdi taǵamdaryna syqap tur.

Kóshe boıyndaǵy úılerdiń esikteri ashyq. İshterinen úlde men búldege oranyp, jastyq shyntaqtaǵan nemese aıaqtaryn astyna jasyryp, shoqaıyp otyrǵan bıshi qyzdar kórinedi. Burysh-buryshta qonaq kútip qalǵyǵan ánshi-kúıshiler.

Úıleri qos qabat eken. Odan da, budan da, astynan da, ústinen de án estiledi. Áredikte kóshe boıymen túngi kúzet ótedi, keı jerlerde qojalarynyń atyn baqqan malaılar kórinedi...

Qap-qarańǵy, aınalma, tar baspaldaqpen Múnıs Mahambetti ekinshi qabattaǵy nedáýir keń bólmege ertip shyqty.

Qabyrǵa boılaı jumarlanǵan jastyq qoıylypty, kilem jabylǵan ensiz taqta tur. Bulardy juqa jibek dambal kıgen sulý qarsy aldy. Janary jarqyraǵan, botanyń kózindeı balbul janady.

Múnıs, keldiń be áıteýir, — dep badam gúlindeı ernin sándene sozyp, jymıyp qoıdy, biraq otyrǵan ornynan turady.

— Saǵan dosymdy ertip keldim, Gúljan, — dedi Múnıs.

— Otyryńdar, jigitter. Gúljan, sen sharap quı! — dep buıyrdy úı ıesi — sary qaryn báıbishe.

— Assalaýmaǵaleıkúm, Hıýanyń qurmetti saýdagerleri! — dep sálem berdi Múnıs. kópshikterge kólbeı túsip, shirenip jatqan asyl kıimdi qos erkekke. Bas jaqtarynda sharap quıylǵan qumyra tur, burqyratyp hýka tartyp jatyr ózderi.

— Áı, murap. Sózin bólip jiberdiń. Kel tezirek, otyr, Gúljannyń ertegin tyńdaıyq! — dedi egdeleýi.

— Tanysyńdar, myna kisi Mahambet degen qazaq aqyny, — deıdi Múnıs.

Saýdagerler bastaryn áreń ızep jaýap qaıtardy.

Aqyndar jyr qumar jandar ǵoı, ertegińdi erteńge deıin qoıa tur, Gúljanjan! — dedi de, jasyraq saýdager qyzdyń aldyna bir ýys kúmis tastady.

Dańǵyranyń dabyldy úni dúrildeı jóneldi. Jan-tánimen berile oınaǵan dańǵyrashy jigit eki kózin tars jumyp alypty. Dýtar men chang tyńqyldaı bastady. Dańǵyra endi saıabyrlap, saz yrǵaǵyna qaraı qosyla soǵyp tur. Hıýa aspanynda syzylǵan tunyq áýen tamyljydy.

Gúljan ornynan turdy. Ádeıi jurt qyzyqsyn dep, alla óz qolymen músindegendeı ádemi eken. Taban astynda jatqan tıyndardy jalańaıaǵymen basyp kep, qumyrany aldy da, jas shybyqtaı ıilip, Múnıs pen Mahambettiń, ydystaryn toltyryp qoıdy. Sonan soń aıaǵyna qońyraýly saqınalaryn saldy da, ásem qımylmen burymdaryn arqasyna tastaı berip, dóńgelene jóneldi...

— Ýá-á-h-ha! — dedi jas saýdager shydaı almaı.

Súıgenime jolyqqansha ońasha

Zýhradaı janyp baram alaýlap...

Qyz daýsynyń tazalyǵy men án sazynyń ǵajaptyǵy Mahambettiń esin alǵandaı, bárin de umytyp otyr.

Qońyraýlardyń názik shyldyry chang daýsyna ulasady, chang pen dýtar úni Gúljannyń ánine qosyla shyǵady. Myna bólme sol ánniń tolqynyna kómilgen. Mahambet kózin bir núkteden aýdarmaı, melshıip otyr.

Qumartasyń qupıaǵa, úńilesin, dúnıeniń syryna,

Bilsem deısiń, qansam deısiń qyzyq - jumbaq jyryna.

Tún uıqyńdy tórt bólmeshi sonyń úshin, jan dosym,

Bastan ǵalam sanaspapty, almapty ǵoı qyryna.

Buny aıtqan Múnns edi.

— Áı, aqylgóı, aýzyńdy jap! Bulbúl saıraǵanda qarǵa qarqyldamas bolar! — dedi kári saýdager.

— Ras aıtasyń, syıly kisi. Sondyqtan da aýzyńdy ashpa, — dedi Múnıs sabyrmen.

— Aıtyla tússin óleń-jyr, — dedi Gúljan bılep júrip...

Áýlıe dep atapsyńdar. Artyqtaý - aý solaryń,

Aǵaıyndar, qudaı kýá, durys emes olaryń.

Bolmaq túgil bóten jurtqa kóripkel

Bile almadym ózimniń de qaıda baryp qularym...

— Sen de ras aıtasyń, murap, — dep qarqyldaı kúldi jas saýdager. — Bar, jolyńnan qalma. Kúshigen qansha kúshense de qyran bola almaıdy, top suńqarǵa tazqara ere almaıdy.

— Oý, alla, estımisiń? — dep Múnıs basyn ustady, — Haýanyń saýdagerleri haııamdy jeńdi. Búgin qabirinde bir aýnap túser...

Jeńsek ne, uly Omardy emes, seni jeńdik, — dep qoıar emes jas saýdager.

Al meniń aıtqanym sonyń óleńi ǵoı... Qý túlki, — dep saýdager kilemge teńge shashty. — Mine, jeńisińniń aqysy. Moıyndaımyn jeńilgenimdi.

Túsinikti edi múláıimsı qalýy. Munysy — bárimiz de jumǵan aýzymyzdy ashpalyq degeni. Óıtkeni haııam men Hafızdyń óleńderin bilmeıtin adam nadan dep esepteledi de, Hıýa bıshileriniń úıine bas suǵa almaıdy.

Bunda da Persıadaǵy sıaqty qalaǵan jannyń, — meıli saqal-murty áli tebindemegen bozbala bolsyn, — kimniń de kelýine bolady. Tek qaı-qaısysy bolsa da bir nárseni — munda án jyr patshalyq quratynyn bilýge tıis. Óziń óleń shyǵarmaǵan kúnde basqanyń óleń-jyryn bilýiń paryz. Munda áıelder páránjesiz júredi, taqpaqtar da tarańdyq kórmeıdi. Shyǵystyń talaı-talaı uly aqyndary men ánshi - bıshileriniń osyndaı máhállálardan bastalǵan...

Poezıa men áıelder ústemdik qurady bunda.

... Gúljan taǵy bir bıdi qalyqtatyp áketti. Sharap quıǵan qumyralar birinen keıin biri bosap, masaıǵan saýdagerler bıshi qyzdyń alaqany tıgen saıyn bir teńgeden tólep otyr. Gúljan únsiz dóńgelenip, syzyla bılep júr...

Mahambet qylyshyn tastap, shekpeniniń omyraýyn aǵytty. Kóz aldyna birese ór keýde, asaý minez, nápsiqumar Fatıma hanym, birese burymyn dýlyǵasynyń astyna túıip ap, sar jazyqta qatar jortqan Maqpal keledi... Tamyljyǵan án men bylqyldaǵan Gúljan da esin alǵandaı:

Aq suńqar, aspan gúlin tutqan suńqar,

Uıańdy saıǵa salma — neler sum bar!

Ne bolǵan, otyrsyń ǵoı bylq etpesten

Ysqyryp, shaqyrsa da aspanda ińkár?..

Mahambet shydaı almaı, ilip áketti:

Ǵashyqpyn, ǵashyqtarǵa jalyn berem shyraqtan

Shyqqanǵa qoryqpastan janym berem pyraqtaı...

Gúljan da qaıta qosyla jóneldi:

Jaralanǵan jan-júregim ot pen sýǵa malynyp,

Qusa boldym óshtim-óldim, bir kórýge zaryǵyp, shyraqtaı...

Bulardyń aıtysyna Múnıs endi asyǵys aralasty:

Kórmeı seni ótken kúnim tún-túnekten qarańǵy,

Bittim janyp, boldym ǵarip, qyzǵanam dep qaraqty-aı!..

Mahambet baıyppen tesilip, Múnıske kóz jiberdi. Ádettegi sabyrlylyǵynan saıtan da qalmapty. Óleńge ózinin, barsha sezimin, Gúljanǵa degen súıispenshiligi men yntyzarlyǵyn qosyp otyrǵan syńaı tanytady. Al qyzdyń jaltyldaǵan jalyndy janary eshkimge toqtar emes, ánge meılinshe eltip, qyzynyp alǵan. Jan-tánimen berilip, balqyp otyr... Ábden silesi qatqan saýdager:

— Ýa-a-ah! — - dep eńirep jiberdi, qatty rıza ekenin bildire, qyzdyń aıaǵyn qushpaq bop qarmanyp. Egdeleýi qoryldap uıyqtap ketken bolatyn, ashýly Múnıs onyń betin jastyqpen jaba saldy. Úı ıesi áıel jerde shashylyp jatqan teńgelerdi baıqatpaı terip ala bastady. Óz ónerlerine ózderi eltigen kúıshiler Gúljanmen birge ahlap-úhlep, kúrsinip otyr. Múnıs sónip qalǵam hýkany sormaq bolyp aýzyna tarta berdi de, qaıta laqtyryp jiberdi. Temekisi tógilip qaldy.

... Saz tolastady. Gúljan bıin aıaqtaı bere jerdegi sońǵy teńgelerdi terip aldy da, úı ıesi áıelge tastady. Ózi burynǵy ornyna baryp otyrdy. Jasaýraǵan, jabyrqaýly janaryn aqyndarǵa qamyǵa qadap tynyp qaldy.

Mahambet dereý ıyǵynan shekpenin sheship, qyzdyń aıaq astyna aparyp tósedi. Múnıs tyrsıǵan bir dorba teńge tastady aldyna. Gúljan kúlimsirep qoıdy da, jerdegi shekpeni alyp, Mahambettiń ıyǵyna japty. Teńge salǵan dorbany Múnıstiń ózine qaıyryp berdi.

— Hıýanyń saýdagerleri qolda ǵoı... — dep sańqyldaı kúldi Gúljan. — Aqyndar bizge baýyr bolady. Qazynańdy ıgi isterge saqtaǵyn. Múnıs, — qyz endi Mahambetke buryldy, — al sizdiń shekpenińiz, jigitim, maǵan shaq kele qoımas...

Múnıs úndemedi, sosyn dorbany julyp aldy da, terezeden syrtqa atyp jiberdi. Úı ıesi áıel shar ete tústi, kúıshiler dalaǵa qaraı júgirdi. Baspaldaq ústi opyr-topyr bolyp, áldekimniń aıqaıy estildi. Sonsha bolmady — mýzykantta qaıta oralyp, sońdarynan mırshabtar qýa kirdi.

— Aldıardyń atymen! Oryndaryńnan qozǵalmańdar Biz padıshahynyń qashqyn quldaryn izdep júrmiz... — dep mırshabtar bulardy bastan-aıaq qarap ótti de, kelesi bólmege aýysty. Kúıshiler taǵy da esikke qaraı umtylyp edi, endi aldarynan Jantas kese kóldeneń kep qaldy.

— Tosa-tosa atyńnyń beli taldy, Mahambet, — dedi ol ospaqtap jatpaı, tike ketip.

— Júre ber, dosym. Men tań atqansha osynda bolam,- dedi Múnıs.

— Bizdi umytpańyz, — dep Gúljan da qol bulǵady.

— Balabek aıtty: qalada torýyl bar deıdi. Bir urylardy ustamaq kórinedi, — dep túsindirdi Jantas. — Al erteń seni Amýdarıanyń jaǵasyndaǵy qamys ishinde Súıinqara kútedi...

Jantastyń qabaǵy qatý, álde nege ashýly. Mahambet onyń aldynda ózin kúnákar sezinip, qysylyp qaldy.

— Bosqa áýre bolǵansyń ǵoı, Jantas.

Jigitterge oıyn-saýyq emes, qımyl kerek, Mahambet! Aqyn úndemedi. Jantastyń sózi jón-aq.

... Atyn Tókege tastady da, esikti julqı ashty. Aýǵan qyzy tańerteńgideı basyna páránji jamylǵan qalpy, shyraǵdan túbinde otyr eken. Sol betin ashpaǵan kúıi tamaq ákep berdi.

Páránjisin julyp alyp edi, shoshyǵanynan shorshyp túsip, buryshqa baryp tyǵyldy.

— Aǵat kettim bilem, aıybyń menen, ǵafý et, Nurbal, — dep shekpenin bylaı tastady da, aýlaǵa shyǵyp, biraz júrdi. Sosyn qaıtyp kelip, Nurbaldy tórgi bólmege kirgizdi de, ózi kıiz úıde otyryp qaldy.

Túni boıy kirpik ilgen joq. Birese bazardaǵy kári ananyń joqtaýy esine túsedi, birese kóz aldyna Gúljan men Nurbal keledi... Tań qylań bergen kezde ǵana kózi ilinip ketken eken, áldekimniń jumsaq alaqanynan oıanyp ketti. Kózin ashsa, aldynda Nurbal otyr eken. San-sapalaq oqıǵaǵa toly, ushyǵy joqtaı taýsylmaı qoıǵan beımaza, uzaqty kúnnen keıingi bul ekeýiniń birigip ótkergen alǵashqy túni osylaı támamdaldy.

* * *

... Mahambet eki qolyn shalqalaı jazyp jiberip, túsinde áldenege kúlimsirep, shalyqtaǵan jas baladaı jymıyp jatqan Nurbalǵa qyzyǵa qarap kóp otyrdy...

Sosyn qolyn Nurbaldyń basynyń astynan eptep sýyryp aldy da, aqyryn ornynan turyp, qyz ústine shapan japty. Kenet oǵan Nurbaldyń ornynda Maqpal jatqandaı kórinip ketti. Beıne óz qara shańyraǵynan shyqqan tútinniń ıisi murnyn jaryp, atyn atap shaqyrǵan súıkimdi tanys daýys qulaǵyna kelgendeı boldy.

— Jigitterge oıyn - saýyq emes, qımyl kerek!

Jantas osylaı dedi - aý. Ol esikti qymtaı jaýyp, aýlaǵa shyqty. Áli erte eken, tańǵy salqyn dene titirkendiredi. Aqjal at Mahambetti kórip oqyranyp qoıdy. Tóke áli turmaǵan sıaqty, aýlada kórinbeıdi. Mahambet keregede ilýli turǵan kónekpen qudyqtan sý alyp, atqa apardy.

— Sýǵarýǵa áli erte, jem jeı tursyn! — dedi sybysyn sezdirmeı shyǵa kelgen Tóke aıaq astynan. — Jigitter turǵaly qashan. Bári de qannen-qapersiz qaryn sıpap jata berýden jalyqsa kerek, uıqydan jarylar boldyq, desedi.

Aqyn jasyryn jolmen kórshi úıdegi dostaryna bardy.

...Belýarlaryna deıin jalańashtanǵan jigitter sýyq sýǵa jýynyp bolyp, qoldaryna qalqan, qylysh aldy. Qatarlasa tura qalysyp, jattyǵýǵa kirisip te ketti.

Syrttan qaraǵan kisige bul aýlada naǵyz shaıqas bastalǵandaı kóriner edi. Jalań qylysh ustaǵan jigitterdiń birin-biri aıaýsyz soǵatyny sondaı — qalqandary jańǵyryǵyp, almas júzdi semserler jarq-jurq ot shashady. Birese anasy, birese mynasy «dushpan» tegeýrinine shydamaı, sheginshektep baryp, qaıtadan qapysyn taýyp, alǵa qaraı atylady.

Jigitterdiń bireýi qolyna uzyn syrǵaýyl aldy. Ushyndaǵy sheńberge kón terini kerip tastaǵan eken. Jigit qyryq adym uzap baryp toqtady da, syrǵaýyldy joǵary kóterip, ary-beri kólbeńdete bastady. Sadaqshylar da mergen eken. Qaraýylǵa qap jebe qadaldy.

Sodan keıin kúres bastaldy. Betpe-bet sap túzegen jigitter Balabek belgi berisimen alysa ketti.

Birine-biri jaı oǵyndaı jyldam qımylmen tap-tap berigi, es jıǵyzbaı jer qaptyryp jatyr. Keı-keıde qarsylasy aldamshy qımylmen jalt berip ketip, umtylǵannyń ózin omaqastyrady.

Noıan ózgelerden oqshaý tur. Butynda kúmis zermen órnektep, qulyn terisinen tikken jarǵaq shalbary bar. Mahambet biledi, bul Jantastyń jıyn-toıǵa, joryqqa shyǵardaǵy bir kıer dúnıesi. Jaısaq jigit bul kıimdi Jáńgir hannyń Jasqustaǵy qamalynda ótkiziletin saltanatty sherýler men báıgege kıip shyǵýshy edi. Endi mine keshe ǵana tutqynnan bosatylǵan Noıanǵa basy bútin bergen sıaqty. Ekeýi dostasyp úlgergen - aý, tegi, qazir de juptaryn jazbaı, qatar tur.

— Áı, sen neǵyp tursyń? Qampaıǵan qarnyńa mázbisiń?! Qoı onyńdy, Noıan shyraq, kel beri. Kórset maǵan qolyńnan ne keletinin! — dedi Balabek kóńildi daýyspen.

Jurt nazary jańa jigitke aýdy. Keshe bazardan ákelgende ol aryq ta álsiz kóringen edi. Al endi uıqysyn qandyryp, tynyǵyp alǵannan keıin múlde basqasha kórinedi. Boıy bıiktep, tulǵasy somdanyp, bulshyq etteri qataıyp ketken tárizdi.

— Kel endi! — dep Balabek alaqanyn ysqylaı tústi. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, úlken - aq.

Jasy úlken eken dep seskenbe, qos jaýyrynyn qatar tıgizip jerge. Ókpelemeıdi. Kúsh atasyn tanymas degen...

Noıan ún shyǵarmastan eki qolyn arbaıta jaıyp jiberip, basyn tuqyrtyp ap, Balabekke jaqyndaı berdi. Qarsylasyna qadala qarap, kózimen iship-jep barady. Shıryǵyp turǵan Balabek oǵan aıaq astynan atylǵanymen shyntaǵynan ustaı almaı qaldy. Jalt berip sytylyp ketken Noıan á degenshe tý syrtyna shyqty da, Balabekti belinen kóterip alyp, es jıǵyzbastan laqtyryp jiberdi.

Abyroı bolǵanda, Balabek jerge jaýyrynymen túspedi. Jyǵylǵan kúıinde basyp qalmaq bop umtylǵan Noıannan áreń - áreń bosanyp, ornynan turdy. Eki kózi qyp-qyzyl bop shatynap, qabaǵy qatýlana túıilip qapty. Eki ıininen dem alyp, Noıannyń ár qımylyn baǵyp tur. Al anaý bolsa Balabekke beıne bir aıýmen qoıan-qoltyq alysýǵa shyqqan ańshydaı bop jaqyndap keledi. Ekeýi de jora - joldastarynyń qaljyńdasyp, dem bergen daýystaryn estir emes...

Mynaý oıynǵa Mahambet te qyzyǵa qarap tur. Birese anaý, birese mynaý jyǵatyn sıaqty kóringenimen shyntýaıttap kelgende birine-biri alǵyzar emes. Olardy aınala qorshap alǵan jigitter gý-gý etedi:

— Óı, saǵan ne kóringen, Balabek?! Jerge qaratpa bizdi!

— Noıan, taısalma!

Kúrestiń qyzyǵyna túsken jurt esik aldynda kúzette turǵan jigittiń qaqpany ashqanyn da, qasynda onshaqty sarany bar, ózi qula qasqa aıǵyrǵa mingen Qaıypǵalı sultannyń aýlaǵa kirgenin de baıqaǵan joq.

— Ýa, kúsh molaısyn, jigitter!

Bári de sultanǵa buryldy. Biraq eshkim ún qatpady. — Sálem berýdi umytqannan saýmysyńdar ózderiń? — dedi Qaıypǵalı.

— Nıetiń túzik bosa, attan tús, myrza, terlet, — dedi Jantas.

— Baıqaımyn, kisi syılaý degendi múlde qoıǵansyńdar aý... Týǵan eldi kóre almaı, ábden toryǵyp, jadap-júdegen ekensińder, túge. E-e, jat jer jaıly bolǵan ba! Jat elde sultan bolǵansha óz elińde ultan bolǵanyń artyq degen ǵoı.

Qaıypǵalı yrsyldap atynan túsip, shylbyryn jasaýyl jigitke ustata berdi de, Mahambetke qol usyndy. — Keshe Allaquldyń saraıynda sóziń nyǵyzyraq sıaqty edi ǵoı, — dedi aqyn onyń sálemin alyp jatyp — Seni munda sultan emes, han dep ataıtyn kórinedi. Hannyń taǵdyr tálkegine nazalanǵany jaramas.

— Ol áýeli Jaıyqta qyrylǵan bozdaqtardyń qany men jetim-jesirdiń taǵdyry úshin jaýap bersin, — dedi Jantas shydamaı. — Qalyń eldi ataman Donskovtyń aldyna qoıdaı aıdap aparyp, qyrǵynǵa ushyratty da, ózi taıyp turdy. Endi kep Allaquldyń tabanyn jalap júrgeni mynaý...

— Áı, jigit, osy sen Jáńgirde júzbasy bolyp, qalyn, eldi qan qaqsatqanyńdy umytqanbysyń? Jurtymdy qutqaryp, Sary arqanyń keń jazırasyna ótkizbek bolǵanym úshin kinálaı almaısyń. Bu zamanda kúshtiń betin kúsh qaıyrmaq. Ataman Donskov bu joly qapymdy taýyp, aldap soǵyp, jer qaptyryp masqaralap ketkenin betime salyq ete berme, tarta sóıle qyrshańqy tilińdi! — dep Qaıypǵalı jasy úlkendigin sezdirip, syzdana sóılep tur Qolyndaǵy kúmistegen qamshysynyń sabymen saqtıan bylǵarydan tigilgen saptama etiginiń qonyshyndaǵy shańdy qaǵyp, ıyǵyndaǵy altynmen zerlegen kógildir shekpenin túzep qoıdy. — Senderdiń birbetkeı órkókirektikterin, bolmaǵanda búgin Hıýada qańǵyryp júrmes edik. Allaquldyń aldyna qara bastyń qamyn oılap kelgenim joq. Jibi joq ıneden bez degen. Qolda qarý, sońda sarbaz bolmasa, bizden ne paıda. Batyl bolsa da batyr bola almas buzaqylar dúnıede tolyp jatyr. Odan da is jaıyn oılastyralyq. Úlken joryqta albyrttyq pen qyzbalyqtan keler paıda shamaly... Men saǵan keldim, Mahambet! Sózim bar...

— Jigitter, dastarqan qamdańdar, — dedi de Mahambet sultanmen birge úıge kirdi. Taza sypyrylǵan jer edende kerege jaǵalaı ústerine jyrtyq kıiz jabylǵan aǵash sákiler tur. Bas jaqtarynda kónetoz shapandar, kireýke - saýyt, dýlyǵa, er-toqym kórinedi. Qansha jigit jatatynyn er-turman sanyna qarap bilýge bolatyn.

— Ybraıbektiń «saraıy» ǵoı, — dedi Mahambet, sultannyń únsiz suraǵyna jaýap qatyp. — Baıbaqty rýynan, Syrym batyrdyń jasaǵynda bolǵan, Hıýaǵa da batyrmen birge kelgen.

Mahambettiń esine endi tústi. Syrym batyr kezinde Qaıypǵalıdiń ákesi Esim handy óz qolymen óltirgen, al Qarataı sultannyń jansyzdary Syrymdy osynda, Hıýada ý berip qurtqan edi ǵoı. Al Qarataı bolsa Qaıypǵalıdiń aǵasy...

— Iá, opasyzdar Syrymnyń túbine osy jerde jetti. Ol da Baıbaqtydan edi ǵoı. Sonymen, İbyraıbek ıesiz qaldyrmaǵan eken ǵoı batyrdyń isin. O, erkeniń essin, kósegeń kógergir azamat. Nar jolynda júk qalmas degen osy-ay! Apyr-aý, rý arasyndaǵy tartysta qanshama arysymyz qurban bolmady... Syrymnyń ákemdi óltirgeni ras, biraq ol qalyń qazaqqa qandaı qadirli bolsa, maǵan da sondaı. Já, ózim de endi birge týǵan baýyrym Jáńgirge qylysh kóterip qarsy shyqqanym joq pa... — dep sultan Mahambettiń oıyn sezip qoıǵandaı aqtala sóıledi. — Esińde me, ekeýmizdiń Petrborda bolǵanymyz? Sonda patshaǵa qarsy semser siltegen orys ofıserleri de qaradan shyqqandar emes edi ǵoı... Aıtsa da, Ybyraıbek nemen kúneltedi eken? — sultan kenet áńgime tórkinin basqaǵa aýdaryp jiberdi.

— Alaqandaı jeri, onshaqty túıesi bar, — dedi Mahambet. — Kúni búginge deıin Syrymnyń súıegin izdeıdi eken. Túrkistandaǵy uly mazaratqa aparyp qoımaq kórinedi.

— Enshalla, óziń jar bola kór jalǵyzǵa, kómek berer adam tabylatynyna senimim kámil. Syrym súıegi qazaq úshin qasıetti tábárikteı ǵoı. Ardaqty Ábilqaıyrdy da osynda, Hıýada ýlap óltirgen bolatyn... — dedi Qaıypǵalı.

- — Iá, han áýleti az bolmaǵany haq.

— Ras aıtasyń, Mahambet. Han bolý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Basy bılikke jetse, kóp jurttyń kózin shel qaptap, keshegi kúnin umyta bastaıdy. El basqarý estıar erdiń ǵana qolynan kelmek. Meniń Jáńgirge qarsy shyǵyp otyrǵanym da sodan. Halqyma degen senimimniń qanshalyq pák ekenine, halyq jarasy meniń janyma qandaı batatynyna bir allanyń ózi kýá. Armanym — Jáńgirdi esik aldyndaǵy qulaq kesti qulym etip, qazaqtyń barsha rýynyń basyn biriktirý, sóıtip ózińdeı aqyn azamattardyń qanatyn qomdap...

— Edilden Altaıǵa deıingi ıen dalada aqyn atynyń aıaǵyna tusaý salǵan kún bar ma edi, táıiri, — dep Mahambet sultannyń sózin bólip jiberdi.

Bólmege jigitter kirdi. Ekeýi ishine shúpildetip qymyran quıǵan dáý tegeneni kóterip ákep qoıdy. Tóke men Ybyraıbek te kelip otyrdy.

— Assalaýmaǵaleıkúm, Ybyraı ata! — dep Mahambet ornynan turyp sálem berdi, — Qaıdan júrsiz? Tanysyp qoıyńyz: myna jigit Esim hannyń balasy Qaıypǵalı sultan bolady.

— Kórip otyrmyn. Osy úıdiń tabaldyryǵyn attaǵan eken, endi qonaq bolsyn, — dedi shal sabyr saqtap. Sultan Mahambetke qarap qoıdy.

— Aıta ber, — dedi aqyn, — dostarymnan jasyrar syrym joq.

— Kúıeý balam, Allaqul padıshah, maǵan bir jarym myń jalan, qylysh ásker berdi. Kelisseńder, senderdiń árqaısyńdy jeke-jeke sardar etemin solarǵa.

— Sonda meni de sardar qylmaqpysyń, sultan? — dedi Ybyraıbek sákige jaıǵasyp otyryp jatyp.

Noıan qolyna uzyn sapty, jumyr bas ojaýdy alyp, qymrandy aralastyryp sapyrýǵa kiristi. Aǵash aıaqtar ákelindi. Noıan shúpildetip toltyra-toltyra quıdy.

— Al endi Allaqulǵa nókerleri úshin ne bermek boldyń? Kúıeý balanyń qaıyn ata retindegi syı - syıpaty ma álde? — dedi Ybyraıbek tamaǵyn kenep.

— Qyzymnyń estıarlyǵy keıbir esirik erkekten artyn túskenine qýanbasam renjimeımin. Hıýanyń hanymen kóńil qossa, hanym atanaıyn dep emes, Jáńgirge qarsy kúreste týǵan elge tıgizgen paıdam bolsyn, dep bardy. — Sultan ornynan turdy da, esikke bettedi. Dastarqan shetinde turǵan sharany aqtaryp kete jazdady. — Ýaı, jigitter, jetti emes pe osy sandalǵandaryn, da?! Qylyshqa júginer kún týǵan joq pa áldeqashan! Kókirek kere bergen saǵan jaraspaıdy, Mahambet. Kimge kerek ondaı jalǵan namys?! Bar, Allaquldyń aldyna, ıgin basyńdy, bergin antyńdy, aınymaımyn de, sonda Bókeı ordasyna, Jáńgirge qarsy joryǵymyzdy bastaımyz. Aıtpaǵym osy edi...

Sultan shyǵyp ketti. Eshkim ún qatpady, jym-jyrt tynyshtyq. Qaıypǵalıdiń atyna minip, qasyna ergen nókerlerimen birge aýladan attanyp ketken dybysy anyq estildi.

Mahambette ún joq. Noıan aınalasyna suraýly pishinmen jaltaq-jaltaq qaraıdy. Ol sultandy bilmeıtin, biraq Hıýa hanynyń mynaý Qaıypǵalıdiń qasyna túrikpen nókerlerin qosyp bergeninen seziktenip otyr. Al ekinshi jaǵynan, jańaǵy sultan da, mynaý óz dostary sıaqty halyq qamyn áńgime etip, Jáńgir hanmen soǵys jáıin qozǵady...

Únsizdikti aqyrynda Mahambet buzdy:

— Qaıtemiz, dostar, múmkin, shynynda da ýaqyt jetken shyǵar. Bárin, de bossyńdar. Adal qyzmetterińe myń da bir rahmet. Qosylyńdar Qaıbalaǵa. Al men onyń sońynan ere almaımyn. Allaquldyń aldyna basymdy ıip bara alman. Tutqynyna túsken analar men apa - qaryndastardyń azaly úni qulaǵymnan ketpek emes.

— Syrymnyń sońynan ergen jas kezimizde albyrttyq atty qyzbalyq bizdi talaı ret orǵa jyǵa jazdaǵan edi, — dedi Ybyraı kárıa kúrsinip qoıyp. — Asyqpaǵan abzal. Allaquldan jıyrma myń nóker alsa da, Qaıypǵalı bul aradan sendersiz qıa baspaıdy. Qasyna sender ermeseńder, ony Kishi júzdiń bir rýy da, bir atasy da qoldamaıdy. Halyq óz úmitin Isataı sıaqty, óziń sıaqty batyrlarǵa artady, Mahambet aqyn... Bu zamanda el senimine ıe bolý qıynnyń qıyny, al odan aıyrylyp qalý tipten ońaı... Hıýanyń qazaqtary men Toby tuqymy munda qansha bolsańdar da senderden eshteńe aıamaıdy. Bizdegi bardyń ámbesi ózderińdiki. Asyqpańdar, bola turyńdar áli de. Jaı-japsardy jaqsylap oılastyryp, aqyl tarazysyna sap kórińder de, kelgen kesikten qaıtpas bolyńdar. Qanshama qandy shaıqasty Syrymmen qatar júrip ótkizip edim, endi men de qartaıdym, jigitter. Jaýjúrek sultan Qarataıdy da óz kózimizben kórgenbiz, zulymdyǵynda shek joq edi-aý, shirkinniń! Sonyń jansyzdary ǵoı Syrymdy ý berip óltirgen. Saq bolyńdar, — Ybyraıbek biraz únsiz otyryp qaldy. — Endi bizde ne qaldy deısińder, tur mynaý, turpat mynaý. Asarymyzdy asap, jasarymyzdy jasap degendeı, endi qoldan aqyl aıtý ǵana keledi. Al ol aqyldan keler paıda bar ma, joq pa, ol jaǵy...

— Sizge ókpemiz joq, Ybyraı ata, rahmet. Bundaǵy el - jurttyń dám-tuzyna da rızamyz. Tek búgingi máseleni jigitterdiń ózderi sheshsin, — dedi Mahambet.

— Sheshetin nesi bar?! Álde sen bizden bólek ketpekpisiń, Mahambet? Jetegimiz bireý ǵoı, — dep qabaq túıdi Jantas. — Synap kerelik sultandy, adaılardan, qudaıy Súıinqara ne aıtar eken onyń sózin de tyńdaıyq, sonan soń kelermiz bir sheshimge! Tek Isataıdyń habaryn tosý kerek... Ákelińder ydystaryńdy. Mundaı shubatty han saraıynan da ishe almaısyńdar. Ybyraı atanyń ózi ashytqan... Ýáı, Balabek, saǵan ne bolǵan - eı? Muńaıyp qapsyń ǵoı, sultan sózi saı súıegińdi syrqyratqan - aý, tegi? Júgir sońynan. Kúlli áskeri túrikpenderden eken ǵoı, ket ári deı qoımas.

— Óz rýyndaǵy aýyldardyń qansha jigiti Jáńgirge qyzmet qylyp júr? — dep zekı surady Mahambet. — Álde sen bizdiń qońyrattar jaıly áńgimemizdi umyttyq ba?

— Áı, solar da túrikpen be? Qaıdaǵy bir jaldamaly sumdar ǵoı, — dep Balabek kúńk ete tústi de, ornynan turdy. — Qoı, men attanaıyn.

— Zelilige baramysyń? — dep eleń etti Jantas.

— Alla buıyrtsa, búgin Zelilimen kórisetin shyǵarmyn, — dedi Balabek.

— Jolyń bolsyn. Baıqa, saq bol, qalaı-qalaı emes, qasyńa eki jigit ertip al. Esińde bolsyn: kún týsa, Zelilini senimen birge bárimiz de qorǵaımyz! — dep shyǵaryp saldy ony Mahambet.

Kún qaqty erdiń astynda

Kóp júgiretin kólik bar.

Kón sadaqtyń ishinde

Kóbe buzar jebe bar.

Qaraıǵannyń, jigitter,

Bárin kisi demeńiz,

Kúpe-kúndiz taırańdap

Túzge shyqpas erler bar...

Óleń joldary óz-ózinen týyp jatqandaı. Jas shaǵynda, Jasqustyń jasyl shalǵynynda Fatımany jasyryn tosqan kezdegideı nemese janyna kóp úndeı qoımaıtyn, tal shybyqtaı názik, biraq er júrekti Maqpalyn ertip alyp, Narynqumdy jaraly jolbarystaı janushyra jortqan dabyldy kúnderdegideı. Sóz nóseri quıylyp kep, jyr jolynda qatarlasa sap túzep, qalyqtap jóneıdi. Ol kezde óleńiniń ár sózinde, ár jolynda býyrqanǵan kúsh jatýshy edi. Endi jabyrqaýly saǵynysh sazy, muńdy saryn molaıaıyn degen be, qalaı. Mahambet bul tańda óz óleńderin daýystap aıtpaıtyn bolǵan. Biraq dál búgin jyr áýezinen qansha tyryssa da qutyla almaı-aq keledi.

Nurbal sózi kókeıinen keter emes.

«Ózińe adal da taza kúıimde qalsyn deseń, sen meni óltirip ketesiń... Ondaı ólim qasıetti ǵoı!.. Úndistannyń radjpýrlary men bizdiń eldiń erkekteri bastaryn ólimge baılap, jaǵadan alǵan jaýǵa qarsy aqtyq aıqasqa attanar aldynda óz áıelderin dushpan qolyna túspesin dep mert qylady...»

Al eger dál qazir jasaqty jıyp jiberip, Allaquldyń saraıyna lap qoısa, tutqynǵa túsken dala qyzdaryn bosatsa, sóıtip narkeskenniń almas júzin hannyń qara qanyna boıasa qaıter edi? Kúpti bolyp kúte bergenshe at ústinde alysyp ólgen artyq qoı!

... Onyń Nurbalmen tanysyp, bazardaǵy adam saýdasyn óz kózimen kórgenine bir aıdaı boldy, azaly ananyń joqtaý aıtqan aıanyshty úni qulaǵynan áli de keter emes. Qorqynyshtan óń-tússiz qalshyldap turǵan qyzdar da kóz aldyna qaıta aınalyp kele beredi. Endi birde Orynbordy oılaıdy, general-gýbernator Essenniń astanasynda qazaq balalaryn satady degen ofıser Shýstıkovtiń sózin esine alady. Aıtpaqshy, Essen emes, Sýhetlen eken-aý, Essenniń ornyna Sýhetlen keldi ǵoı. Endi jurt Sýhetlenniń ornyna Gekke degen keledi áıtpese Perovskıı keledi desip júr... Isataı da óz hatynda solaı depti, Súıinqara da osyny aıtqan. Onymen Mahambet túrikpen jigitteri ózderiniń aqyny Zelilini zyndannyń kúzetshilerine ý qosylǵan sherbet pen qymyran berip qatyryp tastap bosatqan túni kezdesken bolatyn.

Jigitter Zelilimen birge qala kóshelerin azan-qazan qylyp, ysqyryp - qyshqyryp, shapqylap etti. Qala qaqpasyn kúzetken jasaýyldardyń moınyna shalma tastap, taqymǵa sap, tastaq jermen súıretip apardy da, ózderi qum ishine kirip joq boldy. Olar Allaquldyń Qaıypǵalı sultanǵa satqan júzdikterinen shyqqan túrikpender edi...

Zelilini jalǵyz ózi bosatpaq bolǵan Balabektiń áreketinen eshteńe shyqpady. Bar aılasy quryǵandaı edi. Zyndan kúzetshileri tez aýysyp ketedi. Parany bireýlerine beredi, berip úlgirmeı, kúzetke ekinshileri keledi. Zeliliniń qashyp ketkenim Balabek tek kelesi kúni ǵana, qashqyndy izdegen han mırshabtary qalany astan-kesten etip tintý júrgizgende ǵana bildi. Zelilini bosatqan túni Mahambetke ilesken Balabek pen Jantas Súıinqaraǵa baryp jolyqqan bolatyn.

... Dembelshe boıly, emen aǵashtyń jýan tamyrlarynan shaýyp jasaǵandaı shombal deneli, súzegen buqadaı alara qaraǵan bir adam Ybraı aqsaqaldyń aýlasyna tosynnan keshtetip kirdi. Kirdi de, esh janǵa sálem bermesten, jan-jaǵyna burylyp qaramastan, Mahambetke týra tartty.

— Ótemistiń uly Mahambet degen senbisiń?

— Óziń kimsiń?

— Onda sharýań bolmasyn! Atyń qaıda? Júr. Súıinqara tosyp otyr.

— Qaıda?

— Onda sharýań bolmasyn. Er sońymnan.

Astyndaǵy aty da ózi sıaqty jýan aıaq shombal eken, ıesi álginiń eki búıirin taqymymen nyǵyz qysyp, myqty otyr. Jolaýshynyń astyńǵy erni jyryq eken, joryq kezinde túsken jaraqat bolý kerek, byrtıǵan jýan saýsaqtary da ne kórmegen — kón bolyp, jarylyp - jarylyp ketipti. Ol atynyń basyn únsiz burdy da, aıańdaı berdi.

— Qaraǵym, qaı balasyń, eń bolmasa esimińdi aıta ketseńshi? — dep edi Ybyraı kárıa, biraq anaý ún qatpady.

— Áı, óziń bir ógiz sıaqty neme ekensiń? — - dep aıǵaılady sońynan Noıan. Alaıda anaý estimegendeı bop kete bardy. Kóshege shyqty da, qaqpaǵa bet túzedi. Mahambet te asyǵys atyna mindi.

— Birge baryńdar, — dedi Ybyraıbek jigitterge. — Myna «maqaýdyń» qaıda apararyn kim biledi. Qas qaraıyp keledi...

Jigitter attaryna qonyp, Mahambetke erdi. Buny kórgen jolaýshy tizginin tartty:

— Qaıda barasyńdar, túge? Ekeýden artyq ertpeımin, — dep belindegi jalpaıǵan qaıqy pyshaǵyn túzep qoıdy.

— Já, qaıtyńdar, kórip tursyńdar ǵoı ashýyn, — dep Mahambet kúldi de qasyna Jantas pen Balabekti ǵana alyp qaldy.

Qaladan jeti shaqyrymnan uzap, áldekimderdiń maqta egistigi men baý-baqshasyn aralaǵan súrleýmen biraz shıyrlaǵan soń ol bulardy qalyn, qopaǵa ákep kirgizdi. Tas qarańǵyda sıpalaǵandaı bolyp biraz júrdi de, aınalasyn ný jynys qorshaǵan shoshalanyń aldynda mazdaı janǵan oshaq basynan bir-aq shyǵardy.

— Túsińder attaryńnan. Keldik...

Shoshaladan uzyn boıly bireý shyqty, qarańǵyda naǵyz qara dáý tárizdi. Jantastyń aty osqyrynyp jalt berdi. Taıaýdan, toǵaı ishinen, jylqy kisinedi. Qarańǵylyq qushaǵynan taǵy da birneshe sarbaz shyǵa keldi.

Dáý ot basyna jaqyndady. «Maqaý» atynan jas baladaı jeńil qımylmen qarǵyp túsip, áldeqaıdan jolbarys terisin alyp keldi de, dáýdiń aıaq astyna tastady. Anaý bóstekke otyrdy.

— Iá, kim bolasyńdar, jón aıta otyryńdar? — dedi ol.

— Meni shaqyrtqan kim, aldymen sonyń jónin bilgim keledi?

— Kezdeskisi kelgendi shaqyrtatyn ádetim bolǵanmen, kim kóringenmen qushaqtasyp kóriser ádetim joq. Aldyńda turǵan adaılardyń qudaıy Súıinqaranyń ózi! Rýymdy Arystan deıdi.

Belgili týǵan er edim,

Belime sadaq asynǵan,

Birindep jaýdy qashyrǵan

Men keleli qara bultpyn,

Kele jaýmaı ashylman.

Naızaǵaı menen jasylmyn.

Jurt aıtady, osy óleńdi maǵan arnap Berishten shyqqan Mahambet aqyn shyǵardy, deıdi...

— Sol Mahambet — men! — dedi aqyn. — Qansha tuzaq qursa da Jáńgirdiń qolyna túspeı zar qylǵan da men. Al Jáńgirdiń aǵasy Aıshýaq han meniń ákem Ótemistiń qas dushpany bolatyn...

Súıinqara ornynan turdy.

— Jigitter - aý bizge Berishtiń suńqary qonaqqa kelip otyr ǵoı, syı - syıpat qaıda?! — dep Mahambet pen onyń joldastaryn kezek-kezek qushaqtap shyqty. — Otyryńdar, aǵaıyn!

«Maqaý» buta arasynan jaraly kıikti alyp keldi. Súıinqara arbaıǵan úlken alaqandaryn jaıyp, qonaq qurmetine shalynatyn soıysqa bata qyldy. Sodan soq «Maqaý» janýardy anadaı jerge súırep aparyp, jyqty da, jerge tizesimen basyp otyryp, qaıqıǵan jalpaq pyshaǵymen tamaǵyn oryp jiberdi. Jyltyraı aqqan jyly qan otqa baryp quıyldy. Eki jigit qazandyqty kóterip, etti jilikteýge kiristi...

— Iá, Mahambet, maǵan ne sharýamen keldiń? — dedi Súıinqara nazaryn asylyp qalǵan qazannan aýdaryp áketip.

— El aýzyna ilikken ádildigiń men kúshtiligińe júgineıin dep keldim, oǵan qosa Isataı batyrdyń dos nıetti sálemin jetkizsem dep edim, — dedi Mahambet.

— Ózińmen jáne Isataımen dos bolý men úshin úlken abyroı, — dedi Súıinqara. — Ata dástúri ǵoı, aldymen asqa otyralyq...

Aqyryn ǵana jylqy oqyrandy. Kóp uzamaı oshaq basyna salt atqa mingen jas jigit kelip, qolyndaǵy qymyz quıǵan torsyǵyn «Maqaýǵa» ustata berdi.

— Áı, Ersary, neǵyp tursyń sileıip? Qymyz quıatyn ydys ákel! — dep daýystady Súıinqara, shoshalanyń janynda turǵan adamǵa. Mahambet te, Jantas pen Balabek te álgini osy sátke deıin baıqamapty.

— Óı, senderge ne bolǵan, túge, kelisip qoıǵandaı?! — dep Súıinqara «Maqaý» jaqqa buryldy. — Eı, Nuraly, men saǵan aıtyp turmyn. Ersary, sen de tyńda. Mahambetpen birge týǵan elge qaıtpaq bolyp, jolyn tosýshy edińder, endi ortalaryńa kelgende úndemeýlerińe jol bolsyn? Minekı, Mahambetteriń — Berishten shyqqan suńqaryń! Qolyna sý quıyńdar. Aldyna bas tartyńdar. Al sen, Mahambet, bizdiń sózimizdi tyńdama Eraly, Nuraly bárimiz qurdaspyz, sodan da qattyraq ketisip jatqanymyz ǵoı. Nuralynyń túri anaý, ne deseń de bar aıtary: «Onda sharýań bolmasyn», — deıdi de bedireıip tura beredi, — dep Súıinqara taǵy da qurdasyna tıgize sóıledi. — Sol úndemestigi úshin ony biz Bókeıhan dep aıtpaımyz. Bókeıhan Nuralydaı úndemes bopty ǵoı. Ol da bizdiń Nuraly qusap qısyny kelse de, kelmese de: «Onda sharýań bolmasyn», — dep turyp alatyn kórinedi. Al men bolǵam, Bókeıge Nuralydan góri óz nemeresi Qaıbala sultan kóbirek uqsaıdy dep oılaımyn da otyramyn. Ótirik pe? — dep Súıinqara áńgime jelisin kúrt ózgertip, Mahambetke tikteı qarady. — Saǵan kelgende Qaıbala sultan dos peıil kórsetedi, Mahambet, al Adaı balalaryn Allaqulǵa qospaq bop jantalasady. Sonymen qatar ol Atyraý boıyndaǵy patsha qamaldaryna bekingen adamdarmen de astyrtyn baılanys jasap turady. Eger Jáńgirdiń taǵyn tartyp alýǵa kómektesseńder, Isataı men Mahambetti óz qolymmen ustap beremin degen ýádesi bar qazaq-orys atamandaryna...

Mahambet lám demesten qolyndaǵy sharany tóbesine bir - aq tóńkerdi.

— Áı, Ersary, Mahambetke kórseter syılaryn, qaıda?.. — dep daýystady Súıinqara.

— Ákeńder, jigitter, Qaıbalanyń tabaq jalaǵysh qulyn! — degen Ersarynyń baryldaǵan jýan daýsy estildi ný arasynan. Egde sarbaz ot basyna eki qoly baılaýly, ústinde beshpeti bar bir adamdy alyp keldi. Tutqynnyń tóbesindegi kishkentaı taqıasy bir shekesine qısaıyp ketipti. Jantas dereý tanydy — bul Qaıypǵalı sultannyń jaqyn keńesshi dosy edi.

— Aıtqan sóziń ras qoı? — dedi Súıinqara oǵan burylyp.

— Bir allanyń ózi kýá... — dep tutqyn jer tizerlep, betin japty.

— Sura, Mahambet, — dedi Súıinqara, aqynǵa qarap. — Osydan úsh kún buryn Ersary jasyryn baryp, Qaıbalanyń qosynan baılap ákepti ǵoı myna tabaq jalaǵysh nemeni.

— Meniń suraǵym joq.

— Ataman dar seniń Qaıypǵalıyńa ne jaýap aıtty? — dep surady Súıinqara tutqynnan.

— Olar Jáńgir hannyń jaǵynda eken, taqsyr. Qaıypǵalıdiń ózi moıynsunyp kelsin, dep otyr.

— Bara ber, — dep ámir qyldy batyr — Jandaralǵa bári birdeı: Jáńgir de, Qaıbala da. Tek ázirshe Jáńgir kúshtirek. «Qaıbaladan qáýpim joq... Qazaq handary men sultandary birin-biri mújı bersin...» — deıtin kórinedi graf Sýhetlen...

Jurt únsiz kelip tamaqqa otyrdy.

— Handar men jandaraldar Syrymnyń basyn úsh myń somǵa baǵalaǵan bolatyn, — dep arydan oraǵytty Súıinqara. — Han áýleti Er-Tarǵyndy da týǵan jerden eki ret masqaralap qýǵan ǵoı. Sonaý Qyrymǵa ketse de esil er el basyna kún týǵanda qaıta oralyp kelip, qol bastap jaýǵa shapqan. Seniń de týǵan aýylyńa oralyp, óz rýyńdy, óz halqyńdy qorǵap qalatynyńa senimim kámil... Tek saq bolǵaısyń, Mahambet. Qasqyrdy qansha asyrasań da qanǵa qumartýyn qoımaıdy. Qaıbalaǵa kóp sene berme, baıqas bol. Syrymnyń túbine jetken sol ılanǵyshtyǵy ǵoı.

Súıinqara etti týrap bolyp, kezdigin saptamasynyń qony - shyny súrtti de, qynyna salyp qoıdy. Qasynda, jolbarys bósteginiń ústinde qylyshy men shoqpary jatqan. Jantas semserdiń baldaǵyndaǵy órnekterge qyzyǵa qarap otyrǵan.

— Kóńiliń qulap-aq qalǵan eken, aıamas edim, biraq bolmaıdy, bireýden syıǵa alyp edim, — dedi Súıinqara onyń kózqarasyn ańdap qap. — Graf Sýhetlen jandaral ǵoı. Minekı haty, — batyr qaltasynan sarǵysh oramal alyp, Mahambetke usyndy.

«... za dostavlennyh mne dvýh rýsskıh plennyh posylaıý mam prı sem otdelannýıý zelenym barhatom sablú. Jelaıý, chtob vesh sıa mogla vam prıgodıtsá²⁷, — dep oqyp shyqty aqyn. Hattyń aıaǵyna Sýhetlen qol qoıyp, mór basypty.

— «Bizdiń Reseıge qastyǵymyz joq jáne onyń da bizge jaýyqpaýyn qalaımyz»,- — dep jaýap qaıtardym hatyna. Al endi seniń as aldyndaǵy suraǵyńa jaýap bereıin, — dedi Súıinqara. — «Atalastyń aty ozǵansha, aýyldastyń taıy ozsyn» deıdi qazaq. Adaıdan týǵanym ras bolsa, osy Ústirtte óletinim de ras. Hıýa hany qańǵybas Shábekti Adaıǵa han qoıam dep emeksitken kórinedi. Sorly Shábek orystyń búlikshil atamany Andreı Strelshıkovtyń soıyl soǵary bolyp apty.

Biraq Adaıda han bolǵan emes, bolmaıdy da. Bul Adaı urpaǵynyń sonaý atam zamannan beri perzent besigi men ata múddesi ústinde berer aqty. Eki ulymnyń súıegi týǵan jerdiń topyraǵynda, al úshinshi ulymdy Hıýa hany zyndanda shiritip óltirdi. Alystan shabynǵan kári býra qusap Mańǵystaý men Ústirtti kezip, múrdelerdi aınalsoqtap júrgen meniń túrim mynaý. Qıyp kete almaı... dep Súıinqara túńgi aspandaǵy jypyrlaǵan sansyz kóp juldyzǵa qarap, uıysa ósken, qysqa, kók býryl saqalyn sıpap qoıdy.

— Týǵan jerim tusaý bop tur aıaqqa. Kózimniń tirisinde, adaı jigitteriniń eń bolmasa bireýiniń kózi tirisinde qolyna qylysh ustaǵan qas dushpan úıimizge kirmek emes, aýlymyzdy almaq emes...

Minekı, inim, bar suraqqa jaýap osy. Eger kúnderdiń bir kúninde ıisi qazaq Aqnazardyń, Táýekeldiń nemese úlken Qasymhannyń tusyndaǵydaı biriger bolsa, adaılar da alys ketpeıdi, sol kóppen kórer uly toıdy bir kisideı kóterip alýǵa bar... Men bolsam kártaıdym, Mahambet, uzaq joryqqa sharshaımyn, saǵan batamdy bereıin. Myna semserdi de al, — dep Súıinqara altyn qynapty narkeskendi²⁸ ustata berdi. — Ersary júz jigitin oılap otyr. Ázirge jol azyq ázirlep, attardy jaratyp, osynda bola tursyn, Ybraı aqsaqal habar berisimen attanady ǵoı. Jol uzaq. Isataıǵa sálem de. Biraq osydan júz jyl burynǵy Jańataı batyrdyń jońǵarlarmen soǵystaǵy hıkaıasyn umytpa...

Qytaı jerinen qaptap kele jatqan jońǵar jaýgershileriniń on myń qolyna bes júz sarbazben qaımyqpaı qarsy shaýyp, qıan-keski urys sap, toqtatqan eken dushpandy. Handar men sultandar ózara kerildesip, bir rý ekinshi rýmen shabysyp, qalyn, qazaq qyryq pyshaq bop jatqanda jer qaıysqan qısapsyz jaýdy jalǵyz ózi toqtatyp, týǵan jerdi taptatpaıdy. Úısinbaı degen batyr dosy ekeýi basqynshylardy byt-shyt etip, keri qýady. Saıdyń tasyndaı bes júz sarbazdan on jigit qalǵanda es jıǵan dushpan dalaqtap qasha berýdi qoıyp, esil erlerdi qorshaýǵa alady...

Sol urysta Jańataıdyń jalǵyz uly Toqashtyń mingen aty oqqa ushyp, batyrdyń ózi de qaza tabady. Jaralanǵan Úısinbaı batyr óz atyn jas Toqashqa tartyp:

— Elge shap, aýyl-aýyldy aralap bárine aıt, qoısyn qazaq ala aýyzdyqty! — deıdi.

Bala til almaıdy, batyr shapalaqpen tartyp jiberedi. Anaý báribir miz baqpaıdy. Sonda batyr balanyń aıaǵyna jyǵylyp: «Bógelme, aınalaıyn, shap! Óıtkeni seni óltirse, artymyzda biz úshin kek alatyn jan qalmaıdy!» — degen eken...

Sol aıtqandaı, Mahambet, qınalǵan shaqta habarshyń bizge shabatyn bolsyn. Adaılar aǵaıyn basyna aýyrtpalyq túskende qarap qalǵan emes... Biraq esińde bolsyn: búrkit bitken alǵyr qyran bola bermeıdi, qyrannyń da aqıyq alǵyry bar. Bilesin, be:

Aqıyǵynan aırylǵan uıabasar uıadaǵy jumyrtqalaryn qys kózi qyraýda qaldyrady. Jup -juqa qabyq jel eti men úskirik aıazǵa shydamaı jaryla bastaıdy. Kóktemde uıabasar uıasyna qaıta oralyp, qıyn synnan aman qalǵan jalǵyz jumyrtqany baýyryna basady da, ábden balapan shyqqansha ornynan turmaı shaıqaı beredi. Álgi jalǵyz shyqqan jas túlektiń kúsh-qýaty da, alǵyrlyǵy da erekshe ǵajaıyp bolady. Azýy alty qarys kókjal arlandy alatyn naǵyz aqıyq qyran sodan shyǵady... Adamdar da sondaı, Mahambet. Qıynnyń qıanynan ótip, shaıqasta shyńdalǵan er ǵana qalyq eldi aıqasqa bastap shyǵa almaq.

Et jelinip, qol jýylǵaly qashan. Qymyz quıylǵan sharlar taǵy da qoldan-qolǵa júgire bastady. Batyrdyń áńgimesi árkimdi de oıǵa qaldyrǵandaı, jurt únsiz otyr. Súıinqara ornynan turdy.

— Bıyl kúz erte túsip, salqyn bolatyn syńaı tanytady, — dedi ol taǵy da juldyzdarǵa qarap. — Qosh bol, Mahambet...

* * *

Súıinqara batyrdyń sońǵy aıtqany esine túsken Mahambet aspanǵa kóz tastap, meshitterdiń kúmbezderi men munaralaryna uzaq qarady. Búgin Múnıske taǵy da jolyqqan bolatyn. Múnıs aıtty, Allaqul han Mahambet jaıly surapty.

— Allaqul seni óz jaǵyna shyǵarmaq bop júrgen kórinedi, — dedi Múnıs, — al eger degenine kónbeseń, qol-aıaǵyńdy kisendep, Zeliliniń ornyna zyndanǵa tastaıdy, desedi jurt. Sondyqtan saq bolǵaısyń. Zelili qashqan soń qala jansyzdarǵa tolyp ketti...

İshki qamaldyń qabyrǵalaryn irgeleı aınalyp kele jatyp, aqyn, Allaquldy óltirip, tutqyndardy bosatsam, degen tańerteńgi oıy esine túsip, myrs etip kúlip jiberdi. Bala bop ketken be, nemene. Soǵysqa da aqyl kerek. Kózsiz batyrlyqtan túk shyqpaıdy. Alyp kór mynadaı qalyn, qabyrǵa men tereń ordyń arǵy jaǵyndaǵy Hıýa ómiriniń saraıy men garemin...

— Habar bar, — dedi Mahambetti esik aldynda qarsy alǵan Jantas. — Isataı elge jar sap, Jáńgirge qarsy qol jıyp jatqan kórinedi. Bolar bizge de...

— Boldy! — dedi Mahambet. — Tańerteń attanyp ketýge qazir bolaıyq. Ersaryǵa kisi shaptyr: ótkelde tosyp alsyn bizdi.

— Saǵan Nurbaldy mingizetin at kerek pe? — dep surady Jantas.

— Iá, at kerek. Bireýin ereýge alamyz. Qyzylbastardyń kerýeni jaıly ne sybys bar?

— Kerýen kelipti. Úlken eken. Osy tún Hıýadan Ǵıratqa júrmek kórinedi.

— Neǵyp tursyń aıtpaı?! Nurbaldy jolǵa daıyndaý kerek. Qoldaǵy barymyzdy bereıik ózine. Kerýenbasymen kelisip qoıý kerek. Nurbaldy úıine deıin Tóken, aparyp salsa bolar edi. Bar, kerýenshilerge jolyq, umytpaı aıt: júk artatyn attaryn saılap qoısyn!

— Nurbal bizben birge júrmeı me?! — dep tańyrqady Jantas.

— Óz úıine qaıtady!

— Nemene, Maqpalǵa kórsetýden uıalamysyń?

— Qınaǵym kelmeıdi baıǵusty. Narynqum bizge óz úıimizdeı, al oǵan bóten ǵoı...

* * *

Ábden qarańǵy túse Hıýanyń bas qaqpasynan Aýǵan kerýeni shyqty. Túngi salqynmen júreıik dep ádeıi kesh shyqty.

Zyndandaǵy Zeliliden aıyrylyp qalǵan mırshabtardyń kesilgen bastaryn qaqpaǵa up-uzyn tot shegelermen, aǵash qazyqtarmen qaǵyp tastapty. Eń sońǵy túıege mingen Nurbal betin qara perdemen búrkep alyp, únsiz jylap keledi. Qasynda jetegine qos at alǵan úndemes Tóke bar.

* * *

... Hıýanyń azanshylary meshit munaralaryna shyqqan kezde shalǵaı ótkeldiń jaǵasyndaǵy sekseýili qalyq bir saıda Mahambettiń jigitteri Súıinqara sarbazdaryn ushyratty. Olardyń arasynan Mahambet astyndaǵy aty aq kóbik bop terlegen Múnısti kórdi.

— Tańyrqama, Mahambet. Ketpenimdi semserge aıyrbastaǵam joq. Muraptyǵym jaqsy. Seni shyǵaryp salaıyn dep keldim, — - dedi Múnıs dosynan burynyraq sóılep. — Jeıqunnyń arǵy betine ótpeı turǵanyńda ezińdi Zelilige jolyqtyrǵym keledi.

Qasynda bota tirsek arab arǵymaǵyna mingen jınaqy, aryq adam kórinedi. Ústinde qymbat matadan tigilgen jeńil shapany bar, basyna qara tory óńi men ashań betin aıqyndan túsken kúmisteı kók jyltyr qarakól tymaq kıipti.

«Shamasy, abaqtynyń azaby kúlkini de umyttyrǵan - aý..» — dep oılap qoıdy Mahambet.

— Baýyrlarym - aý, úndemeı qalǵandaryn, qalaı? — dedi Múnıs.

Aqyndar at ústinen jaqyndasty da, eski tanystardaı qushaqtasyp kóristi.

— Jyrdy zyndanda ustap tura almaısyń. Bostandyqqa shyqqanyńa qýanyshtymyn, Zelili, — dedi Mahambet.

— Biz endi bospyz ba?! Onda munda nege tyǵylyp turmyz? — : dedi Zelili ashshy kekesinmen. — Ákbar padıshahty soǵys ónerine úıretken uly túrikpen Baıramhan: «qul qumǵa kirip ketse de quldyqtan qutyla almaıdy» deıdi eken...

— Álemniń barsha baılyǵy qolynda tursa da, qul bop qalatyndar bar. Al qolda túk joq, tipti bas bostandyǵym joq jaǵdaıda da qul bolmaıtyndar bar! — dedi Mahambet. — Qolymyzda semser turǵanda bospyz!..

Qymyz toltyrǵan aǵash aıaqty kótere ustaǵan jas adaı jaýyngeri batyrǵa keldi.

— Aqyryn, bir tamshysy da jerge tambasyn! — dep baj ete tústi Súıinqara. Sosyn qorjynynan bir kúlshe nan alyp, tórtke bóldi de, bir japyraǵyn Múnıske, ekinshisin — Mahambetke, úshinshisin — Zelilige berdi...

— Jasy úlkenniń sózin tyńdańdar: qolǵa quran alyp ishken anttan, nan ustap bergen sert áldeqaıda kıeli de qattyraq bolady. «Qurandy bassań da nandy baspa, aıaq astyna aq tamyzba» deıdi qazaq. Qazir árqaısymyz óz jónimizge ketemiz. Hıýanyń kedeı-kepshigi Múnısti kútedi, túrikpen aýyldary Zelilisin kórýge asyq, al seni, Mahambet, Isataı shaqyryp jatyr! Endeshe mynaý nan men mynaý aq qanjyǵaǵa baılaǵan qara torsyqta shaıqalyp, ábden kúshine engen sary qymyz, bolashaq shaıqas, keler joryq aldynda bizge qýat bersin!..

Súıinqara aıaqtan bir urttady da, Mahambetke usyndy. Ydys jigitten - jigitke aýysyp, jaǵalaı berdi...

Ótkelge jetpeı Mahambet atynan qarǵyp tústi de, bir túp jýsandy tamyrymen julyp aldy. Sosyn qaıtadan atyna eskirip minip, Múnıstiń artynan tura shapty. At dúbirin estip Múnıs te tizgin tartty.

— Má, Múnıs! Myna jýsandy raýshan gúlderdiń janyna aparyp ek. Sý quımaı baıqap kór — qaısysy myqty shyǵar eken: raýshan ba, jýsan ba!..

* * *

— Enshalla, endi biz arǵy betti jaılaımyz, — dep Ersary óziniń talaı joryqta synnan ótken kári tarlanyn tolqynǵa qarsy saldy. Naızasynyń ushynda bir ýys jylqy quıryǵy men alqyzyl shúberek jelbirep barady. Iyǵyna qonaqtap suńqary jalp-jalp etip qanat qaǵyp qoıady. Ol — Súıinqaradan alǵan tartýy.

Úndemes Nuraly, Jantas, Balabek jáne Noıan Mahambettiń janynda ketip barady.

— Túh, mende de uıat joq eken, al sen naǵyz esersiń!..

Qurmanǵazy úndemedi. Sharshap qalypty. Aqsholpandy tyńdap, qyrandarǵa qarap jatyp, kóńili de sabasyna túsken, raqat - aq.

— Biz endi ajyramaımyz, — dedi ol qyzǵa burylyp.

— Joq! — : dedi qyz. — Sen anaý jas qyran sıaqty dáıim jalǵyz bolasyń. Kórdiń be, ol bizge taǵy da qarap barady. Ekeýmizdiń syrymyzdy biledi.

— Álde sen meni jaqsy kórmeısiń be?

— Jaqsy kórgende qandaı, basqa esh bir qyz da seni mendeı jaqsy kórmes! — dep kúrsindi Aqsholpan omyraýyn túımelep jatyp. — Sen biraqta sezimniń qulysyń, al sezim degen kózdi ashyp - jumǵansha. Sol sátiń ótse boldy, basqa adam bop shyǵa kelesiń... Men de senen basqa eshkimdi unata qoımaspyn... Jarar, mem qaıtaıyn... Qoıyńdy jıyp al.

Aqsholpan júgire jóneldi. Aýylǵa aparatyn tereń jyraǵa tústi de, kórinbeı ketti.

Qurmash qula túzde júregin jylytar jylýdaı saqtap, ózi qaıtyp kelgen kúnnen beri ádeıi soǵan dep daıyndap júrgen nebir asyl, názik te aıaýly sózderin súıgenine aıta almaı qaldy...

Ol tereń oıdyń, qushaǵynda, saı qýalaı bytyrap ketken qoılaryn jınap alaıyn dep keledi.

Oıyn gúrs etken myltyq daýsy bólip jiberdi.

Myltyq aýyl jaqtan atyldy.

Ol taıaýdaǵy tóbeniń basyna júgirip shyqty.

...Týra Qurmanǵazyǵa qaraı bórkin bulǵap bir salt atty shaýyp keledi. Birdeńe dep aıǵaı salady, biraq sózin adam uǵyp bolar emes. Qurmanǵazy aýyl jaqqa qarap tur. Bir úı órtenip jatyr, qoıý shań men kók tútinniń ishinde ary-beri shapqylaǵan adamdar. Qurmanǵazyǵa áldekimniń jylaǵan úni, ıtterdiń úrgeni estildi. Qarý asynǵan adamdardy kórip, myltyqtyń sol mańaıdan atylǵanyn túsine qoıdy.

Attyly kisi jaqyndaı tústi. Ańdap qarasa, Jaqyp eken. Qurmanǵazy tóbeden tómen qaraı tura júgirdi.

— Bol, Qurmashjan, myna atqa min de, tezirek qarańdy óshir. Aýylda Dýlattyń nókerleri men soldattary qaptap júr. Jylqyshylardy túgel aıdap áketpek. Búlik salmaq bolǵany úshin bárin de abaqtyǵa jabamyz deıdi. Jigitterdiń bárin ustap aldy. Shesheń kelip qutqar dedi seni, oılaǵanymdaı - aq osynda ekensiń ǵoı. Qaıda barsań, onda bar, áıteýir alysyraq ket. Seni izdep júr. Men bilem ǵoı, solaı... — dep kárilikten kúrkildep, demin entige alǵan Jaqyp atynan túsip, Qurmanǵazyny mingizdi.

Qurmanǵazy tyqyrshyǵan tulpardyń basyn Narynqum jaqqa buryp, erkine jibermeı, tizginin tarta ustap turdy da, aýyl jaqqa kóz tastady.

— Bol deımin! Bir pálege urynarsyń, — dedi Jaqyp ashýlanyp.

Qurmanǵazy kenet aýyldyń janyndaǵy jyradan júgire shyqqan kógildir kóılekti qyzdy kórdi. Aqsholpan ǵoı. Ákesine asyǵyp barady.

Atynyń basyn aýylǵa buryp ap, shaba jóneldi.

— Oıbaı-aý, qaıda barasyń?! Qaıt keıin... — dep sasqalaqtaı aıǵaılap Jaqyp qaldy. — Oı, alla - aı, osylaı bolaryn bilip edim ǵoı!..

Qurmanǵazy atynyń basyn órtke tirep bir-aq tartty. Aqsholpan ákesiniń qasynda tur. Órtenip jatqan Zarbaıdyń úıi eken. Zarbaıdyń ózin alańqaıdyń arǵy betindegi at baılaıtyn dińgekke tańyp tastapty. Jol ústinde Zarbaıdyń shala - jansar jaraly aty jatyr. Aýyl jigitteri túgeldeı qora janynda, jasaýyldar men tóleńgitterdiń qorshaýynda tur. Jeıdeleri dalba-dulba, betteri men kókirekteri aıǵyz-aıǵyz qan. Balalar jylap, qatyndar shýlap, qaraqshylar boqtyq aıtyp zekirip, ıt bitken shabalana úrip — ý da shý...

Qurmash osynshama shýdyń ishinen Aqsholpannyń:

— Tezdet endi. Qutqar Zarbaıdy! — degen sózin estidi.

Tóleńgitter esterin jıyp úlgirgenshe ol dosynyń qasyna jetip baryp, atynan qarǵyp tústi de, arqandy qıyp jiberdi.

— Mynaý Saǵyrbaıdyń balasy! Usta! — dep aıǵaı saldy bir nóker. — Myrza, kerdińiz be! Munda, munda kelińiz...

— Atqa mini — dep Qurmash Zarbaıdy ıterip qaldy da, ózi soıyldy ala salyp, Zarbaıǵa umtylǵan bir nókerdi qalpaqtaı túsirdi, sonan soń taǵy da eki nókerdi eki jaqqa ushyryp jiberip, úshinshisin bas saldy.

Jaldamaly jasaýyldarmen jaǵalasyp júrip endi ǵana baıqady. Zarbaı anadaı jerde Dýlattyń balasyna jete almaı júr eken. Oǵan umtylýynyń sebebi — sol jerde baılaýly Saqysh jatyr. Biraq tóleńgitter ony ótkizbedi. Úsheýi birdeı jabylyp baılaı bastady. Qamshymen de, myltyqtyń dúmimen de soǵyp - soǵyp jiberdi. Jylqynyń tý quıryǵynan esken qyl arqan Qurmanǵazynyń denesin shandydy.

İshterinde Saqysh pen Qurmashtyń sheshesi bar, shal-shaýqanyn, qatyn-qalashtan quralǵan top bulardy bosatpaq bop shýyldasyp umtylǵanmen aq naıza, kók súńgige tirelip toqtady.

Qaıdan kelgeni belgisiz, áıteýir qoranyń bir buryshynan júgirip shyqqan Baıǵazy kóketaılap Qurmanǵazyǵa tura umtyldy. Biraq Dýlattyń óńkıgen bir ur da jyǵy jelkesinen shap berip, arqadan qamshymen tartyp jiberdi de, bir teýip topqa qaıta qosty.

— Tart qolyńdy baladan! — dep Qurmash qalsh-qalsh etedi. Bosanbaq bolyp julqynǵan saıyn qyl arqan denesine bata túsedi. — Áı, jarymes, kúshenip kór taǵy da, múmkin úzip ketersiń shylbyrdy!.. — dep qarqyldasady tóleńgitter.

Jıdelige osynaý beıýaqta qaıdan tap bolǵany belgisiz, qańǵybas dýana jol ústine toqtady. Ol japa shekkenderge de, zábir kórsetýshilerge de baǵynyshty momaqan júzben qarap qoıyp, aldyna jyrtyq shekpenin tósedi de, eki alaqanyn aspanǵa jaıa, bar daýysyna sala aıǵaılap, maqamdap duǵa oqı bastady.

— Bismillá, ıl-la ıl-rahma-an...

Onyń qasyna qara murtty tóleńgit jetip bardy da, myltyǵynyń súńgisimen qorjynyn ilip alyp, laqtyryp jiberdi. Dýana oǵan múldem nazar aýdarmaı duǵasyn oqı berdi.

— Áı, saıtan, joǵalt kózińdi! Ulyma bu jerde, — dep bireý ony myltyqtyń dúmimen túrtip qaldy. Dýana bet-aýzymen shań qaba qulady.

— Astapyralla! Bundaı da sumdyq bolady eken-aý?! — desip shaldar jaǵalaryn ustady.

— Jap aýyzdaryńdy!

Jasaýyl daýysynyń qorqynyshty da óktem estilgeni sondaı — tipti bala ekesh balalar da jym boldy.

Soldattar men Dýlattyń jaldamaly jigitteri aýyldyń ózderi tonaǵan kózge túser jyltyraǵandaryn qorjyn - qapshyqtaryna toltyra bastady. Qurmanǵazynyń qasyna Dýlattyń balasy Myńbaı keldi.

— Hal neshik, qaraqshy? Endi bárine de jaýap beresiń. Atqa da. Áli jyndanǵan joqpysyń? Túrińe qaraǵanda qoıanshyq sıaqtysyń. Ha-ha... — dep ol juqa ernin jymyryp, kózin syǵyraıta kúldi. — Kúıińdi maǵan búgin keshke tartatyn bolasyń. Ózen jaǵasyna úı tiktirip, qyzoınaq jasaımyn, mine, sonda tartyp beresiń, — Ol jalt burylyp Zarbaıǵa qarady. — - Al qyzoınaqqa seniń qaryndasyń barady! Qumarymdy bir qandyraıyn. Bizdiń osynda kelýimizge de, bunda soldattarymdy ákelýge de, ákemniń tynyshtyǵyn buzýǵa da sebepker bolǵan sen emespisiń! Sol qylyqtaryń úshin qaryndasyn, maýqymdy basady. Menen keıin nókerlerdiń de qumaryn qandyrady!.. Qalaı qaraısyn, buǵan? Saǵyrbaıdyń balasy ekeýińdi irgege baılattyryp qoıam. Sonda turyp meniń Saqyshpen aradaǵy áńgime - nazymdy tyńdaıtyn bolasyńdar. Al Saǵyrbaıdyń esýas uly qulaq quryshymyzdy kúımen qandyrady...

— Haıýan! — dep qyryldady Zarbaı. — Odan da eltir meni. Tıme qyzǵa!

— Túý, záremdi ushyrdyń ǵoı, — dep keketti Dýlattyń balasy.

— Aıdańdar bárin qosqa! Al myna ekeýin bólek arqandap, qurmetpen ap júrińder, — dep buıyrdy ol Zarbaı men Qurmanǵazyny kórsetip.

... Zarbaıdyń úıi janyp bitýge taıaý, aınalaǵa qoıý da ashshy tútin taratqan kıizderi ǵana byqsyp jatyr. Shashylǵan shúberekterdi timiskilep dýana júr.

Borodıno túbindegi shaıqasta kórsetken erligi úshin syıǵa alǵan uzyn myltyǵyna súıenip, anadaıda turǵan Aldıar kárıany baıqady Qurmanǵazy. Zarbaıdyń aty óleıin dep jantalasyp jatyr. Janýardy qınalmasyn ári aram ólmesin dep, shal kezdigin aldy da, baýyzdap jiberdi. Sosyn pyshaǵyn shópke súrtip, qaıtadan qynyna sap qoıdy. Eshkimge burylmastan aýyldyń shetine qaraı aıańdaı júrip ketti. Jendetter Aldıarǵa alaqtap qarap qoıady, biraq buıryq bolmaǵan soń eshqaısysy ózdiginen bata almaı tur.

— Patshany óz kózimen kórgen adam. Odan kres pen myltyq alǵan, — dep túsindirdi jasaýyl tóleńgitterge. — - Jáńgir hannyń ózi de buǵan syı-qurmetpen qaraıdy.

— Myrza, jolǵa bári de daıar, — dedi ol Myńbaıǵa. Balalarymen qoshtasqan qatyn-qalash shýlap qoıa berdi.

— Tartyńdar. Ana sulýdy ózim ap júrem. Káne, áperip jiberińder!

Bir nóker Saqyshty kóterip ákep, Myńbaıdyń aldyna kóldeneń óńgerte berdi.

— Keshke jolyǵarmyz, — dedi Myńbaı Qurmashqa, ábden álsirep qalǵan Saqyshty ózine qaraı qos qoldap tartqylap jatyp. Qyzda daýys shyǵaryp jylaýǵa da shama joq edi.

— Aldıar ata, qutqaryńyz Saqyshty! — dep aıǵaılap jiberdi Zarbaı. Qurmanǵazy ekeýin uzyn arqannyń bir ushyna baılap, dedektetip atpen súırep bara jatqan bolatyn.

Aldıar toqtap, artyna buryldy. Zarbaıdyń daýsy ony kireli-shyǵaly eseńgiregen hálden oıatyp jibergendeı boldy. Jıdeli jurtynyń jendetterge jaýdyrǵan qarǵysyn estidi. Qurmanǵazyny kerdi, sosyn kózqarasyn Myńbaıǵa aýdardy.

— Toqta! — dedi Aldıar aıǵaılamaı, biraq zildi de óktem únmen. — Shesh Qurmanǵazyny, bosat Zarbaıdy qaryndasy men ekeýin. Ósh alǵyń kelse, qorlama, maıdanǵa shyq. Tıýshi bolma qyz balaǵa. Erkek úshin apa-qaryndasty qoıan júrek qorqaq qana jazǵyrmaq...

— Aqsaqal, óz bıligińiz ózińizge, maǵan keregi joq. Barymtany oılap tapqan men emes, ózderiń, shaldar. Qyz meniki. Bir tún ne istesem de ózim bilem. Erteń qoıa beremin...

— Tıme deımin oǵan... — dep Aldıar zildene qaıtalady. Biraq Myńbaı onyń sózine qulaq aspady. Toqtamaı kete berdi. Aldıar selt etpesten sońynan túnere qarap biraz turdy. Sosyn myltyǵyn jaılap kóterip, shaqpaǵyn tekserip aldy da, serippeni basyp qaldy...

Osymen Jıdelide búgin myltyq ekinshi ret atyldy. Soldat atqan birinshi oq qashpaq bolǵan Zarbaıdyń astyndaǵy atyn óltirdi.

Ekinshi oq Myńbaıǵa tıdi.

Aldıar tútini burqyraǵan myltyǵyn aspaı-saspaı tómen túsirdi. Tóleńgitter ádepkide sasyp qaldy. Ý-shý men jylaǵan únder de tyıyldy. Aınala kenet qulaqqa urǵan tanadaı tynshı qaldy. Dýlattyń balasy erden kóterilip, bulǵaqtaı shalqalap bardy da, yńq etip, shańdaq jolǵa jalp ete tústi. Saqysh óńgerýli qalpy er ústinde qaldy. Nókerler topyrlasyp myrzalarynyń denesine qaraı júgirdi.

— Shap, shap! — dep aıǵaı saldy, esin jıǵan jasaýyl Aldıardy kórsetip.

— • Oǵan tımeńder degen. Moınyndaǵy erligi úshin patshadan alǵan nagradyn kórmeımisiń!- — dedi bir tóleńgit.

— Kerseteıin men oǵan nagradtyń kókesin! — dep jasa¬ýyl qylyshyn jalańdatyp sýyryp aldy.

— Óı, aqymaq, qoıa tur, tóleńgitter - aq!.. — dep ekinshi jasaýyl oǵan toqtaý aıtty.

Myńbaıdyń ólgenine kózderi jetken soń nókerler qanjarlaryn qyndarynan sýyryp -sýyryp, Aldıardy qaýsyryp qorshaı bastady. Buǵan deıin únsiz turǵan aýyl aqsaqaldary kómekke umtyldy.

Baıdyń jaldamaly jendetteri men Jıdeli turǵyndary betpe - bet maıdandasty. Jaldamaly jasaqtyń tóleńgitteri tutqyn jigitterdi qorshaýdan shyǵarmaı, urysqa syrttan únsiz ǵana kóz salyp tur.

— Óı, tóleńgit bolmaı ketkir óńsheń ezder, — dep bas jasaýyl tisiniń arasynan ysyldap, yzalana sóıleıdi. — Qaýsaǵan shaldardan qaımyǵyp... Ózderin temir súmbemen shyqpyrtar ma edi, shirkin!..

Nókerler shaldarǵa urandap tıip, jan-jaqqa bytyrlatyp qýa bastady. Osy kezde Baıǵazy baıqaýsyz, Qurmanǵazy men Zarbaıdyń janyna júgirip baryp, qyl arqandy qıyp jiberdi. Zarbaıdyń zor daýsy sańq etti.

— Jigitter, soǵyńdar, qarýlaryn tartyp ap tıińder!

Kenet saqyldaǵan ashshy kúlki estildi. Sóıtse dýana eken. Eki kózi qyp-qyzyl bop, aınalyp ketken. Myńbaıdyń óligin shyr aınala sekeń qaǵyp, aıǵaılap júr:

— Dýlatqa bul syı eken, Dýlatqa bul syı eken!..

Budan ári ony eshkim tyńdamady... Zarbaıdyń uranyn estigen tutqyndaǵy jigitter kúzetshilerine tap berdi. Betaldy bytyrlap myltyq atyldy. Aınala oq ysqyryp, azynaǵan attar aspanǵa shapshydy...

Jendetterdiń bireýi Aldıarǵa tónip-aq qalyp edi, biraq myltyǵyn aýzynan ustap alǵan qart anany dúmimen uryp ushyryp jiberdi. Sol sátte-aq bir jaýyz ony tý syrtynan semsermen osyp ótti.

Tóleńgittiń semserin tartyp alǵan Zarbaı jendetterdiń qalyn, tobyna qoıyp ketti.

Aqsholpannyń ákesi — qolynyń ebi joq, alpamsadaı qara kúsh ıesi Janpeıis túıeshi Aldıardy jaralaǵan sumdy ustap alyp, qolyn burap qalyp edi, ananyń eki kózinen jas parlap, qolynan qylyshy túsip ketti. Janpeıis ony tik kóterdi de, anadaı jerge atyp jiberdi. Sosyn qylyshty tizesine salyp, byt-shytyn shyǵaryp shópke laqtyrdy. Jaraly Aldıardy bylaıyraq alyp shyǵyp, áıelderdiń qolyna berdi de, Janpeıis qyzyna qaraı júgirdi. Aqsholpan at ústindegi Saqyshtyń qolyn sheship, endi ekeýi birigip bir tasaǵa qaraı qashyp barady eken. Sońdaryna túsken eki nókerdi Qurmanǵazy soıylymen jasqap, jolatpaı júr. Janpeıis aıaq astynda jatqan bir tárteni julyp aldy da, qos nókerdi jaýyrynnan qabattaı uryp, jalp etkizdi. Saqyshty Qurmashtyń sheshesi qushaǵyna ala berdi.

Aman qalǵan tóleńgitter qaıta sap túzep, alǵa umtyldy. Jigitter keıin shegindi. Aıqas bolǵan jerde jaralylar men ólikter qaldy. Jan daýsy shyqqan qańǵybas dýana qylysh júzinen bultalaqtaı qashyp júr.

— Oqta myltyqty! — dep zekirdi aǵa jasaýyl. Aldıar men Saqyshty qoltyqtarynan demegen Jıdeli aýylynyń úlken-kishisi úrkerdeı shoǵyrlanyp oryndarynan turdy.

Biraq «at» degen ámirdiń ornyna basqa aıǵaı estildi:

— Ýa, bol! Tezdet! Oıbaı-aý, kep qaldy analar! Týra osynda kele jatyr!

Taıaý tóbelerdiń artynan qoldarynda kezene ustaǵan naızalary, qaıqy qylyshtary men semserleri, shoqparlary bar bir top jylqyshy: «Árýaq! Árýaq!» dep uran salyp, qarabarqyndap qaptap keledi eken. Birtalaıy at ústinen qoramsaqqa qol salyp, sadaqtaryn kótere bastapty. Eń aldynda qula qasqa aıǵyrǵa mingen kireýkeli jigit ushyryp keledi. Ol Noıan edi, Sarman men Stepan da kórinedi. Zarbaı men Qurmanǵazy olardy birden tanydy.

Tóleńgitter jol boıynda tym-tyraqaı qashyp barady. Jalań aıaq dýana aspanǵa judyryǵyn túıip, sońdarynan qarqyldaı kúledi.

— Ýá, alla, Ázireıil qashyp barady. Ha-ha-ha!

Anadaıda oqshaý top bolyp, attarynan aırylǵan, qarý-jaraqsyz on tóleńgit baılaýly tur.

— Sender elge jasaǵan qorlyqtaryń men zorlyq-zombylyqtaryń úshin tap osy arada darǵa asylasyńdar! — dedi Noıan jendetterge, ashýyn áreń basyp. — Joq! Toqtaı turyńdar. Aldıar ataǵa júgineıik, tóreligin ózi aıtsyn. Senderge búgin úkimdi sol kisi shyǵarady...

... Aldıar aq kıizdiń ústinde qansyrap jatqan. Shaldar men jigitter kıizdi aqyryn ǵana súıretip, qabat-qabat shı tósegen keregeniń ústine saldy da, Aldıardyń basyna ózderiniń shekpenderi men tymaqtaryn jastap, ıyqtaryna salyp, alyp júrdi. Janpeıis pen Zarbaı kárıanyń basy men keýdesin aqyryn súıemeldep keledi.

Noıan Aldıardyń aldyna júgine qalyp:

— Ata, analar sizdiń kesimińizdi kútip tur, — dedi ol jendetterdi nusqap. Úlken kisiler men áıelder kózderine jas aldy. Jigitterde oń sol joq, qanyn ishterine tartyp, sup-sur bop tur.

Aldıar kezergen ernin jalady da, Noıannyń betine tesile qarap jatyp, estiler-estilmes únmen:

— Atyń kim, batyrym? — dep surady.

— Noıan.

Aldıar atanyń áli ada bolyp barady. Janpeıis aýzyna bir jutym qymyz tamyzǵan boldy. Qart kózimen qymyzyńdy tart dep ısharat bildirdi de, aýzyna syımaı, kóntıip isip ketken tilimen kebirsigen ernin taǵy bir jalap qoıdy.

- — Jaqsy eken, shyraǵym... Jiber olardy... Aýmın.

- — Stepan, shesh qoldaryn. Jigitter attaryn qaıtyp berińder. Oryndaıyq Aldıar atanyń, aıtqanyn, — dedi Noıan.

Aldıar bolar-bolmas qana kúlimsirep qoıdy, júzinde baısaldy salaýat bar. Taǵy da birdeme degisi kelip edi, biraq úlgirmedi. Moıny bosap, kezi ashyq kúıinde júrip ketti. Janpeıis kúrekteı alaqanymen aqyryn ǵana sıpap, janaryn japty. Aldıardyń óńi qýqyldanyp, saqaly sıaqty kókshil surqaı túske endi.

— Qosh bol, ardager! — dep solq-solq jylady Jaqyp. — E-e, ómir degen osy da. Bilem, bilem, solaı...

Aldıar atanyń denesine aq shapan jaýyp, ústin kógildir jeleńmen búrkep tastady. Jigitter omy sol qalpynda ıyqtaryna salyp, óz úıine alyp keldi. Borodıno myltyǵy qasynda jatyr. Aldıar ony bireýge arnap ustata almaı ketti, múmkin, laıyqty jigit tappaǵan shyǵar. Sondyqtan da qazaǵa ushyraǵan batyrdyń bul qarýy molada da qasynda jatýy kerek.

Basqa eshkim jylamady, daýys salmady. Eń aıaǵy jarymes dýana da tynysh otyr. Aldıar bostandyq áperip, Stepan qolyn sheshse de, ne óz tobyna, ne aýyl adamdaryna qosylmaı, anadaı oqshaý turǵan eki nókerdiń janynda otyr dýana. Eshkim olarǵa qatý sóz aıtqan joq, ses qylǵan joq. Birneshe tóleńgit ketip qalǵan, basqalary áli tur.

— Toqtaı turyńdar, satqyndyqtaryńnyń sazaıyn tartarsyńdar áli-aq! — dep kijinip ketti álgiler.

Baıǵazy aıaq astynda shashylyp qalǵan jebelerdi terip júr. Dýlattyń jigitterine odyraıa qarap qoıady.

— Nege ketpeısińder? Dýlattan qorqasyńdar ma? — dep surady Sarman tutqyndardan. Jaýap qaıtpady.

— Bizben birge qalǵysy keletinder el qorǵaýǵa tıis. Pálen rý, túgen ata dep bólispeı, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp, Dýlat pen Aqbaıǵa, hannyń ózine qarsy shabýy kerek, — dedi Sarman. — Kelisseńder, qarap turmańdar. Jol qamyna kómektesińder mynaý jurtqa.

Tóleńgitter jigittermen birge túıe qomdaýǵa únsiz kirisip ketti. Dýana attyń óligine qonbaq bolǵan qarǵalardy qýa jóneldi.

Bul túni Jıdeli aýyly uıyqtaǵan joq. Aldıardy qoıyp, adal uldaryn qara jerge bergennen keıin kóshýge daıyndaldy.

Tan, atqansha ot jaǵyldy. Jolǵa dep et asyldy, mesterge sý, aıran, qymyz toltyryldy. Sandyq túbinen tot basqan kireýkeler, qanjar - semserler shyǵarylyp, usta dúkenderinde naıza egeldi. Áıelder kóz jastaryn juta otyryp, erkekterdiń kıimin jamady. Noıannyń jigitteri túni boıy attan túspeı, qarýlaryn tastamaı, aýyl kúzetti.

Tún sútteı appaq edi. It tımegen qalpy qatyp qalǵan qandy qaqtarǵa tolyq aı jarqyraı túsip, shaǵylysyp tur. Mań tóbetter quıryqtaryn bulǵamaıdy, súıek surap jylmańdamaı, tumsyqtaryn aıaqtaryna tirep, dúrdıip jatyr. Kúndiz olar tóleńgitterdiń attaryn tirsekterinen tistep, arsyldap úrkitip, ıelerimen birge qan maıdanǵa qatysqan bolatyn. Endi qazir aýylǵa tóngen qater bultyn aldyn ala sezgendeı, tumsyqtaryn túngi aspanǵa kóterip, aqyryn ǵana yńyrsı qyńsylap qoıady Aýyl jaqtan shyqqan qannyń ısin alystan sezse de, jaqyndaýǵa bata almaǵan shıebórilerdiń shýlaǵan úni álde qaıda qum arasynan talyp jetedi...

Noıan men Zarbaı Sarmannyń qarasha úıinde Isataı men Mahambetke aparatyn jol tańdap, daýlasyp otyr. Qum basyp ótý kerek. Sondyqtan Zarbaı qudyq qýalaı júretin eski. kerýen jolmen ketelik deıdi. Aqyry Noıandy Sarman qostady da, ekeýiniń sózi ótip ketti: sýdy osy aradan, Jıdeliden jetkilikti ǵyp quıyp alyp, jolsyzben týra tartqan jón.

Bar jaıdy kelisip, tynyshtyq ornaǵan soń jurttyń bári de erteńgi joryq jaıly, týyp-ósken oshaqtan aıyrylatyndyqtaryn oılap muńǵa batty. Noıan qaıtkende aýyr oıdy seıiltip kep kóńilin kóterý úshin Isataı men Mahambet sarbazdarynyń kóktemde Qaraýylqoja sultandy qalaı shapqanyn baıandap otyr. Qazir sultannyń barlyq jeri kedeı aýyldarǵa berilgen...

Alqa bastaǵan bir top áıel jańadan mes, shanash tigip, olardy tazalap jýyp, úrlep kerip, bulaq sýymen toltyrýǵa kiristi. Aqsholpan ózi sıaqty qyzdarmen birge moınynan ıin aǵashy túspeı, sý tasyp júr.

Tún jarymynda ǵana jumys azdap saıabyr tartyp, Qurmanǵazynyń dombyrasyna ún bitti.

Kúni boıǵy kórip - bilgeni — alǵashqy mahabbat alaýy, armanda ketken bozdaqtar azasy, tuńǵysh jeńistiń sheksiz qýanyshy, Aldıar marqumnyń aıtqandary — osynaý qym-qıǵash, shytyrman, asqaq áserlerdiń ámbesi jıylyp kep jańa kúıge saıǵandaı. Mańtóbetter de mańqyldap úrgenin qoıyp, tynysh jatyr. Tún qarańǵylyǵynyń qushaǵynan kóleńkedeı kóleńdegen dybyssyz dýana shyǵyp, ot basyna, Qurmanǵazynyń aıaq jaǵyna kelip otyrdy. Jıdelilikter jaǵyna shyqqan Dýlattyń nókerleri de otqa jaqyndady. Dýana álgilerdi asasymen túrtip qap, saq-saq kúlip ala jóneldi.

— Tynysh otyrshy - eı, allanyń quly, tynysh! — dedi oǵan Janpeıis zili joq, jýan daýyspen.

— Men dýana emes, dárýishpin Ǵırattan kele jatyrmyn jáne de bundaı kúıdi buryn-sońdy estisem buıyrmasyn, — dedi jalańaıaq jahankez. Osy aradan etip bara jatqan Noıan dárýishtiń betine úńile qarady. Osy adamdy bir jerde kórgen sıaqty ma, qalaı? Biraq shal teris qarap ketti. «Qaraqypshaq Noıannyń ózi. Qudaıǵa shúkir», — dep sybyr ete tústi de, dýana qaıtadan sylqyldap kúle bastady. Noıan biraz turdy da, bul dýanany tanymaıdy ekem dep, túıe qomdap jatqan jigitter jaqqa qaraı ketti.

Jalyn laýlaı tústi. Qarańǵylyq ta ottan alysyraq ketkendeı. Kópshilik Qurmanǵazynyń kúıin uıyp tyńdap qalypty.

Jıdeli turǵyndary Qurmanǵazynyń jańa kúıin, azattyq jolyndaǵy kúreske bastaıtyn jańa serpin — «Serper» dep atady...

Tań qylań bere shaldar tańǵy namazǵa jınaldy. Olar sheıit bolǵan bozdaqtardyń, mynaý kóp tebeniń astynda qalyp bara jatqan ata-babalarynyń árýaqtaryn eske alyp, týyp-ósken Jıdelimen, onyń bal - bulaq, saı-salasymen qoshtasty, aldaǵy uzaq ta qıyn jolda, bolashaq aıqastarda alladan demeý surap jalbaryndy.

...Shyqqan kúndi Jıdeli kerýeni shalǵaıdaǵy qum ishinde qarsy aldy. Alda, jandaryna alpamsadaı Janpeıisti ertken Zarbaı men Noıan ketip barady. Artta, kesh sońynda, top jigitpen Sarman, Qurmanǵazy men Stepan keledi. Bular Jıdeli turǵyndaryn elsiz shólmen aınaldyryp, qum shaǵyldaryn kese etip, Isataıǵa bastap barady. Janpeıis atadan qalǵan eski qudyqtardy jaqsy biledi.

Áıelderdiń suńqyldaǵan joqtaýyna terbelip, qalyń qumnyń qulazyǵan quba tósine boılaı kirgen bul kerýen uzyn - aq. El basyna túsken azaly kúnderde de, týysqannan aıyrylǵan qaraly kúnderde de qazaqtardyń qasynan eki eli qalmaıtyn zarly joqtaý sıaqty sherli ánniń yrǵaǵy da túıe adymyndaı aqyryn, baıaý. Bul jyrda týǵan jermen qoshtasý ǵana emes, jan,a joryqtyń urany jatqandaı.

Qa-ra taý-dyń ba-sy-na-an

Kósh ke-le-di -a-a-a-a-o-o-o,

Kesh-ken saı-yn bir taı-la-aq

Bos ke-le-di -a-a-a-a-o-o-o

E-lim-aı, e-lim-a-a-aı!..

Aı-ryl-ǵan tý-ǵan jer-de-en

Qıyn e-ken a-a-o-o-o

Mól-til-dep qa-ra kóz-ge-e-e-e

Jas ke-le-di-a-a-o-o-o

Elim-a-aı, e-lim-a-a-aı!..

Áýeı jel án áýenin qaǵyp alyp, júrek syzdatar, aıaýly da asyl sezderin, shalqar darıadaı keń tynysty sarynyn qum ústinde qalyqtata ushyrady, kóz jetkisiz darqan dalaǵa damylsyz shashady. Aldıar atanyń atyn jetelegen qańǵybas dáýrish te sol ánniń qaıǵyly da qansar muńyn anaý ózi ketip bara jatqan kóne súrleýde alys saparyna birge arqalaǵandaı edi. Ol Atyraý boıyna týra tartty da, Jıdeli kóshinen qıystap bólinip ketti.

Al Jıdeli jazyǵynyń qojalary — qos qyran ertesinde tań bozara oıanyp edi, aýyldy kóre almady. Mazardaı qańyraǵan úıler ǵana qalypty. Tek sonaý alystan kóp adamnyń qosylyp jylaǵan qaıǵyly úni estiledi. Álgi shermende dybys Tas ormannyń tańǵajaıyp kúıindeı qudiretti gýilge ulasyp barady...

ÚSHİNSHİ BÓLİM

Han ordasynda. Qıǵashtaǵy jeńis.
Shýstıkovpen kezdesý. Isataı asyqpady.
Qurmanǵazy men Shernıaz.
Tókeniń ólimi. Satqyndyq. Tastóbe qyrǵyny.

İshki ordanyń tórt qubylasyn teń jaılaǵan kóp rýdyń, batys pen shyǵystaǵy, tústik pen teristiktegi taıpalar men ulystardyń sultan, bıleri qamal qaqpasynan top-top bolyp kirip jatyr. Báriniń de attary qara terge túsken, qastarynda muzdaı qarýlanǵan saqtaǵysh sarbazdary bar. Kóterilisshilerdiń kekti qylyshynan aýyldaryn da, mal-múlkin de tastap qashqan úreıli, abyrjýly baılar da qorǵan izdep osynda keledi. Han ordasyna jetisimen olar aldıardyń aldynda jáne general-gýbernator Perovskııdiń lınıalyq bekinisterden osynda Jáńgirmen sóılesý úshin jibergen ofıserleriniń aldynda quraq ushyp, qurdaı jorǵalaıdy.

Qaı-qaısysy da hannan senimdi kúzet surap alsam deıdi.

Jasqusqa aıdalǵan qoı men jylqyda da esep joq. Baılar qarý-jaraq pen kúzetti qalaıda molyraq alýǵa tyrysyp, bul úshin maldy da, aqshany da aıar emes.

Qamaldy qorshaǵan bıik qorǵannyń syrtyndaǵy tereń ordan árirekte asha aǵashtardan kedergiler qadalyp, han qonysynyń aınalasynda kúzet kúsheıtildi.

Han saraıynyń artynda júk túsirilip jatyr. Úı-úıdiń arasynan jańa ǵana tigilgen shatyrlar men jappalar kórinedi, kógal - kógaldarda aǵa sultandardyń eńseli aq úıleri boı kógerip qalypty. Uzynnan-uzaq taqtaı kazarmalar men jerkepeler jaldamaly tóleńgitterge toly.

Orda burynǵy sán-saltanaty men tákappar tynyshtyǵynan aıyrylǵan. Kázir ol aranyn, uıasy sıaqty gý-gý etedi. Baılar alǵashynda shatyrlaryn qaıda tigerin bilmeı, ózara kerildese berse, endi árqaısysy óz rýynyń osyndaǵy ókili — - ýázir - bılerdiń tóńiregine toptasa bastady.

Sherkesh rýynyń en, kári bıi Mufattyń aınalasyna kúlli Sherkeshtiń ıgi jaqsylary, malynyń kóptigimen dańqy shyqqan noǵaıly rýynyń keńesshisi — Shombal bıdiń baqshasyna noǵaıly jýandary, Berishtiń aqsúıekteri — Balqy Qudaıbergenovtiń janyna, baıbaqtylar — Qunajannyń alashtar — Baıtoqtyń, qyzylǵurttar — Tataıdyń mańyna, tobylar, tamalar, keteler men kerderiler Kendibaı bıdiń tóńiregine toptasty...

Iisi burqyraǵan kúzdiń qoıý sary qymyzy sabadan tegenelerge, odan keselerge quıylyp jatyr. Dalanyń jese toıǵysyz barsha dámi — qazy men jaıa, jent pen baýyrsaq, dámdi qurt, tátti irimshik, qus etinen, balyq pen qoı etinen istegen túrli taǵam, jemis-jıdek, tátti - sheker túgeldeı ordaǵa qaraı kerýen - kerýenimen tartylýda. Baılardyń bári de syqıyp áskershe kıinip alypty. Jambastarynda kúmistegen, asyl taspen áshekeılegen almas qylysh, uzyn moıyn tapansha. Sony azsynǵandaı qaıta-qaıta Jáńgirdiń tańdaýly jasaǵyna baryp, soǵys quraldary men qarý-saımandaryna qyzyǵa kóz jiberedi. Taıaýdaǵy patsha bekinisterinen hanǵa kómekke kelgen tóleńgitter men qazaqtardyń qarýy kóterilisshilerdiń qolyndaǵy shoqpar - naıza, semser sıaqty jupyny jaraqtan áldeqaıda aıbarly da qorqynyshty edi. Sondyqtan olardyń ózderi de aıaqtaryn alshań basyp, senimdi júr...

Degenmen han áskeriniń júzbasylary da, aǵa sultandar da áldenege qobaljýly. Ordaǵa sarbaz keginen qashyp, pana izdep kelgen qaýymdy bul da úreılendiredi.

Asylynda, bul mazasyzdyq baı aýyldaryn sonaý kóktem kúnderinde-aq, Isataı men Mahambet hannyń qaıyn atasy, aldıardyń úsh áıeliniń bireýi — Sulúbúbishtiń ákesi qudiretti aǵa sultan Qaraýylqojanyń áskerin talqandaǵan kezde-aq jaılaǵan bolatyn.

Kedeı aýyldyń shabarmandary Qaraýylqojanyń jeńilgendigi jaıly habardy bir úıden ekinshi úıge ekilene shapqylap júrip jarıalady. Qaptaǵan alaman w qýanyshtan jyndanyp keterdeı bolyp naıza men soıylǵa jarmasty. El aýzynan Mahambettiń jalyndy jyrlary túspeıtin boldy. Aqyn bitken qıaly Qıǵashtaǵy shaıqas pen Isataı batyrdyń jeńisi jaıly jyr tolǵady.

Keıbir janpezer jarshylar tipti han ordasyna kelýden de qaımyqpaıdy. Olar aldıardyń qaramaǵyndaǵy ken, alqaptyq o jer, bu jerinen bir jylt etip, han malaılarynyń, qara halyqtyń arasynda sarbazdardyń jeńisti joryǵy jaıly habar taratady. Solardyń bireýi osy keshe ǵana aınalasyna bir top adamdy jıyp alyp, Mahambettiń óleńin aıtyp turǵan jerinen ustaldy.

... Aq kıiktiń orǵytyp.
Júgirmegi maıdandy,
Batyr bolmaq oıdan - dy.
Aıǵaılasyp jaýǵa tı,
Táńirim biler, jigitter,
Ajalymyz qaıdan - dy?!

Budan soń áńgime arqaýy Qaraýylqojanyń Isataıdan masqara bop jeńilgen jaıyn aıtyp ketedi eken.

... Ata qonystarynan sultandar aıdap shyqqan kedeı aýyldyń jigitteri Isataıdyń qol astyna naýryzdyń bas kezinde - aq jınala bastaǵan bolatyn. Mahambettiń keńesi boıynsha batyr óz jigitterin alysty - jaqyndy aýyldarǵa shaptyryp, qonys -jaıylymdardy baılarǵa bermeńder dep jar saldy.

Al naýryzdyń aıaǵyna taman Isataı qol astyna pana surap kóship kelgen eń kedeı aýyldardy Qıaly Qıǵashtyń jaǵasyna qondyrmaq boldy.

Qıǵash ózeni Edilden bólinip shyqqan soń kári Kaspııdiń ýysyna túspeıin degendeı bultalaqtaı burańdap, qyrǵa qaraı, Narynqumǵa qaraı qashady, Teńiz - kól dep atalatyn bólshek-bólshek usaq kólderge qaraı tartady. Tegi, bytyrap jatqan myna kólshikter de, atyna qaraǵanda bir kezde úlken teńizben jalǵas bolyp, keıinirek bólinip qalǵan tárizdi...

Isataıdyń álgi oıynan habar alǵan Qaraýylqoja sultan Qıǵash sonyń jerinen aǵady, kóterilisshilerge tosynnan tıisip, talqanyn shyǵarmaq bolady, sóıtip búlikshil aýyldardy qum ishine túrip tastap, basshylaryn hanǵa ustap berýdi maqsat qylady. Qaraýylqojanyń buǵan kúmáni joq edi. Óıtkeni Jáńgir han oǵan bes qarýy saıma-saı tóleńgitterin kómekke jibergen bolatyn. Bul arada sultannyń oıy han múddesimen ǵana emes, general-gýbernator Perovskııdiń kóksegen armanymen de dep túsken-di.

Sultan jasaǵy Qıaly-Qıǵashqa jetisimen qorǵanysqa saılanǵan aýyldy kórdi. Barar joldyn, bári de jabyq. Ótkeldiń, arǵy betinde eki júz atty sarbaz tur. Segiz júzge — eki júz. Olardyń arǵy jaǵy — qumyrsqanyń ıleýindeı jypyrlaı qonǵan kep úı, Isataı men Mahambetke pana izdep kelgender. Saıdyń tasyndaı iriktelgen myna eki júz jigit bolmasa anaý úılerdiń shańyraǵyn bir demde - aq ortalaryna túsirip, órtep jiberýge bolar edi. Sarbazdar muzdaı temir qursanǵan bolat batyrlardaı susty - aq. Kireýkeleri men qalqandary jalt - jult etip, at ústinde oınaqshyp júr...

...Isataıdyń arystandaryn kórgende sultanda záre-quty qalmady, — dep qıssa jyrlaǵandaı jeldirmelete soǵady jarshy.

... İzdegen jaýy biz bolyp,
Jaý qarasy kórindi,
Jıylǵan ásker bilindi...
Isataıdyń sol kúnde
Aqtaban aty astynda,
Dýlyǵasy basynda,
Zyǵyrdany qaınaıdy...

Bul sózderdi estigende Jáńgir han quldarynyń, kózderi jaınap shyǵa keldi.

— Ýa-a-ah degen! Batyr-aı, á!

— Aıta ber, aıt!..

— Óı, sodan keıin ne bolǵanyn tyńdasańdarshy.

Sultan batyrlardy qamaýda qurtpaq bolyp, áskerine qosty aınala qorshaýǵa buıryq beredi. Segiz júz soldat pen tóleńgit Isataı qosynan shyǵar joldyń bárin bitep tastaıdy.

— Qaqpanǵa túsken tyshqandaı bop qyrylady bular, — deıdi sultannyń uly horýnjıı Kókbolsyn. — Sonda Qıaly- Qıǵashtyń sýyn qyzyl qanǵa boıaımyz...

Sol keshte kún qyzaryp batty,
Qustar únsiz sazaryp qapty.
Sultan qosy kóp ot jaqty...

Kóterilisshiler qosy tynyshtyq qushaǵynda. Aıly tún. Salqyn - aq. Alystan qorqaý qasqyrlardyń ulyǵan úni keledi, shamasy, qyrǵyn bolaryn sezedi - aý sumdar!..

Aq shatyrda eki ıyǵyna polkovnıktiń altyn zerli epoletin qadaǵan sultan otyr. Horýnjıı Kókbolsyn, Baıbaqty rýynyń starshyny Júnis úsheýi jańa soıǵan qulynnyń jup - jumsaq jas etin jáýkemdeýge kirisken. Áskerlerge qymyz da mol jetkizildi.

— Kútip qaıtemiz. Tańerteń ózderi berilmese, túske jaqyn tize búktiremiz! — dep kúıinip otyr Kókbolsyn. — Qudaı aqyna, áke, bir jolǵa senińizshi bizge, erteń túske taman jaýlaryńyzdyń basy aıaǵyńyzdyń astynda jatady, al Mahambettiń tilin óz qolyńyzben kesetin bolasyz!

— Jaraıdy, bilgenińdi iste. Biraq qalǵan basshylaryn túgeldeı tiri ákelesiń maǵan, — dedi sultan, bolashaq jeńisine aldyn ala masaıyp. Tóleńgitter de kóńildi, dýmandatyp jatyr, tún de olarǵa jaryq sıaqty. Al kóterilisshiler qosyn qulaqqa urǵan tanadaı tylsym tynyshtyq basqan, jyltyratyp birli-jarym ottary da meńireý túnniń qapas qarańǵylyǵymen jaryp óte alar emes. Itter de aqyryn-aqyryn qyńsylap qoıady. Besikterinde bóleýli jatqan balalar da kózderi baqyraıyp únsiz jatyr...

Sultannyń qalyń qoly tań qylań berip, shyǵys jaq araıǵa malyna bastaǵan kezde ǵana tynyshtaldy.

Tap osy sátte, — dep jyrlaıdy jarshy, — • qara jer silkinip qoıa berdi. Sultan shatyry selk etip, daýyl urǵandaı qaltyraı jóneldi...

Esteri shyqqan tóleńgitter birin-biri soǵyp attaryna júgirdi. Eshkim de myltyqqa oq-dári salyp úlgirmedi.

Ótkelden zaýlaı ótken sarbazdar tóleńgitterdiń qaq ortasynan kep tıdi. Eki júz erdiń ekpini sultanǵa myń san qoldyń dúmpýindeı kórindi! Qorǵaýshy nókerleri ony atyna áreń mingizdi. Júnis jasaýyl bórikken qoıdaı byt-shyty shyqqan tóleńgitterin qaıta toptastyryp, anaý jaýjúrek jigitterdi qorshap almaq bolyp júr, kes-kestep aldarynan shyǵa beredi... Alaıda, jol kespese de, qashaıyn degen jigit joq, uıqysyz etken túnnen, ashý-yzadan eki kezderi qyp-qyzyl bop qantalap ketken jigitter únsiz shabysyp, aspaı-saspaı aıaýsyz alysyp júr. Túrleri jan túrshigerlikteı susty...

Isataıdyń astyndaǵy esik pen tórdeı aqtaban at anda - sanda basymdy qoıa bershi degendeı aspanǵa shapshıdy. Kókbolsyn tapanshasyn kóterip, batyrdy kózdedi. Biraq ol serippeni basqan kezde Isataımen eki araǵa bir jigit túsip te úlgirdi. Horýnjıge tura umtylǵan úsh sarbazdy tóleńgitter toqtata almady. Tapanshasy qolynan túsip ketken Kókbolsyn qylyshyn sýyrmaq bolyp edi, qarsy aldynan shyǵa kelgen Mahambettiń qap-qara bop tútigip ketken aıbarly júzin kórip, dereý jal qushyp jata qaldy da, atynyń basyn tez buryp ala jóneldi. Mahambet siltegen semser ekeýiniń arasyna túsken tóleńgitke baryp tıdi.

Tóleńgitter aqyryp-baqyryp, kijine aıǵaılap Mahambettiń mańynan keter emes. Biraq batyr jaltaryp ketip, denesine darytpaı qoıdy. Jaýyna quıyndaı tıgende bir ózinde ekeý emes, on qoly bardaı — ońdy-soldy qoǵadaı japyryp, qoıdaı qyryp júr. Bir tóleńgit qana qol tıgize aldy oǵan. Sonyń ózinde atynyn, qulaǵyn shaýyp túsirgennen basqa zaqymy joq. Mahambetke qylysh ta jetpedi, oq ta tımedi. Mynadaı qoıan-qoltyq aralasyp ketken aıqastyń ishinde myltyqtyń paıdasy da shamaly bolatyn.

Tóńiregine myqty degen elý shaqty nókerin toptap alyp, Kókbolsyn taǵy da Mahambetke umtyldy.

— Shap, shap, ıttiń balasyn! Aqtar qarnyn naızamen! — dep aıtaqtaıdy tóleńgitterin. Kókbolsynnyń kóz aldynda — tek Mahambet qana, qulaǵynda sonyń arpalysqan demi, ysqyrǵan qylyshy. Qorshaý taryla tústi.

— Jantas! Mahambetke kómektes! — dedi kúndeı kúrkiregen daýyspen túrikpen jigiti Balabek.

Sarbazdar tóleńgitterdi naızanyń kúshimen keri tyqsyryp, Isataı men Mahambetti qorǵap júr. Ózderi de azaıyp qaldy. Jıyrma-otyz ǵana. Odan kóp emes. Biraq bári de quryshtan quıǵandaı, qulamaı beriler túrleri joq.

Qaraýylqoja sultan urysty tóbe basynan baqylap tur. Bir júzdikten soń ekinshi júzdikti óz qolynan kómekke attandyrady.

Áne — osy sátti kútkeli qashan! — Isataıdyń týy shaıqalyp ketkenin óz kózimen kerdi. Shaıqalyp baryp, qaıta kóterildi. Endi ol Ersary alyptyń qolynda, burynǵysynan da bıikte jelbireıdi.

— Aýdaryńdar attarynan! Isataı men Mahambetke buǵalyq tastańdar! Óshirińder únderin ıtterdiń! — Sultannyń úni qarlyǵa shyqty. Júzdikteri de kep shetinegen kez edi. Tóleńgitter kúshpen bolmasa da, kóptigin paıdalanyp, sarbazdardy áreń dep ózenge qaraı tyqsyrdy.

Tek qorqynysh degenniń ne ekenin bilmeıtin Qaldybaı, erjúrek ózbek Ersary, bu dúnıede buny atynan aýdararlyqtaı kúsh joq sıaqty kórinetin úndemes Nuraly, synaptan bultyldaǵan qaǵylez Jantas qana tóleńgitterdiń qalyń ortasynda qaımyqpaı soǵysyp júr...

— Ýaý, aqtaryp tasta ishek-qarnyn! — dep qýana aıǵaılady Kókbolsyn. Ersary batyrdyń arǵymaǵy murttaı ushty, bezireıgen Nuraly «dúleıdiń» aty da súrinip ketti. Biraq olar sol sátte-aq arqa tiresip tura qalyp, tóleńgitterdiń attaryn semserimen jaryp qulata berdi.

Tóleńgitter tyqsyra tústi. Isataıdyń týy taǵy da shaıqaldy...

Joldastarynyń jaý qolynda qalǵan denelerin almaq bolǵan kóterilisshiler jaraly arystandaı aıbar shegip, taǵy da jantalasa alǵa umtyldy...

Sultan kórip tur: jan alqymǵa tyǵylǵan qaterli shaq keldi, sarbazdardyń kúshi sarqylǵan. Endi urysty kórer kózge aıbyndyraq etip aıaqtaý ǵana qaldy. Sol nıetin oryndamaqqa sultan qıan-keski aıqasqa ózi at qoıdy.

Alaıda, osy arada kútpegen jaǵdaı boldy. Tóleńgitter toqtap qaldy, aldyńǵylar at basyn buryp alyp, keıingilerdi basa-kókteı qaıta aralasty... Ensiz ótkelden sarbazdarǵa qaraı asyqqan kómekti kórgende tóleńgitterde záre qalmady. Atqa mingen, túıege qonǵan qalyń qol attandasyp atoı sap, sultan áskerlerine qaraı qaptap keledi. Apyr-aý, jańa jasaq býlarǵa qaıdan kep qaldy, dep tańyrqaǵan sultan eshteńege túsinbeı, asyǵys keri býryldy.

Sultan áskeri bórikken qoıdaı byt-shyt bolyp qýla túzge qashty. Olardyń eshqaısysy da sarbazdarǵa kómekke umtylǵan kóp áskerdiń, jigitterden emes, shaldardan, qatyndar men qyz-kelinshekterden quralǵan top ekenin jáne de bul topty qan maıdanǵa Isataı men Mahambettiń áıelderi bastap kelgenin baıqaǵan joq-ty. Burymdaryn tóbelerine túıip, týmaq kıgen, kóılekterin shalbarlanyp alǵan jaýjúrek qatyndar men semser naıza, qara pyshaqpen qarýlanǵan shaldar, qyzdar jigitterge der kezinde kómekke kelgen edi.

Perovskııdiń jarlyǵy boıynsha Qaraýylqoja sultanǵa kómekke polkovnık Gekke jibergen úsh júz soldat kóterilisshilerdiń kóshken jurtyn ǵana sıpap qaldy, Jalǵyz-aq kejýilge shyqqan Nuraly qolǵa túsip ketti.

— Biz orys patshasy emes, Jáńgir hanmen soǵysyp júrmiz, — dedi ol jaýap bergen kezde. Gekke oǵan Isataıdyń jańa qonysyn kórset dep buıyryp edi. Nuraly olardy adastyryp aparyp qumǵa saldy.

— Nege aldaısyń, bizdi? — dep surady odan Gekke.

— Onda sharýań bolmasyn. Maǵan bir qudaıdyń ózi ǵana tóreshi! — dedi Nuraly.

Sol Nuraly temir súmbemen soqqan bes júz dúrege shydady, sosyn ony tańerteń darǵa asamyz dep jer úıge qamap tastady. Biraq ol tún jamylyp qashyp ketti, — deıdi jarshy áńgimesin odan ári jalǵastyra túsip. — Bir ofıserdiń atyna minedi de, shala-jansar qalpynda sarbazdarǵa jetip jyǵylady.

Esin bir jetiden keıin bir-aq jıady. Ersary odan:

— Qaıda boldyń,? Bizge aıtpaı ketip qalǵanyń ne? — dep suraıdy.

— Onda sharýań bolmasyn. Aýyrsa — óz arqam... Já, tán jarasyn qoıshy! Ana Qaraýylqojany aıtsańshy: qatyndardan qorqyp...

Jarshynyń sózi dý kúlkige kómiledi. Qıǵashtaǵy qyrǵynnyń egjeı-tegjeıin tyńdaýdan eshkim jalyǵar emes.

Sultannyń masqara bop qashqanyn uzynqulaq Ordanyń barsha aýylyna áldeqashan taratyp úlgergen. Kóterilisshilerdiń jeńisi Narynqumnyń túkpir-túkpirine qýanysh ákeldi, el - jurt sol jeńisti estı berýge ábden yntyzar bop, qunyǵyp alǵan. Olar shaıqas jaıyn qaıta-qaıta qazbalan surap, Mahambettiń jańa óleńderin yntyǵa tyńdaıdy.

Atadan týǵan arýaqty er,

Jaýdy kórse, japyrar,

Údeı soqqan daýyldaı.

Jamandarǵa qarasań,

Malyn kórer janyndaı,

Júırik attyń belgisi

Týrady quıryq – jalynda - aı!

Aıtyp, aıtpaı nemene,

Halyq qozǵalsa, tura almaıdy han taǵynda - aı!..

Biraq jyr kilt úzildi. Han kúzetshileri qalyń topty qorshap aldy da, qaq ortada turǵan jarshyny ustap, eki kúnnen beri taǵynan túspeı, keńes quryp otyrǵan Jáńgirge habarlady.

— Basyn alyńdar buzylǵannyń! — dedi de Jáńgir, ózin basqaǵa alańdatpaýǵa jarlyq qyldy.

Han ordasyna barlyq bıler, ýázirler men aǵa sultandar keńeske jınalyp otyrǵan bolatyn.

Bókeı ordasy ámirshisiniń eki jaǵyn ala, eń qurmetti oryndarda patsha áskeriniń polkovnık formasyn kıgen Qaraýylqoja men Baımaǵambet, olarǵa janas jasynyn, úlkendigine qaraı uly ýázir atanǵan noǵaıly Shombal, sosyn Shyńqa, Aspandıar jáne Shynǵalı sultandar, alash rýynyń úlkeni Altaı Dosmuhambetuly otyr. Budan keıingi oryndarda — sultandar: sherkesh Meńdigereı, kete Toǵum, baıbaqty İİİóke. Tek aıbarly Aıdaly jáne Qýanysh sultandar ǵana kórinbeıdi. Olardy kóterilisshiler ustap alyp, kedeı aýyldardyń aqsa qaldarynan qurylǵan sot ekeýin de ólim jazasyna kesken bolatyn...

Qaraýylqojanyń artyndaǵy sýfada qylyshynyń sabyn qysa ustap, aınalasyna tunjyraı qaraǵan horýnjıı Kókbolsyn otyr. Qıǵashta túsken jarasy áli jazyla qoımaǵan.

Kókbolsyn qaıda bolsyn dáıim ákesinen eki eli qalmaıdy. Biraq ordanyń kileń ıgi-jaqsy, betke ustar aqsúıekteri jıylǵan mynaý han saraıynda úlkender aldynda ádep saqtap, shetkerirek otyrýǵa májbúr boldy. Osy toptyń ishinde basqalarmen birge eki adamnyń — qaradan shyqqan qos Berishtiń qatar otyrýy ǵana onyń qytyǵyna tıip, jynyn qozdyrady. Berish rýynyń bul eki starshyny Qıaly-Qıǵashtaǵy urys kezinde Isataı jasaǵynda boldy. Biraq, túptep kelgende bular han jaǵynda. Isataıdyń sarbazdary eki júzden artpaıtynyn aıtqan da osylar. Biraq urys báribir masqara bop aıaqtaldy. Qaraýylqoja sultan da, Kókbolsynnyń ózi de dúıim eldiń aldynda kúlkige ushyrady. Kim biledi, horýnjıı Kókbolsynnyń myna ekeýi de ishterinen kúletin shyǵar? Ánsheıinde bulardy qasıetti saraıdyń bosaǵasynan da. syǵalatpas edi. Al kázir qos Berish sultandarmen qatar otyr. Tipti hannyń ózi olarǵa qarap, iltıpat bildirip qoıady.

Bular Jasqusqa jasyryn kelgen, endi yǵaı men syǵaıdyń qaq ortasynda, qurmetti orynda shirenip otyrǵandary anaý. Kókbol terisine syımaı otyr.

Zaman baıaǵydaı bolsa, ekeýin de aıyzyn qandyra sabap alar edi, shirkin. Anaý úlkeni Eske de, kishisi Nádir de kez kelgen sátte búlikshiler jaǵyna shyǵyp ketýi ábden yqtımal. Bundaılarǵa senýge bolmaıdy. Bir japyraq et, bir ýys kúmis úshin kimdi de bolsa satyp jiberýden taıynbaıdy bular. E-e, zaman, shynynda da, búlingen eken. Áıtpese bulardy aldıardyń ózi jumsap, myna otyrǵan sultandar men osy Kókbol olardy Isataı men Mahambettiń qosyna jasyryn ótkizýge tyryspas edi ǵoı! Kókbol qadirmendi kóp sultannyń arasynda otyrǵan Mahambettiń aǵasy — Bekmuhambetti de jek keredi. Bul Jáńgirdiń han atanǵan en, alǵashqy kúninen bastap aınymas aqylgóıi, keńesshi - ýáziri...

— Taý-qyrqasyz jer joq, han - patshasyz el joq. Kósemsiz rý tul, shurqyraǵan qý tobyr. Ań ekesh ań da serkesiz mańbas... — dep jótkirinip alyp, alystan oraǵytyp, taqpaqtap, maqamdaı jóneldi Baımaǵambet sultan. — Esýas Mahambettiń sózine ergen Isataı aldıarǵa qarap úrdi, ata - babasynyń qasıetti arýaǵyna syıynyp, qardaı taza qanyna senip, ózimiz han kótergen ámirshige qol kóterdi. Onysyna osyǵan deıin tózimdilik kórsetip kelgen aldıarymyzdyń keńdigi men kemeńgerligi qandaı!

Iá, ol Isataıdy kóp keshirdi. Aldıar - hanymyzdyń jaqsylyǵyn bilmegen sol eserge Hıýa elshisin Petrbordaǵy aq patshaǵa ertip barýdy, keıinirek general Gensti orda ishin aralatýdy senip tapsyrǵanyn eshqaısyń umyta qoımaǵan shyǵarsyń. Qaradan shyqqan qatardaǵy starshynǵa osynshama syı-sıapat kórsetildi. Teksizden tekti týmaıdy, jabydan tulpar shyqpaıdy, degen ǵoı. Isataı kósem - batyr bolam dep óz baǵyn ózi baılady.

Keshirimdiliktiń de shegi bar! Aıýǵa namaz úıretken taıaq, deıdi burynǵylar. Isataıdyń qyzýy zyndanda ǵana basylyp, Mahambettiń úni óshpek...

Mahambetti starshyn taǵaıyndaý jónindegi qaǵazǵa aldıar - taqsyr óziniń qasıetti taqbasyn salǵan joq pa?! Oǵan bergen mal men jer az ba eken?! Óı, ynsapsyz kezbeler! Qasqyrdy qansha asyrasań da qoıǵa qaraǵanyn qoımaıdy, dep tegi ras aıtady eken ǵoı. Asý kerek darǵa! Búlikshilerdiń aýyldaryn órtep, ózderin patsha aǵzamnyń jazalaýshylaryna ustap berý kerek! Meniń aıtpaǵym osy! — dep toqtady Baımaǵambet.

— Úıretý kerek, úıretý! Ábden azaptap óltirý kerek! — dep jamyraı shýyldasty sultandar men bıler, ashý yzadan ashyna sóılep. Aldıardyń altyn taıaqshasy taǵyna tars-tars soǵyldy. Jáńgir shýlaǵandaryn jaqtyrmaı qaldy. Qaıtadan tynyshtyq ornady. — Eger qaraqshylarǵa jalǵyz shaýyp shama kelmese, — dedi ár sózin ejeleı salmaqtap, yńyrana sozyp sóılegen Baımaǵambet sultan, túksıgen qalyń qabaǵynyń astynan Qaraýylqojaǵa kerenaý qarap qoıyp, — onda barshamyzǵa batańdy ber, aldıar. Kúshimizge kúsh qosyp, qolymyzǵa almas kúrzińdi ustat. Esten aırylǵan búlikshilerdiń jazasyn berýge meniń jigitterim saqadaı saı otyr!

— Árqaısysyn temir súmbemen jeke-jeke dúrelep, Isataı men Mahambetti bir arqanmen asý kerek, — dedi Noǵaılynyń kári sýltany Shombal. Sosyn Jáńgir hannyń taıaqshasyn taǵy kótergenin kere qoıdy da, dereý sezin toqtatyp, basyn ıip otyra qaldy.

— Ashynǵan top aldy-artyna qaramas, biraq qara da bir, mal da bir. Onyń birbetkeı topastyǵyn qylyshtyń júzimen ǵana emes, aqyldyń kúshimen de jeńýge bolar... — dep Jáńgir han aınalasyndaǵy bıler men sultandarǵa qarap qoıdy, — Basy kesilse — dene qulaıdy. Isataı men Mahambetti toptan bólip tastap, qudaıdy umytqan múttáıimderge qaharly kúrziniń kúsh - qudiretin kórsetse kerek!

— Dat, taqsyr! Adalyn aıttyń, aqylmen aıttyń, aldıarym! — dep tirilip sala berdi Qaraýylqoja. — Olardyń bar kúshi — birliginde. Birligin buzbaı aldyra qoımas kázir. Iisi qara qutyryp ketti bu kúnde. Shyndap yzalansa, álgi aıdaǵany bes eshki, ysqyryǵy jer jaratyn bóspe sıaqty tili men jaǵyna súıengen, sózge bar da iske joq kók ezý pysyqtardy qyń demeı-aq qylǵı salady. — Qaraýylqoja da Baımaǵambetke joǵarydan menmensı kóz tastap qoıdy. — Álde Baımaǵambet myrza, osydan jeti-segiz jyl buryn Mahambettiń júz qaraqshy ertip kep, tóleńgitterin byqpyrt tıgendeı ǵyp sabap, aq ordasyn tóńkerip ketkenin umytyp qalǵan ba? Jelikken jylqyshylardy sol kezde tezge salý áldeqaıda ońaı bolatyn. Óıtkeni olardyń sońyna kázirgideı kep aýyl ere qoıǵan joq-ty.

— Áı, qoja, Isataımen qaqtyǵystan keıin ózińde qansha eshki, qansha súıem jer qaldy?! — dedi yzadan qyp-qyzyl bolǵan Baımaǵambet.

— Sen ne, meniń baılyǵymnyń esebin almaqpysyń? — dep shart syndy Qaraýylqoja da. — Bilip qoı, meniń dáýletim seni mal múlkińmen qosa satyp alyp, ishek - qarnyńmen qosa satyp jiberýge jetedi!

— Tart tilińdi! — Baımaǵambet qamshysyna jarmasty. Ol Aıshýaq hannyń balasy, onymen Jáńgirdiń ózi de bulaı sóılese almasa kerek.

— Japtyr aýzyn mynaý qoqılanǵan qojanyń! — dep shańq ete tústi, Baımaǵambettiń artynda otyrǵan Aqan.

Hannyń túsi buzylyp, qolyndaǵy jińishke altyn taıaqshasymen taqtaı edendi tars etkizdi.

Tynyshtyq ornady.

— Sabyr etińder, mártebeli sultandarym, sabyr, — dedi kári bı, uly ýázir Shombal, ámirli únmen. — Qasqyrdan aıyrylyp qap, ózara yryldasqan tóbet qusamańdar, túge! Yrys aldy — yntymaq. İstiń sáti — birlikte. Aıdaly sultan men Qýanysh sultan senderdiń qaı - qaısyńnan da qorqaq emesti. Búlikshilerdi árqaısy ózim basam dep jeke shyǵyp edi, ne boldy, áne? Atadan qalǵan sóz bar: aıla men aqyl — egiz deıdi. Jyly-jyly sóılese, jylan da innen shyǵady deıdi. Aılasyn tapqan aıdahardyń aýzynan da qutylady deıdi. Isataı uly hanǵa hat joldapty. Ótinishi teksiz, suraǵany sheksiz, talaptary essiz eken naısaptyń. Qadirmendi Baımaǵambet pen Qaraýylqojany qaranyń sotyna berip, olardyń mal-múlki men jer-sýyn kedeılerge úlestirýdi talap etedi, ınabatty sultandardy qanisher qorqaý, qatygez jaýyz dep ataıdy...

Sondyqtan aldıar han ony osynda shaqyryp hat joldap otyr. Bunda ol qasyna búlikshileri men ury-qarylaryn ertpeı, jalǵyz kelýi kerek. Eger Isataı kelse, biz ony qalaı qabyldaýdy bilemiz, al eger kelmese...

— Onda óz obaly ózine, biz qalaı qımyldasaq ta erikti bolamyz, — dep aıaqtady Shombaldyń oıyn aldıardyń ózi. Mártebesi zor general Perovskıı Orynbordan soldat jiberýge daıyn otyr. Zeńbirekter jolda kele jatyr. Qajet bolsa, Astrahannan podpolkovnık Alıev basqarǵan úsh júz soldat keledi, lınıalyq bekinisterdegi Bızenov, Merkýlov, Trofımov, Istomın sıaqty polkovnıkter men qazaq-orys atamandarynyń jasaqtary kómekke attanýǵa ázir...

— Ordadaǵy búlik ataýlyny úzildi-kesildi tyıýǵa kerek! — dep han taıaqshasymen edendi taǵy da salyp qaldy. — Boldy, Mahambetti osy tyńdaǵanym da jeter! — Han ashýyna erik berdi. Taıaqshasyn sýfanyń ústine tastap, qolyna shaıqalmas bılik pen kúsh-qýattyń belgisi — shoqparyn aldy. Sol qolymen taqtyń tireýishindegi altyn arystandy sheńgeldeı ustap otyr.

— Mahambet seniń ashýyńnan sadaǵa ketsin, qasıetti ámirshim, — dep jalpańdady ysqaıaq Shombal, sosyn sultandarǵa burylyp. — Ýa, jar salyńdar, túge: qasıetińnen aınalaıyn Bókeı jaryqtyqtyń asyl urpaǵy, Jaıyqtan Edilge deıingi keń jazyqty erkin jaılaǵan İshki ordanyń ámiri Jáńgir han aldyna Isataıdy tirideı ne ólideı ákep salǵan adamǵa altyndaı bes júz teńge beredi! Búlikshiniń kúlli mal-múlkin de sol ıemdenedi... — Shombal sózin aıaqtap úlgirmedi. Esik ańqaıa ashylyp, kúzetshiler qaq jarylyp jol berdi. Saltanatty saraıǵa han jansyzdarynyń basshysy kirdi de, taqtyń aldyna kelip, tizerleı qulady.

— Búlikshiler ordaǵa shappaq. Isataı men Mahambet basta p keledi!

Sultandar óre túregeldi. Kári Shombal men Baımaǵambet qana oryndarynan qozǵalǵan joq.

— Qaı tusta keledi? — dep ys ete tústi Jáńgir.

— Júz shaqyrymdaı bolar, taqsyr.

— Joǵalt kózińdi! Basqa eshkimdi kirgizbeńder! — dep buıyrdy han. Onyń degbiri qashqanyn sultandar da baıqap qaldy. Qyzmetshiler ún shyǵarmaı qymyz tartty. Bári de tyrs etpeı oryn-ornyna kep otyrdy.

— Alla-taǵalam ózi kómekke kep otyr, — dedi Shombal tynyshtyqty buzyp. — Endi Isataıdyń talap-tilegi oryndalady.

Sultandar úlken ýázirge tańyrqasa qarap, kózderin hanǵa aýdardy. Han da olardan kem ǵajap qalyp otyrmaǵan eken.

— Onyń talap-tilegi oryndalady, ózi suraǵan han jarlyǵyn alyp tynady... Tek on kúnnen keıin. Al kázir bógelýge bolmaıdy, aldıar. Aldarynan elshige adam jiberip, toqtata turý kerek . Orynbordaǵy general Perovskııge patshanyń atamandaryna da, qazaq-orystarǵa da, Edil men Jaıyqtaǵy barlyq orys bekinisterine de dereý kisi shaptyryp, onynshy kún degende búlikshilerdiń túbine jetetindeı bolý kerek. Al ázirshe olar han jarlyǵyn kúte tursyn. Qadirmendi starshyndar Eske men Nádirge aıtar ótinishimiz: búgin tún olar Isataı qosyna oralyp, asaý batyrmen sóılessin, oǵan aldıardyń Saryqamyskól boıyndaǵy keń jaılaýdy beretinin aıtsyn jáne de Isataı qosyndaǵy bar jaǵdaıdy bizge senimdi adamdar arqyly jetkizip turatyn bolsyn...

Han únsiz ǵana shoqparyn keterdi. Shombaldyń sózi kózdegen jerinen dóp shyqty. Han sýyq jymıyp ornynan turdy. Sultandar da iship otyrǵan qymyzdaryn tastap, japyrlaı kórilip, qaq jarylyp jol berdi.

Jáńgir shyǵyp ketti. Ol Zulqarnaı men Fatıma hanymnyń qasynda bunyń kelýin kútip qalǵan general - gýbernatordyń jeke shabarmany polkovnık Gekkege jolyǵýǵa asyqqan edi...

* * *

...Anda-sanda ıesiz ıtter qyńsylap, aýyq-aýyq ulyp qoıady. Taǵy da tynyshtyq. Tas qarańǵy. Kúzdiń aısyz túnderi adamnan basqaǵa da ońaı emes. Bul shaqta jylqynyń ózi de bir túrli úrkek bolyp ketedi. Aıǵyrlardyń arqyraǵan aptyqpaly úni de, bıe - baıtaldyń bazynaly kisineýi de estilmeıdi. Attar qarańǵydan shyqqan bolymsyz tyqyrǵa osqyryna qulaq tigip, qorqynyshtan jer tarpı bastaıdy. Tek túıeler ǵana qashanǵy qalyptarynan bylq etpeıdi. Meıli kóktemde bolsyn, meıli kúzde bolsyn, kez kelgen kidiristi, kez kelgen qysqa demalysty olar ámanda birtoǵa kerenaýlyqpen qarsy alady. Kázir de tastan quıǵan alyptardaı bolyp shógip jatyr. Ne qozǵalmaıdy, ne oryndarynan turmaıdy, ne joldy bosatpaıdy. Teginde, kógildir sáýle shashyp jyltyraǵan kózderi bolmasa, áıtpese kúıis qaıyrǵan dybystaryn estimese, Mahambet olardy baıqamas ta edi.

Aı joq. Juldyz da bult qushaǵynda. Aýada salqyn syz bar. Aspan da, jer de túpsiz shyńyraýǵa túsip ketkendeı. Tek kóp adamnyń birkelki gýlep shyqqan dybysy men ken, jazyqtyń boıynda, anaý qyrqada janǵan qalyń ot qana daladaǵy tirshilik tynysyn sezdirgendeı, aınalany tútinge bólep, alda aıyryqsha bir ǵalamat kútýli ekenin jarıalaǵandaı.

Mahambet jańa ǵana Isataıdyń shatyrynan shyqqan. Qansha aıtsa da, — osymen neshe márte — batyrdy han ordasyna toqtaýsyz shabýyl jasaýǵa kóndire almaı-aq qoıdy. Isataı Jáńgirdiń jaýabyn kútýli.

— Han oılanýǵa on kún pursat surady. Men kútýge ýáde qyldym, sol sózimdi buzban, — dedi Isataı Mahambetke.

Beker kútedi Isataı: aıqassyz qaıdan berilsin Jáńgir...

Mahambettiń Jáńgirmen Jasqustyń kók jazyǵynda janjaldasyp qalyp, Jantaspen birge Shómekeıdiń kedeı shaldaryn arashalap qashqanynan beri jeti jyl ótipti. Osyndaı kózge túrtse kórgisiz tasqarańǵy túnderdiń birinde Hıýadan shyǵyp, kúzgi sýyq jańbyrǵa qaramastan, elsiz-kúnsiz qý taqyrlar men qumdardy basyp, uzaq jol shekken soń Jaıyq jaǵasyndaǵy týǵan jerge jetkenine de bir jyl.

Olar ózennen tún jamylyp, urlyq qylǵandaı, jasyrynyp etken. Burynyraq Bókeıhannyń, odan soń onyń balasy Jáńgirdiń jáne orys patshalarynyń asa ulaǵatty jarlyqtary boıynsha İshki ordany Rossıadan ǵana emes, sonymen qatar óz eli — irgeles jatqan Kishi júz ben Orta júzdiń jerin qurysh qursaýmen bólgendeı qorshap jatqan lınıalyq bekinisterdegi qazaq-orys jasaqtarymen kezdesip qalarmyz dep qoryqqan-dy. Úndemes Tókeni qaıta jolyqtyrǵanyna da bir aı bolǵan. Hıýany, murap - aqyn Múnısti, názik te momyn Nurbaldy esine túsirdi ǵoı ol...

Hıýada júrgende ol týǵan elin, qońyr salqyn toǵaı men torańǵynyń ıisin, Narynqumdy, Jaıyqty saǵynatyn, Edildiń, erke aǵysyn, súıikti Maqpalyn bir kórýdi armandaıtyn, Isataıǵa jetýge, Jáńgir hanmen aıqasýǵa asyǵatyn. Sol shaıqasqa jyldar boıy zaryǵyp, handy jeńýge jyldar boıy yntyzar bolyp kelse, dál búgingi tún oǵan aıaq astynan jeńistiń aýyly alys sıaqty, ótkenniń bári — aýyr tús, bolashaǵy — buldyr saǵym sekildi kórinip ketti. Bu ne? Arýaqtar aıan berip tur ma? Álde sharshaǵandiki me? Ie bolsa da meıli endi. Ashýyna minip, han áýletine taǵy da qaımyqpaı qarsy shyqqan, Jáńgirden jaýap tosqan myna halyqty jeńý ońaı bolmas. Han Qaraýylqoja men Baımaǵambet sultandardy eldiń qolyna berip, qatygez isteri úshin jazalaýy kerek, sosyn tartyp alǵan jerlerin halyqqa qaıtarýy tıis...

Mahambet erteńgi kúndi oılamaýǵa, sabasyna túsip, tynyǵyp alýǵa tyrysty.

Nurbaldyń aıanyshty taǵdyryna nalyp, Múnısti saǵynyshpen esine túsirdi.

Dál osy sátte oǵan Múnısten artyq eshqandaı aqylgóı seriktiń qajeti joq-ty. Biraq Múnıske shaıqas - maıqasyńnyń qajeti shamaly. Onyń albyrttyq ataýlydan múldem ada, tym salqyn sanatty jan ekenin Mahambet Hıýada kezdeskende anyq baıqaǵan. Onyń esesine tarıhqa kelgende Múnıstiń bilmeıtini shamaly. Dúnıeden qansha batyr, qansha han ótkenin, úsh júz jyldan bermen qaraı olardyń qaı-qaısysy qazaqtardyń Iassadaǵy ataqty adamdar zıratyna, jyrshy Qoja Ahmet Iassaýıdiń mazaryna qoıylyp kele jatqanyn, Hıýa taǵyna buryn-sońdy qandaı-qandaı sultandar otyrǵanyn saýsaqpen sanaǵandaı aıtyp bere alady. Alasha hannyń tusynda uly ýázir qyzmetin atqarǵan Áýez bıdiń urpaǵy bolǵandyqtan ba, kim bilsin, áıteýir Múnıs Hıýany qazaq handary Nuraly, Bulaqaı jáne Ábilǵazy bılep turǵan dáýir jaıly aıtqanda óte-móte áserlep sóıleıtin. Tarıhpen aınalysam dep júrip, ol óleń-jyrǵa den qoımaıtyn. Hıýanyń bas muraby degen ataqtyń ózin de atasy Ádıne Muhambettiń árýaǵy úshin ǵana saqtap qalǵan. Bul qurmetti ataqty onyń úlken ákesine Ábilǵazy han bergen ǵoı. Qalaı degenmende Múnıs kázir alysta...

Hıýadan ketkennen keıin Mahambet ony osydan bir aıdaı buryn, kapıtan Shýstıkovpen jolyqqanda alǵash ret esine túsirdi.

Shyny kerek, kapıtan Múnıske shendeı almaıdy. Biraq ol da Múnısteı ashyq eken. Óziniń ótkirligi men týrashyldyǵy keıde adamnyń jymyn keltiredi.

— Men soldatpyn, buıryqtyń qulymyn, — degen edi Shýstıkov Mahambetke sol bir qıyn sátte qaıyrym suramaı. Mahambet bulardy Qısyq tóreniń aýylynda jeńip, tutqynǵa alǵan bolatyn, osy arada Tókeni jolyqtyryp, endi ǵana aýyl shetine shyǵa bergen betteri edi. — Meni óltirseń de, bosatyp jiberseń de óziń bilesiń. Aıaǵyńa bas uryp, jalynbaımyn. Tek bilip qoı: handy bári bir jeńe almaısyńdar. Isataı ekeýiń eldi bekerge qyrasyńdar. Pýgachtiń orys patshasyn jeńe almaǵanyn bilesiń ǵoı, sender de sóıtesińder. Onyń ústine Jáńgir handy Nıkolaı patsha qoldaıdy, sondyqtan orys qarýy da senderge qarsy jumsalady. Esińde me, Orynborda men saǵan bizdiń generaldyń senderdiń múftılerińmen dostyǵy jaıly aıtyp em ǵoı...

— Qorqytqyń keledi-aý... — dep kúlgen Mahambet.

— Nelikten? Men bolsam seniń qolyńdamyn. Ómirdiń ózi qorqynyshty ǵoı, elimnen qaımyqpaıtynym da sodan. Men de sen sıaqty Volga boıynanmyn. Tek men arǵy bettemin, sen ber jaqtikisiń. Sender Edil deısińder, biz Volga deımiz. Jolymyz qashannan birge ǵoı. Sen ekeýmizsiz de qyrylǵan el az emes, bizsiz de jendet jetkilikti...

— Men sultandar men handarǵa shabatyn jendetpin. Tyńdaıtynym — tek el úkimi. Aq sadaqtan atqan oqty jaý kebesin úzgenshe nemese nysanaǵa tımeı ketip, aıdalaǵa laǵyp joǵalǵansha toqtata almaısyń. Al mergendik — kúsh-qýatqa, adamnyń óz isine senimdiligine jáne jasymas jigerine baılanysty, — degen Mahambet onyń sózin bólip.

— Al eger jaýyń aılaker zalym, sarqylmas. qýatty, eren qatygez bolsa she, atqan oǵyn, badanasyn buzyp óte almasa she?

— Halyq qaharyna mindi, endi qaınaǵan kegin aıqasta tarqatpaı qaıtpaıdy. Quldar bostandyqty shaıqasqa shyqqanda ǵana sezedi. Jeńsek te, jer jastansaq ta — bári bir: bizdiń ar-namysymyzdy eshkim de aıaǵyna taptaı almaıdy, — dep qaıtaryp tastaǵan Mahambet. — Sen Qobylandy batyrdy estip pe eń? Ol osydan myń jyl buryn ómir súrgen, han ataýlyǵa baǵynyp kermegen adam, bizge de sonysyn ósıet etip qaldyrǵan... Qyr kádesi boıynsha elin syılaǵandy eli de syılaıdy: meıli ol qara bolsyn, meıli ol han bolsyn. Ómirdiń táttiligin soǵysta ǵana bilesiń deıdi eken Abylaı. Al sen ómirdi qorqynyshty deısiń. Onda bar da shabys, bizben emes, sol qorqynyshty ómirmen shabys. Ana soldattaryńdy al da, bizben ekinshi ret maıdan ústinde betpe-bet keltire kerme, dep qudaıyńa jalbaryn.

Mahambet sóıtti de, Shýstıkovty qaıda barsań onda bar dep bosatyp qoıa berdi.

Qoshtasyp turyp, kapıtan Mahambet jaıly Dal-Lýganskıı myrzanyń suraý salyp júrgenin aıtty. Onyń ózi Peterbýrg jazýshysy kórinedi, Orynborǵa ne sebeppen kelgeni belgisiz, kázir general-gýbernatordyń aıyryqsha tapsyrmalaryn atqaratyn kómekshisi eken. Ásirese Berish rýynan shyqqan aqyndyqtyń egjeı-tegjeıin suraıtyn kórinedi.

— Ol ekeýińniń Peterbýrgte jolyqqandaryńdy da aıtty, — dedi Shýstıkov.

Mahambet ózin Peterbýrgte kim biletinin kepke deıin oılanyp júrdi. Aqyry Lýganskıımen qalaı kezdeskenin, onymen ne sóıleskenin esine túsirdi de, bar jaıdy Isataıǵa aıtyp berdi.

Keıinirek, sarbazdar general-gýbernatorǵa hat jazyp, odan Jáńgirdiń İshki ordaǵa han bolý ıakı bolmaý máselesine aralaspaýyn, bul suraqty sheshýge qarý jumsamaýyn ótingen kezde jıdelilik Sarman da «Orynborda Vladımır Ivanovıch esimdi óte bir ádiletti Dal degen myrza bar» ekenin eske túsirgem.

Sodan «myna qaǵazdy jandaralǵa tapsyrsyn» dep sálem aıtyp, Sarmandy, qolyna paket berip, Lýganskııge jiberdi.

Ekinshi hat Jáńgir hanǵa joldandy.

Mahambet eki hattyń ekeýine de qol qoımady.

— Jaýdy shappaǵannyń ózi shabylady! Kútken saıyn semser sýyp, súńgi maıyryla beredi! Bir orynnan qozǵalmaı jata bergenimiz jaýyngerge jaraspaıdy! — dep Mahambet tuńǵysh ret Isataıǵa tıgize sóıledi.

— Qyzbalyq jasama, Mahambet, — dedi Isataı. — Bir jeti boldy. Endi úsh-aq kún qaldy. Qazaq qyrqyna shydasań, birine de shyda deıdi...

Keńeske jıylǵan starshyndar Isataıdy qostady. Biraq ol buǵan kóp den qoımaǵan sıaqty. Starshyndardyń qoldaýy ony ne qýantqan joq, ne renjitken joq. Keregeni kózimen tesip, áldeqaıda alysqa oılana qarap otyryp:

— Meniń de aıqasqym keledi, Mahambet, — dedi aqyryn ǵana.

— Iseke, aqynǵa — qyzbalyq tán, batyrdyń kemeńgerligi — onyń sabyrlylyǵynda, ashýyn aqylǵa jeńdire biletininde, — dep máımóńkeledi Berish starshyny Nádir.

— Áı, Nádir! Aıttym ǵoı: kútemiz dep! Álde sen aıtqan sózdi estimeýshi me ediń?! — dedi Isataı ashýly únmen.

Mahambet sezip otyr. Isataı óz qorshaýyna senbeıtin sıaqty, ásirese Qıaly-Qıǵashta Qaraýylqoja sultandy jeńgennen keıin ǵana kelip qosylǵan starshyndarǵa senimsizdikpen qaraıdy. Basqalardan buryn áldi rý — Alashtyń starshyndary kóbirek mazasyn alatyn tárizdi. Solaı bola tursa da olardyń tilin alatyny nesi? Tyńdap qana qoımaıdy, olardyń aıtqanyn isteıtini qalaı?..

Eger bul Isataı emes, basqa bireý bolsa, Mahambet oǵan qoldy áldeqashan bir-aq siltep, jigitterdi Jasqustaǵy han ordasyna bastap jóneler edi ǵoı. Jáńgirdiń qamalyn talqandap shaýyp, ózin at quıryǵyna baılap qoıyp, aýyl-aýyldy aralatar edi — kegi ketkender óz qolymen óshin alsyn...

Dáp kázir Jáńgirdiń saraıynda ne bolyp jatqanyn biler me edi? Han qosy qol sozym jerde ǵana tur ǵoı.

Kelisim jasaýǵa ketken jigitter de qaıtpady. Tóke de joq. Sol ketkennen mol ketti. Álde baıǵus shaldy ustap alyp, oıyna kelgenin istep jatyr ma eken Jáńgir?

«Joq, Teke qolǵa túspeıdi. Qaıtyp keledi, — dep oılady Mahambet. — Al han mamyq tóseginde Fatıma sulýdyń qasynda jatqan shyǵar...

Joq, Jáńgirdiń kázir oǵan ýaqyty joq. Onyń ústine Fatıma da buny, Mahambetti oılamaýy múmkin emes.

Kázir Jasqus qorqynysh qushaǵynda. Múmkin onda endigi general Perovskııdiń áskerleri kelip ornalasqan da shyǵar...»

Osydan bir jeti buryn Tastóbede ótken uly quralda sarbazdar Isataı batyrdy ózderinin, sardary etip belgilegennen keıin jańa basshylarynyń jarlyǵy boıynsha Jáńgirge óz talaptaryn jetkizbekke, úı ish, bala-shaǵalaryn tastap, Jasqusqa attanǵanda olardyń aldynan han ýázirleriniń bireýi — Altaı Dosmaǵambet uly shyqty. Ózi de, qasyndaǵy tóleńgitteri de bop-boz bolyp ketipti.

— Men, Dosmaǵambet balasy Altaı sultan, arystandaı aıbatyńnyń aldynda basymdy ıem, batyr, — dedi ol Isataıdyń qalyn, qolyna qarap turyp. — Átýerli aldıar han sálem aıtty saǵan. Batyrdyń aldynan shyq dep jiberdi meni. Men senimen, Isataı, aldıar hannyń atynan sóılesemin.

Toqtat sarbazdaryńdy, qasıetti taqty qanǵa boıama. Meni ádeıi seniń talap-tilekterińdi tyńdap, bilip kel dep jiberdi Jáńgir han han senen on kún pursat suraıdy. On kúnniń ishinde talaptaryńdy túgeldeı qarap shyǵady da, jaýabyn ózi osynda kelip aıtady. Qylyshyńa aqylyń arashashy bolsyn...

Isataı oılanyp qaldy. Starshyndar hannyń ótinishin oryndaý kerek dedi.

Jaýap kútip Altaı sultan tur.

— Attar alǵa súıreıdi, aýyzdyǵyn tarta bermeseń, batyr... — degen edi Mahambet sonda Isataıǵa, kómekteseıin, qoldaıyn degen nıetpen aqyrym ǵana sybyrlaǵan.

— At basyn jiberse, qylysh ta qynabynan sýyrylady, taǵy da qan tógiledi. Qaqtyǵysta qanshama hannyń basy kesilmedi?! Bizdiń aldymyzda ómirden uly Syrym ótti. Esim hannyń basyn óz qolymen alyp edi, biraq ne ózgerdi? — dedi Isataı. Sóıtti de Altaıǵa burylyp, nyq daýyspen:

— Biz kelistik. Al eger aıtqanymyzdy oryndamasa, onynshy kún degende tań ata mynaý búgingi mejeden attaımyz da, sózdi semserge beremiz!..

Jetinshi tún Netken qarańǵy edi! Álde bulaı bolýynyń sebebi burynǵy túnder bultsyz ashyq bolyp, jer betindegi sarbazdar jaqqan kóp ot aspandaǵy jypyrlaǵan sansyz juldyzdyń tómennen shaǵylysqan jarqyly tárizdi kóringendikten be eken? Al búgin aı da joq, juldyz da joq, jaǵylǵan ot ta az, onyń ústine olar bolar-bolmas jyltyrap, áreń kórinedi.

Tas qarańǵy tún-túnek. Meńireıgen qapas. Tylsym tynyshtyq.

Mahambet oıy bólinip, eriksizden qulaq túrdi: qarańǵylyq qushaǵynan myń san aýyzdyń sybyrlaı sóılegen kúbiri estiledi. Jurt áli uıyqtamapty. Óshe bastaǵan ottardy qorshalaı túsip, qımylsyz otyr. Áýdem jerdegi áne bir bulaq basynda ǵana dombyra tartylyp, álde kim jurtty dúrliktirip, óleń - jyr aıtyp jatyr, biraq jel ol daýysty Mahambetke tolyq jetkizbeı, basqa jaqqa alyp kete beredi.

Alǵashqy úsh kún jigitter at oınatyp, ener kórsetip, yrdý-dyrdýmen baıqaýsyz tez ótip ketti de, sońyra saýyq - saıran basylyp, sarbazdardy álde qandaı mazasyzdyq, senimsizdik pen qam kóńildilik jaılaı bastady.

Aıqasty ańsaǵan kóterilisshilerge tipti kúzgi mezgildiń ádettegi qyp-qysqa kúnderi de uzaryp ketkendeı, jyljymaı, tabandap turyp alatyndaı kórinedi.

Osydan bir apta buryn sarbazdar kez kelgen sátte urysqa qoıyp ketýge ázir edi. Yzaly kek alǵa súırep, sultandar men handardyń barsha shatyryn bir-aq soǵyp taptap ótýge, sóıtip birer mezet bolsa da óz kúshterin kórip, óz jeńisterine rahattanýǵa qatty - aq qushtar edi olar. Bar armandary osy-aq bolatyn.

Al endi alty kún boıy qybyr etpeı sarsylǵan soń bastapqy jalyn azaıyp, adamdar da zil qara batpan kúz túnindegi anaý áreń jyltyraǵan álsiz ottar sıaqty kúıki - júdeý halge enip, eńseleri túsip, jetimsirep qalǵandaı.

Álde ala jazdaı bel sheshpeı, jortýylda júrgen jaýyngerler sharshady ma eken? Álde qos basyndaǵy jym-jyrt tynyshtyq jigitter jyr jarysynda, kúres pen at jarysynda kúsh synasyp jeńimpazdardy anyqtaǵannan keıin ornady ma? Eń myqty dombyrashy — Jıdeliden kelgen Qurmanǵazy ekeninde, kóterilisshi jigitterdiń ishindegi eń júırik aqyn Shepnıaz ekeninde, al qara kúshke kelgende Isataıdyń eski dosy Qaldybaı deýge eshkim qarsy shyǵa almaıtynyna, Noıannan ótken mergen joq ekeninde endi eshkimniń daýy joq...

E-e, Mahambet búgin sarbazdardy aqtaý úshin de, óz qara basynyn, muń-sherin basý úshin de qansha syltaýǵa júginbedi deseńshi. Qasaqana kelgendeı, esine Peterbýrg tústi. Kóteriliske shyqqan ofıserlerdiń Senat alańyndaǵy bedireıgen únsiz sapy men búlikshilerdiń jeńilgenin jarıa etken zeńbirek dúmpýi. Isataıdyń Syrym batyr týraly aıtqan sózi de oıyna keldi...

Orys ofıserleri patshaǵa qarsy halyqty kótere almady. Al Syrym batyr budan qyryq jyl buryn kázirgi Isataı men Mahambet tárizdi hanǵa qarsy shyqty. Esim handy óltirip, taǵyn talqandady. Esim handy qatygezdigi úshin jazaǵa tartyp, eńiregen el kegin qaıtardy. Biraq sonysy halyqqa ne jeńildik ákeldi? Eldi kek alý úshin ǵana kóterýge bola ma?

Syrym ólgennen keıin sultandar men handar burynǵysynan da qutyryp ketti. Tuıyqtan shyǵar jol qaıda? Mahambettiń óleń-jyrynyń, barsha kúresiniń shynymen-aq bosqa ketkeni me?

Álde muny Hıýada júrgen kezde-aq oılanýy kerek pe edi? Nurbaldy qasyna ertip, áıtpese Maqpaldy sonda aldyryp, ótkendegi batyrlar jaıly, ómirdiń ashy - tushshy jaǵdaıattary týraly tolǵaýlar shertip, Saryarqanyń bir túkpirinde júre bergeni jón be edi?..

Basyna kelgen osy bir jabyrqaý oılardan serpilý úshin Mahambet óleń-jyr aıtylyp, dombyra úni shyqqan jaqqa qaraı aıańdady. Bir úıdi aınala berip, óshken ottyń janynda jatqan Zarbaı júzdiginiń sadaqshylaryna tap boldy.

... — Han aıtqanymyzdy oryndaıdy, áıtpese sazaıyn tarttyramyz, — deıdi bir jas sarbaz, — sonan soń aýylymyz Jaıyq boıyndaǵy toǵaıǵa kóship, ata qonysyn qaıta jaılaıdy...

Mahambet aıaǵyn eptep basyp, qulaq tosty.

— E-e, balam, sen de álgi qolynda joq bıeniń qulynyn úlkeıgende jorǵa ǵyp minbek bolǵan qorbań kedeı qusadyń ǵoı... — dep mosqal sarbaz myrs-myrs kúldi. — Odan da jataıyq. Uıqydan artyq baq bolmas. Aıqas pen uıqyǵa kirgende ǵana bostandyq alasyn,, qalǵan ýaqyt baǵy zamannan beri qıyn ǵoı. Ásirese bıyl. Aldyńǵy jyly jut jaılady, al bıyl qıan-keski qaqtyǵystan kóz ashylar emes, Atyraý men Naryn boıy qyzyl qanǵa boıaldy, Edil men Jaıyq sýy kóz jasynan keri..ek tatydy, únimiz qudaıǵa jetetin túri joq, endi ne pálesin daıyndap jatqanyn kim bilsin. Kóremiz de jazmyshtyń jazǵanyn: tańerteń aq qardan aıazdy kórpe jamylyp, jer jastanyp qalamyz ba, álde ash qasqyrdaı jalaqtap, aqtútek borannyń aldyna túsip kete baramyz ba — kim bilgen. Múmkin aıqasta armanymyzdan shyǵyp, ystyq qanymyzǵa shashalyp ólermiz. Bári bir emes pe — bu jalǵanda ólmeıtin eshkim joq. Qýanǵan da, qaıǵyrǵan da birdeı. Kúlseń — kóńiliń kónshıdi, jylasań — sherin, tarqaıdy. Biraq bárinen de uıqy artyq. Kelińder, kóz shyrymyn alalyq, tek otqa tezek pen torańǵynyń tamyryn tastap qoıyńdar...

— Torańǵy tamyry az qapty, tańerteńge saqtaıyq, — dep esineı sóıledi jas jaýynger shapanyn qymtana túsip. Lap etken jalynnyń jaryǵy onyń betine tústi. Áli saqal-murty shyqpaǵan, Shernıaz sıaqty ýyljyǵan jas eken. Mahambet dybysyn shyǵarmaı eppen basyp, qostyń ana shetindegi án estilgen ottarǵa qaraı júrdi. Dál kázir bul jerden shalǵaı alysta, Terektikól basynda bir ýys bop búk túsip, balalarynyń janynda jatqan Maqpal keldi oıyna. Mahambetke qosylǵaly beri mahabbat lázzaty turmaq, kúndelikti tynyshtyq pen kádimgi qýanyshqa da zar bolyp júr-aý!..

Oıǵa shomǵa aqyn qasyna kelgen Jantasty baıqamaı qalǵan eken, selk ete tústi.

— Búgin kúzette kimder tur, Jantas?

— Biz jaq qaptalda Balabektiń jigitteri, — dedi Jantas, — Isataı jaqta Qaldybaıdyń júzdigi. Tynysh qoı. Táke keldi me?

— Joq áli, — dedi Mahambet, — Qurmanǵazy men Shernıaz qaıda?

— Olar seniń shatyryńda. Shernıaz sarbazdarǵa arnap óleń shyǵarypty, saǵan aıtyp berem dep kútip otyr. Qurmanǵazynyń dombyrashylary erteń jigitterge aıqas jaıly birigip kúı tartpaq. Sarbazdardy silkindirip alǵan jón ǵoı. Áıtpese ólik shyǵarǵandaı tym unjyrǵamyz túsip ketti, — dep qaljyńdaǵansydy Jantas. — Men Qurmanǵazyny da, Shernıazdy da tyńdadym. Jyn sıaqty - aý ózderi! Qulaq salsań boldy — tula boıyń shymyrlap, qolyń óz-ózinen semserge sozylady. Qashan shabamyz Jasqusty?

— Kútý kerek! Kút dedi ǵoı Isataı, — dep ashýlana qaıyrdy da, Mahambet aldyndaǵy qaraýytqan bir nárseni qamshysymen salyp qaldy. It eken — ári qańsylap, ári arsyldap týra shapshyp edi, Jantas ony bir búıirinen qaǵyp túsirdi. Attar osqyrynyp, Mahambet shatyrynyń janynda jatqan nar da ornynan atyp turdy.

— Áı, bu qaısyń!? — dep shatyrdan Mahambettiń eki inisi — Isa men Musa shyqty. Qyzyl shoq bop óshýge aınalǵan otqa áldekim qýraǵan shybyq - shópshek tastady. Lap etken jalyn sarbazdardyń júzderin anyǵyraq kórsetti, ishten Qurmanǵazy men Shernıaz da shyqty.

— Qaraı gór ózderiniń saq qulaǵyn! Álde qoryqqandaryńnan júgire - júgire shyqtyńdar ma? Nege uıyqtamaısyńdar? — dedi Jantas.

— Qaıdaǵy uıqy!.. Endi qansha kútemiz, Mahambet aǵa? — dep surady Shernıaz.

Arǵy jaǵynda kináraty bar bundaı suraqtar Mahambettiń janyna qansha batqanymen, batyr bul joly da syr aldyrmaı, sabyr saqtap qaldy.

— Asyǵystyq pen qyzbalyq ámse paıda keltire bermeıdi, inim, — dedi ol.

— Demek, jaýap ta joq, sheshim de joq eken ǵoı áli, — dedi Qurmanǵazy. — Men de bir, ashyqqan qabylan da bir. Dombyra ornyna qolǵa qylysh ustaǵym keledi.

— Isataı búgin úshinshi ret Jáńgir han men polkovnık Gekkeniń shabarmandarymen kezdesýge baryp qaıtty. Kelisimdi merzim bitken kezde jaýlap alasyńdar deıdi shabarmandar. Endi úsh kún qaldy.

Ot basyna Ersary men Noıan keldi. Olardan soń Zarbaı men Stepan kórindi. Qasynda kóterilisshilerge anaý Astrahan túbinen kelip qosylǵan bir top orys jigiti bar Mahambettiń aınalasyna osy mańdaǵy jappalardan shatyrlar men qarasha úılerden shyqqan adamdar jınala bastady. Eshkim de uıyqtamaǵan eken.

— İrenjiseń de aıtaıyn, Mahambet, osy maǵan mynaý tosynbaq oıyndaryń unap turǵan joq, — dedi Ersary. — Endi úsh kúnnen soń han: «Joǵalt kózderińdi!» — dese, ne isteımiz?

— Sózdi semserge beremiz onda, — dedi Shernıaz kóńildi daýyspen.

Ersary Shernıazǵa kúlimsireı qarap qoıdy.

— Balam, sen aqynsyn, ǵoı. Onyń ústine jassyń. Semser men shoqpar seniń qolyńa tym aýyrlaý bolýy yqtımal nárse. Elińe seniń qylysh shapqannan góri jaýlardy sózben atqanyń artyq. Biz ólgende joqtaýymyzdy da sen aıtasyń. Al qan maıdanǵa myna biz, Mahambet ekeýmiz shyǵamyz.

— Ókpeleme, Shernıaz, — dedi Mahambet te Ersaryny qostap, — tańerteń Terektige attanasyń, bizdi sonan kút. Sonda qalǵan qarttar mem balalarǵa kómektes. Ataly sóz ben ádemi jyr adamdarǵa árqashan kerek. Keı-keıde meniń ózim de attyń erin alyp, dýlyǵany qalyń shópke laqtyryp jiberip, mal jaıylǵan kók dalada kerilip turyp jatsam, aspan áýeni men jer áýezin, taýlardyń tolǵaýy men shóptiń sybdyryn tyńdasam dep armandaımyn...

Eshkimde ún joq. Jym-jyrt.

— Ersary aǵa, — dedi Shernıaz. — Siz meni jassyn, dedińiz ǵoı. Al han áýletiniń bóltirikterin on jasynda taqqa otyrǵyzady emes pe. Men jıyrmaǵa shyqtym, osy jerde kimmen bolsa da kúsh synasyp kórýden qaıtpan. Jas jolbarysty mysyq demes, qunandy qulyn demes bolar... — Jas aqynnyń daýysynda álde ókpe saryny, álde yza qyjyly bar sıaqty. Mahambet oǵan súısine kóz tastady. Ot basyndaǵylar túgel derlik bir sát serpilip qalǵandaı edi. Shernıaz bárine de unaǵan tárizdi. Ashań endi, syrt keıpi álsizdeý kórinetin Shernıaz kázir mynaý jalpyldaǵan jalyn jaryǵynda bir túrli zoraıyp, bıiktep ketkendeı...

Ersary Shernıazǵa jaýap qaıtaryp úlgirmedi. Tosynnan, jazyqtyń ana basynan, alystaǵy qum shaǵyldarynyń arǵy jaǵynan jan túrshiktirer ashshy aıǵaı estildi. Osynda kelip qos tikken kúni-aq jasalyp qoıǵan jep-jeńil kúzet munaralarynyń basyndaǵy qý shep lap ete tústi.

— Attan! Attan! — deıdi tún jarǵan daýys. Ana jerde de, myna jerde de uzyn syrǵaýyldyń basyna baılanǵan qý shepter laýlap janyp, álde qaıdan yrǵaǵyn da, ekpinin de saqtamaı, asyǵys qaǵylǵan aptyqpaly dabyl úni dúńgirleı shyqty. Jylqy kisinep, baqyldaǵan túıeler jyly oryndarynan kóterildi. Túngi qos túgelimen údere turyp, yǵy-jyǵy bop ketti. Jazyq beti jarqyraǵan otqa toldy...

Aspan bozǵyl tartyp, tańǵy sýyq jel esin jańa jıǵandaı, yzyldaı jónelgen kezde kóterilisshilerdiń kóp áskeri shart túıinip, jyǵylǵan shatyrlar men úıler túgeldeı túıelerge artylyp ta bolǵan edi.

Jylqyny túngi óriske aıdap ketken jigitter de qaıtyp oraldy. Sarbazdar attaryn erttep, óz oryndaryna turyp jatyr. Bári de kúte - kúte sharshaǵan sıaqty, bári de mazasyzdyq qushaǵynda.

Sapqa turǵan naızagerler men sadaqshylardyń qatary tyǵyz - aq, tańǵy qyzyl araı olardyń dýlyǵalaryna, qalqandary men kireýke - saýyttaryna túsip, jaltyraı shaǵylysady. Sereıgen bilteli myltyqtar men úńireıgen maýzapamdar ustaǵan top óz aldyna jeke sap qurapty. Olarǵa taıaý erlikterinde shek joq, qýlyq-sumdyqty bilmeıtin, ańqyldaǵan aqkóńil Adaı jigitteriniń júzdigi kórinedi. Oǵan jalǵas — Stepan bastaǵan orystardyń júzdigi. Bular ań aýlaıtyn qysqa myltyqtarmen, ózderi kóshpeli dúkende soǵyp alǵan qaıqy qylyshtarmen, selolar men derevnálardan ala shyqqan aıbaltalarmen qarýlanypty. Basym kópshiligi kansler Bezborodko men graf Iýsýpovtiń pomestelerinen qashqan krepostnoı sharýalar, aralarynda Stepannyń ózi sıaqty qashqyn soldattar da, Kaspııdegi balyqshylar tobynan shyqqandar da barshylyq.

Sarbazdar Isataıdy kútip tur. Biraq endi bulardy eshkim de, tipti Isataıdyń ózi de, attan túsire almaıtyndaı edi. Bular Isataı men Mahambetke erip, ot pen sýǵa túsýden taıynbaıdy, biraq endi taǵy da kúte bermek emes, kúzdiń mynaý syzdy - sýyq túninde tońyp jata bermek emes.

Sarbazdar ábden tomyryǵyp alǵan.

— Isataı nege shyqpaıdy? Túnde aıqaılaǵan kim? Jurtty aıaǵynan tik turǵyzǵan kim? Dabyl nege qaǵylmaı qaldy? — El kózi Isataıdyń shatyryna tigilgen. Onyń aldynda úlken top kórinedi. Batyrlardyń álde nege kerildesken daýystary estiledi. Nege aıtysady olar?

Sarbazdar bar taǵatynan aıyrylyp, endi jarylardaı bolyp turǵan kezde sol jaq qaptaldan, sonaý shalǵaıdan taǵy da bir ashshy daýys estildi. Álgi sóz kópshilikti betten shapalaqpen tartyp jibergendeı boldy.

— Opasyzdar!

— Satyp ketti! Opasyzdyq jasaldy! — degen sýyq sóz sańqyldaı shyqty. — Berishtiń starshyndary Qısyq pen Nádir opasyzdyq jasady! Ózderimen birge úsh júz jigitti ertip ketti. Kúzette turǵan sherkeshterdi óltirip ketipti. Berish bizge opasyzdyq jasady!

— Ýa, sarbazdar, Tama men Adaı, Shapyrashty men Kerderi jigitteri! Aıdańdar Berishtiń sumdaryn óz júzdikterińnen — jaýǵa shapqanda arqalaryńa solar atqan jebeler qadalýy múmkin! Berish starshyndary satyp ketti bizdi! Olar Jáńgir hanǵa ketipti! — dep aınala shý-shý etedi.

Sadaqshylar sapy, odan soń naızagerler qatary buzylyp ketti. Júzbasylar tolqyǵan sarbazdaryna ne bola almaı qaldy.

Sherkesh jigitteri ózgelerden oqshaý bólinip shyqty.

— Qanǵa — qan! Berishterge qyrshynynan qıylǵan baýyrlarymyzdyń ólimin keshe almaspyz!

Taıaýdaǵy tóbeden tabaqtaı tuıaǵymen qum-topyraqty qopara shapqan Isataıdyń aqtaban aty kórindi. Batyrdyń qasynda qandaı qıyn sátterde de eki eli qalmaıtyn jan joldasy Mahambet bar, sońdarynda — ekeýiniń eń jaqyn dos-jarandary. Sarbazdar azdap sabalaryna tústi.

— Men Berish balasymyn! Jazalaryńdy alýǵa daıynmyn! — dedi Isataı kúndeı kúrkirep. Batyrdyń aty ásker aldynda aspanǵa shapshyp, artqy eki aıaǵyna turdy.

— Bu da Berish balasy, — dep Isataı shoqparymen Mahambetti nusqady. — Qaldybaı — Adaıdan, al Ersary bolsa — sart! Bárimiz de aldaryńda turmyz. Jazalaǵylaryń keledi eken — jazalaımyz Nádirdi. Ol berishterdi ǵana ertip ketken joq. Biraq bas kúnákar meniń ózimmin!.. Meni sardar saıladyńdar. Men senderdi joryqqa bastap shyqqam. Men daıynmyn. Aıtyńdar úkimderińdi! — Attardyń ózi aýyzdyqpen alysýyn qoıyp, oınaqtamaı tynshı qaldy. Degenmen tynyshtyq uzaqqa sozylmady. Sonyń ózine de talaı ýaqyt ótken deı edi.

«Jýastan jýan shyǵady» deıdi qazaqtar. Al myna jerde bireý emes, bútindeı myń san qol jýas qalǵandaı únsiz tur. Bulardyń bári de kúni keshe ǵana Isataıdyń úni men Mahambettiń jyryn estise, aldy-artyna qaramastan qaınaǵan ot - jalynnyń qaq ortasyna oılanbaı qoıyp ketetin jandar ǵoı.

Taǵy da birer sát ótti. Eshkim ún qatqan joq. Bireýdiń aty kisinedi, endi bireýdiń qalqany jerge túsip ketip, sony naızasynyń ushymen ilip almaq bolyp áýrelenip tur. Jel batyrlardyń dýlyǵasyna qadalǵan úkimen oınap, rý - rýdyń jińishke jalaýlaryna taǵylǵan jylqy quıryǵyn jelbiretedi.

Alǵa Isataı tobynan bir jaýynger shyqty. Bul Tashkentti bılegen Baraq batyrdyń urpaǵy — kári batyr Asaý edi. Asaý kúlli ómirin at ústinde ótkergen adam jáne óz basyna jeke úı tikpegenin, saraı saldyrmaǵanyn, áıeli de, balasy da bolmaǵanyn maqtan etetin. Jalǵyz basty jahangezdeı nemese Qydyr áýlıedeı dalany kezetin de júretin. Ań aýlaıdy, sherkesh rýynyń daý-sharyna bılik aıtady, ózine mura bop qalǵan qol astyndaǵy aýyldardan alym-salyq jınaıdy. Biraq baılyqqa, dúnıege qyzyqpaıtyn, ataq-dańqyn erlik isterimen shyǵarýǵa jáne ózine baǵynyshty adamdarǵa jomarttyq kórsetýge tyrysatyn. Asaý Jáńgir hannyń dosy edi, ana bir jyldary Mahambetti ustap, jazalamaq ta bolǵany bar, alaıda sarbazdardyń Qıaly - Qıǵashtaǵy jeńisinen keıin sońynan eki júz jigit ertip kelip Isataıǵa qosylǵan.

— Men jaýyngermin, sondyqtan myna soǵysta eldiń joǵyn joqtaǵym keledi, — degen bolatyn ol sonda.

Isataı da, Mahambet te onyń etkendegi isterin tergegen joq. Onyń han tuqymynan ekenin de eshkim aýyzǵa alǵan joq. Sarbazdar oǵan qurmetpen qaraıtyn.

— Batyr, — dedi ol Isataıǵa. — Bizdiń bárimizdiń de túbimiz bir, bárimiz de qudaıdyń qarǵysyna ushyraǵan, qýraǵan qazaq jerinde týǵanbyz. Kázir birimizge - birimiz sot quryp jatatyn ýaqyt emes. Elde senim bolmasa, eshkimniń de sońynan óz-ózinen erip júre bermeıdi. Biz saǵan sengen edik. Endi búgin sol senimimiz shaıqalyp ketti. Mahambet saǵan: «Jaýdy shappaǵannyń ózi shabylady!» — degen bolatyn. Biz osynda kelgeli búgin jetinshi kún. Búgin bizdi jaý shaba bastady. Men óz jigitterimdi áketemin!.. Áı, Sherkesh pen Tama jigitteri, menimen birge kelgender, bárin, de, shyq bylaı túgel! Ózim bastap ákeldim, ózim bastap áketemin. Isataı da, Jáńgir de bizdiń aýyldarymyzǵa tıe almaıdy!

Asaý batyr atyn tebinip qaldy. Oń qaptalda turǵan sarbazdar onyń sońynan tartty. Aıaq asty dúr ete tústi. Oryndarynda qalǵandardyń attary aýyzdyqtarymen alysyp, tyqyrshyp tur. Tarta jónelgen júzdikterdiń dúbiri men munda qalǵan sarbazdardyń qıqýy ulasyp, gýlep ketti.

Mahambettiń keýdesinde birdeme úzilip ketkendeı bolyp, júregi syzdap, yzaǵa býlyǵyp qaldy. Biraq lám dep aýzyn ashqan joq.

— Isataı aǵa, basta bizdi! — degen Shernıazdyń daýsy sańq ete tústi kenet. Isataıdyń túsi buzylyp kózinde ashýly ot jarq etkenin Mahambet baıqap qaldy.

— Biz búgin qylyshymyzdy opasyz satqyndardyń qanymen jýamyz! Aldymyzda Jasqus bar, esitelik endeshe sodan ókirgen han men baqyrǵan bılerdiń daýystaryn! — Isataıdyń úni bul joly temirdeı shyńyldap, aıyryqsha shyqty.

— Dat, dat, batyr! Shaıqas aldynda bata oqyp alýǵa pursat ber, — dedi úndemes Nuraly. — Qudaı uryp, tańǵy namazdan qalyp qoıdyq, endi so qylmysymyzdy jýyp -shaımasaq... Satqyndar men bizdi qıyn shaqta tastaı qashqan opasyzdardy qarǵys atsyn, qudaıdan jetsin olarǵa! Aýmın!

Nuraly ózi bastap attan tústi. Basqalar da sóıtti. Attaryn jetektegen qalpy ańǵarǵa shashyraı tarap ketti. Árqaısysy da yńǵaıly jer taýyp alyp, aldyna shekpenin nemese toqym tóseıdi de, qubylaǵa qarap shoqaıyp otyra ketedi.

— Oý, alla, osylaı bolaryn bilip em ǵoı, — dep basqalardyń qataryna Jaqyp shal da qosyldy.

Mahambet ańǵar men qyrda qaptap otyrǵan qalyń qolǵa qarap tur.

Qanshasy opasyzdarǵa ilesip ketken? Qanshasy Asaýǵa ergen? Qanshasy osynda qalǵan? Bes júz be? Joq, kóbirek. Mynaý tar ańǵar beıne meshit bop ketken tárizdi. Já, jalpaq dalanyń ózi de meshit sıaqty ǵoı. Qudaıdan baq tileıtin, jar súıetin, ajal qushaǵyna enetin meshit. Bul meshitti jalańdaǵan jut nemese han men patsha jendetteriniń shapqynshylyǵy kól bop aqqan kez jasy men ólikke toltyratyn jyldar da bolady...

Zaman da keldi qyrynan,

Qamyńdy je burynnan...

Shalqyǵan zaman bar edi,

İzdegeniń tabylǵan.

Maldan eken bergen soń,

Shyr aınalyp júrgen soń,

Aýzy ala alashym

Sol kúnderdi saǵynǵan.

Shernıaz eriniń qasyna kóldeneń salǵan semseriniń júzin qolymen baıqap kórip, óleńin jalǵastyra berdi.

— Maǵan adaıdyń ataqty batyrlary týraly jyr shyǵaryp bershi, dombyraǵa salaıyn, — dep onyń qasyna Qurmanǵazy keldi. — Adaılar men Qypshaqtardyń júzdigine baram. Urysta da kóńildi júretin jigitter.

— Men de senimen birge baram, Qurmanǵazy. Isataı aǵa ruqsat eter. Júr, suranaıyq...

— Tóke áli joq. Nádirdiń sońynan qýyp ketken Noıannyń júzdigi qazir qaıtyp oralady, — dedi Isataı Mahambetke. — Seniń aıtqanyń durys eken. Suńqar ǵana tosqan saıyn tolysyp, batyldana túspek. Al adamdardyń kúmán-kúdigi kóbeıetin kórinedi...

Qaldybaı óz jigitterimen Isataıdyń shatyryn jyǵyp jatyr. Zarbaı bastaǵan jıdelilikter jebeleriniń esebin alyp, myltyqtarynyń biltesin jóndep jatyr, óz júzdiginiń daıyndyǵyn tekserip Stepan júr.

Sarbazdar bata oqyp bolyp, attaryna mindi. Qatarlasyp, sap túzedi, ár júzdik óz aldyna bólinip, anyǵyraq kórindi.

Mahambet pen Isataı bıik tóbeniń basynda alystaǵy aıdaýǵa, Jasqustyń baý-baqshasy men jasyl shalǵynyna, Jáńgir hannyń saraıy men bekinisi jaqqa kóz jiberip tur.

— Júreıik! — deıdi Mahambet Isataıdy asyqtyryp.

Isataı bolsa ony estir emes. Ózi iri bolǵanymen basy jumsaq tulparynyń tizginin tarta ustap, áldeqandaı kóńilsiz oılarǵa shomyp ketipti.

— Tóke qaıda? Sarman qaıda? Hatymyz general-gýbernatorǵa jetti me eken? — deıdi Isataı oıyn syrtqa shyǵaryp.

— Sarmandy tosý beker. Patsha da, general da, han da óz jaýabyn berdi ǵoı: keńirdekke — kók naıza, kókirekke — kóp dop ³⁶,- — dedi Mahambet ashýlanyp.

— Biz ajalmen betpe-bet aıqasamyz, Mahambet. Sen ekeýmiz mynaý eldi dozaqtyń otyna bastap aparamyz... Qutylar jol joq. Jáńgir bizden aılasyn asyryp ketti. Ol kúsh jıyp, bekinip úlgerdi, — dedi Isataı aqyryn ǵana. — Qurmanǵazy men Shernıazdy qasyńa ertip, óz júzdigińdi bólip al da, baryp anaý qart analardy, qatyn-balalardy qorǵa, áket olardy Jáńgirdiń kórinen alysyraq, Jaıyqtyń arǵy betine, Kishi júz ben Orta júzdegi aǵaıyndarǵa áket. Biraq esińde bolsyn — onda da tynyshtyq joq. Uly júzdiń jerinde Kenesary han maıdan ashyp jatqan kórinedi. Qazir qazaq jerinde tynysh jatqan túkpir bolmas...

— Meniń keri qaıtar jolym joq. Jetken jerim osy. Kezi kelgende jyr da óledi, jáne de kez kelgen máńgi baqı ómir súre almaıdy, biraq aqtyq demi bitkenshe óz jyryn aıaqtap ólgenge ne jetsin!

— Men eki aıtqan emespin. Apar dedim ǵoı júzdigińdi qatyn-balany qorǵaýǵa. Olardyń amandyǵy senin, moınynda, jaqsylap qara, — dep Isataı daýysyn kótere sóıledi. Tipti Mahambetke aýyz ashqyzbaı qoıdy. Sosyn atynyń basyn túrtis keıin buryp, saptyń aldyna shyqty da, shoqparyn keterdi.

— Qasıetti ata-babamyzdyń arýaǵy qoldap - jebesin bizdi búgingi joryqta! Biz endi... — Isataı sózin aıaqtamady.

— Sumdyq! Zulymdyq, jigitter! — degen daýyspen qatar eń shetki kúzet munarasy jaqtan biriniń artynan biri shapqylaǵan Noıannyń jigitteri kórindi. Noıannyń ózi en, alda kele jatyr. Ol atynyn, basyn Isataıǵa tirep bir-aq tartty. Óńi qup-qý.

— Keshe keshke taman polkovnık Merkýlovtyń soldattary men qazaq áskerleri Terekti kólge tartty... Tóke sháıt boldy. Asyp óltiripti. Barlyq lınıalyq bekinisterden, Orynbor men Astrahannan bizge qaraı kóp ásker qaptap keledi. Jasqustyń aınalasy zeńbirekten kórinbeıdi, qamaldyń ishinde generaldyń bir polk áskeri tur, — Noıan aqyryn sóılese de ár sózi aýyzdan-aýyzǵa taralyp, sarbazdar sapyn lezde aralap shyqty.

- — • O, qudaı, apa-qaryndasty aman saqtaı gór! Kóktiń kárine ushyra, Jáńgir han, qorqaý qasqyrlarǵa jem bolyńdar, sultandar! Bala-shaǵany oq pen doptan aman qyla gór! — dedi áldekim.

Kep dýlyǵa, kók súńgi jarq-jurq etip, sarbazdar at basyn buryp aldy. Oılanyp jatar ýaqyt joq, onyń ústine Jáńgir — hannyń zulymdyǵy men qatygezdigine ashynǵan myna adamdardy toqtatý múmkin be qazir?

— Jigitter, han men polkovnık Gekke bizdiń elshilerimizdi óltirdi! Qanǵa — qan! Olardyń elshileri bizdiń qolymyzda. Asý kerek solardy. Jiberý kerek ólikterin hanǵa tartý etip!..

Isataıdyń aty ıesiniń ashýyn sezip, ala jóneldi.

— Tart Terekti kólge! — Aqtaban aıǵyr sarbazdar sapyn qaq jaryp, alǵa shyqty. Odan Mahambettiń synyq qulaq sáıgúligi de qalysar emes. Bularǵa ilese Ersary, Qaldybaı, Noıan, Stepandar keledi...

Birinen-biri ozǵyndaǵan sarbazdar ken, dalada andyzdaı shaýyp, zýlatyp keledi. On-on bes shaqyrymnan soń ǵana Isa¬taı men Mahambet birtindep alǵa shyǵyp, sapty túzedi.

Kóterilisshiler áskeri endi kirpideı tikireıgen kep naızaly úshkil synaǵa uqsaıdy. Qum shaǵyldardy, qalyn, torańǵyly toǵaılardy qaq jara, betegeli jazyqty basa-kóktep alǵa qaraı zaýlap barady.

Mahambetti eshteńe de tańyrqatqan joq — Isataıdyń joryqty qoıyp, aýylǵa attan degen sózi de, Asaý batyrdyń bólinýi de, Berish starshyndarynyń opasyzdyǵy da, bularǵa barlyq bekinisterden qarsy attanǵan patsha áskerleri jaıly habar da. Osylardyń bárinen de Tókeniń ólimi týraly jamanat oǵan qatty batyp, eseńgiretip ketti. Mahambetke bar páleniń ushyǵy Tókeniń óliminde jatqan sıaqty kórindi. Ol tiri qalyp, kóterilisshilerge der kezinde qaıtyp oralsa, bári de basqasha bolar edi ǵoı. Ol opasyzdyqqa jol bermes edi, óıtkeni Nádirdiń satqyn ekenin biledi ǵoı. Asaý batyr da ketpes edi. Iá, bári de basqasha bolar edi dep oılaıdy Mahambet.

Hıýada da, bunda da Tókeniń qalqaıyp tiri júrgeniniń ózi kóńilge toq, ájeptáýir demeý bolatyn. Osydan eki aıdaı buryn Tókeni oıda joqta jolyqtyrǵanda qandaı qýanyp edi Mahambet.

Sonda ol Tókeniń ózi aıtqan saran, áńgimesinen Ǵıratqa qalaı baryp qaıtqanyn, sosyn Jıdeliden Mahambetke qalaı jetkenin kóz aldyna elestetip edi.

Sarbazdardyń kóshkindeı syrǵyǵan qalyń nópirine túsken Mahambet kóp tuıaqtyń astynda yńyrsyp jatqan qara jerdiń góı-góıin estir emes. Synyq qulaq ta onyń oıyn bólmeıin degendeı, búlk etkizbeı terbetip keledi.

Mahambettiń oıynan Tóke ketpeıdi. Kázir de Jıdeliden Aldıar atanyn, jorǵasyna minip jylystaǵan dárýishti kez aldyna aıqyn elestetedi...

Tóke endi Jıdelidegi esinen aıyrylǵan qańǵybas qaıyrshyǵa múlde uqsamaıdy. Ún-túnsiz, tereń oıǵa batyp, ózen bulaq boılarynda, oıdym-oıdym kógaldarda ǵana demalady, at shaldyryp, sý ishkizedi. Túzde jalǵyz jortqan jolaýshyǵa tán sergektikpen tún balasy saq uıyqtap, kishkentaı kezdigin qolynan shyǵarmaı ustap jatady.

Aty alys ketpeıtinin baıqaǵan soń túnde arqandamaı bos jiberetin boldy. Kesh bata jaqqan ottyń qyzyl shoǵyn bir jaǵyna syryp tastaıdy da, jel jaǵyna er-turmanyn qoıyp, qalqadaǵy qyzýy basylmaǵan jyly jerge jatady.

Jolshybaı aýyl kezikse, burynǵydaı dárýish keıpine enip, kıiz úılerge týra tartady. Jáńgir hannyń jazalaýshy áskerleri jaqyndap qalǵanyn, kóterilisshilerdiń ana jer, myna jerde sultandar mem han tóleńgitterimen qaqtyǵysyp qalǵanyn estı júredi...

Mal baqqan jalǵyz-jarym jalshylardyń jappasynda kúzgi qymyzdyń qalǵan-qutqan sarqytyn iship, ot basynda jańa týǵan kúıler men jyrlardy tyńdaıdy da, tún jamylyp, Aldıardyń kári jorǵasyna minip ǵaıyp bolady.

Baqtashylar men jylqyshylardan ol kóterilisshilerdiń júz - júzge bólinip, kúlli Atyraý boıyn bıleı bastaǵany jaıly, Qaraýylqoja sultandy talqandap shaýyp, kansler Bezborodkonyń da qonystaryn tartyp alǵandyqtary týraly jáne Isataı men Mahambet tipti jaqynda, osy mańaıda júr degendi estidi...

Qalyń jyńǵyl ósken bir tóbeniń basyna shyǵa kelgende dárýish aldyndaǵy aýyldan ertteýli turǵan kóp atty kórip, qýanǵanynan aıqaılap jiberdi.

— Enshalla, kózdegen jerge jetken shyǵarmyn, — dep atynyń basyn aýylǵa burdy. Tizginni bosaǵanyn sezgen janýar da tasyrlatyp jorǵalaı jóneldi.

Aýylǵa jaqyndaı bere dárýish adamdardyń kıimine qarap olardyń Isataı sarbazdary emes, uzyn myltyqty tóleńgitter ekenin ańǵardy da, tizginin tartyp, aıańǵa aýysty. Dárýishti eki kisi qarsy alyp, sultandarsha kıingen bireýge ertip apardy. Qasyna ergender aýyzdaryn da ashyp úlgirmedi, dárýish at ústinen domalaı túsip, betin shańǵa kóme taǵzym etip, duǵasyn sarnaı jóneldi. Sosyn qorjynynan kishkentaı dańǵyra men ustaı - ustaı ábden jyltyr bop ketken qozy jaýyrynyn shyǵaryp, jyn soqqandaı shyr kóbelek aınalyp bıge ketti.

— E-e, el kezgen baqsy eken ǵoı, qudaıdyń quly, — dedi sultannyń janyna kelgen aqsaqal, — jiber baıǵusty.

— Baqsylar mynadaı at minbeıdi, — dep asyl kıimdi adam dárýishke tesile qarady. — Múmkin, aılasy shyǵar, múmkin bul Isataı men Mahambettiń, jansyzy shyǵar...

— Qudaıdyń quly ǵoı. Bundaı úısiz-kúısiz bısharalarǵa meıirimdi bolyp, saýabyn alý kerek. El degen jomart qoı, astyna tulpar mingizip, aldyna arýana aıdatýy da múmkin, — dedi aqsaqal nyq únmen.

«Myna ekeýi ne de bolsa baqtalas eken», — dep oılap qoıdy ishinen dárýish, qutyrynǵan bıin toqtatpaı.

— Tarańdar! Júzdik kelip jetkenshe aýyldan shyǵarmańdar buny! — dedi de tóre óziniń kóshpeli shatyryna qaraı júrdi. Aqsaqal da artynan erdi.

Bıin aıaqtap, ústindegi jalba-julba kıiminiń shańyn qaqqan soń dárýish aldyndaǵy tas oshaqta ot janyp jatqan shetki qarasha úıge keldi. Qazanda sút pisip tur eken. Kúnge qaqtaǵandaı qap-qara bop qatyp qalǵan eki shal arqalaryn irgege tirep, aqyryn ǵana áńgimelesip otyr.

— Úıge kir, qudaıdyń pendesi, qadamyń qutty bolsyn, tabaldyryǵyn attaǵan úıińe qydyr qonsyn. Kel, úıge kir, — dedi olardyń bireýi qonaqqa.

Kempir ony úıge kirgizdi. Dastarqan jaıdy. Aldyna bir kese tary qoıdy. Dastarqan ústine maıy shyqqan sary irimshik, túıir - túıir qurt tastady.

— Bismillá, — dep dárýish tamaqqa kiristi.

— Jıdeliniń baıǵustaryn qurtady - aý, qurtady. Jigitterin ne óltiredi, ne abaqtyǵa aıdatady. O, qudaı, óziń jar bola kór, — deıdi úı syrtyndaǵy eki shaldyń bireýi.

— Qoldan keler kómek joq... — deıdi ekinshisi. — Aqbaı da, Dýlat ta, bizdiń Qısyq tóre de — bári bir jaq.

— Kelgende qalaı kómektesesiń? Qaıda ekenin bilsek, sonda birdeńe etýge bolar. Áıtpese mynalardyń jansyzdary

Sonda ol Tókeniń ózi aıtqan saran, áńgimesinen Ǵıratqa qalaı baryp qaıtqanyn, sosyn Jıdeliden Mahambetke qalaı jetkenin kóz aldyna elestetip edi.

* * *

Sarbazdardyń kóshkindeı syrǵyǵan qalyń nópirine túsken Mahambet kóp tuıaqtyń astynda yńyrsyp jatqan qara jerdiń góı-góıin estir emes. Synyq qulaq ta onyń oıyn bólmeıin degendeı, búlk etkizbeı terbetip keledi.

Mahambettiń oıynan Tóke ketpeıdi. Kázir de Jıdelide.n Aldıar atanyń jorǵasyna minip jylystaǵan dárýishti kóz aldyna aıqyn elestetedi...

Tóke endi Jıdelidegi esinen aıyrylǵan qańǵybas qaıyrshyǵa múlde uqsamaıdy. Ún-túnsiz, tereń oıǵa batyp, ózen - bulaq boılarynda, oıdym-oıdym kógaldarda ǵana demalady, at shaldyryp, sý ishkizedi. Túzde jalǵyz jortqan jolaýshyǵa tán sergektikpen tún balasy saq uıyqtap, kishkentaı kezdigin qolynan shyǵarmaı ustap jatady.

Aty alys ketpeıtinin baıqaǵan soń túnde arqandamaı bos jiberetin boldy. Kesh bata jaqqan ottyń qyzyl shoǵyn bir jaǵyna syryp tastaıdy da, jel jaǵyna er-turmanyn qoıyp, qalqadaǵy qyzýy basylmaǵan jyly jerge jatady.

Jolshybaı aýyl kezikse, burynǵydaı dárýish keıpine enip, kıiz úılerge týra tartady. Jáńgir hannyń jazalaýshy áskerleri jaqyndap qalǵanyn, kóterilisshilerdiń ana jer, myna jerde sultandar men han tóleńgitterimen qaqtyǵysyp qalǵanyn estı júredi...

Mal baqqan jalǵyz-jarym jalshylardyń jappasynda kúzgi qymyzdyń qalǵan-qutqan sarqytyn iship, ot basynda jańa týǵan kúıler men jyrlardy tyńdaıdy da, tún jamylyp, Aldıardyń kári jorǵasyna minip ǵaıyp bolady.

Baqtashylar men jylqyshylardan ol kóterilisshilerdiń júz - júzge bólinip, kúlli Atyraý boıyn bıleı bastaǵany jaıly, Qaraýylqoja sultandy talqandap shaýyp, kansler Bezborodkonyń da qonystaryn tartyp alǵandyqtary týraly jáne Isataı men Mahambet tipti jaqynda, osy mańaıda júr degendi estidi...

Qalyń jyńǵyl ósken bir tóbeniń basyna shyǵa kelgende dárýish aldyndaǵy aýyldan ertteýli turǵan kep atty kórip, qýanǵanynan aıqaılap jiberdi.

- — Enshalla, kózdegen jerge jetken shyǵarmyn, — dep atynyń basym aýylǵa burdy. Tizgini bosaǵanyn sezgen janýar da tasyrlatyp jorǵalaı jóneldi.

Aýylǵa jaqyndaı bere dárýish adamdardyń kıimine qarap olardyń Isataı sarbazdary emes, uzyn myltyqty tóleńgitter ekenin ańǵardy da, tizginin tartyp, aıańǵa aýysty. Dárýishti eki kisi qarsy alyp. sultandarsha kıingen bireýge ertip apardy. Qasyna ergender aýyzdaryn da ashyp úlgirmedi, dárýish at ústinen domalaı túsip, betin shańǵa kóme taǵzym etip, duǵasyn sarnaı jóneldi. Sosyn qorjynynan kishkentaı dańǵyra men ustaı - ustaı ábden jyltyr bop ketken qozy jaýyrynyn shyǵaryp, jyn soqqandaı shyr kóbelek aınalyp bıge ketti.

— E-e, el kezgen baqsy eken ǵoı, qudaıdyń quly, — dedi sultannyń janyna kelgen aqsaqal, — jiber baıǵusty.

— Baqsylar mynadaı at minbeıdi, — dep asyl kıimdi adam dárýishke tesile qarady. — Múmkin, aılasy shyǵar, múmkin bul Isataı men Mahambettiń jansyzy shyǵar...

— Qudaıdyń quly ǵoı. Bundaı úısiz-kúısiz bısharalarǵa meıirimdi bolyp, saýabyn alý kerek. El degen jomart k.oı, astyna tulpar mingizip, aldyna arýana aıdatýy da múmkin, — dedi aqsaqal nyq únmen.

«Myna ekeýi ne de bolsa baqtalas eken», — dep oılap qoıdy ishinen dárýish, qutyrynǵan bıin toqtatpaı.

— Tarańdar! Júzdik kelip jetkenshe aýyldan shyǵarmańdar buny! — dedi de tóre óziniń kóshpeli shatyryna qaraı júrdi. Aqsaqal da artynan erdi.

Bıin aıaqtap, ústindegi jalba-julba kıiminiń shańyn qaqqan soń dárýish aldyndaǵy tas oshaqta ot janyp jatqan shetki qarasha úıge keldi. Qazanda sút pisip tur eken. Kúnge qaqtaǵandaı qap-qara bop qatyp qalǵan eki shal arqalaryn irgege tirep, aqyryn ǵana áńgimelesip otyr.

— Úıge kir, qudaıdyń pendesi, qadamyń qutty bolsyn, tabaldyryǵyn attaǵan úıińe qydyr qonsyn. Kel, úıge kir, — dedi olardyń bireýi qonaqqa.

Kempir ony úıge kirgizdi. Dastarqan jaıdy. Aldyna bir kese tary qoıdy. Dastarqan ústine maıy shyqqan sary irimshik, túıir - túıir qurt tastady.

— Bismillá, — dep dárýish tamaqqa kiristi.

— Jıdeliniń baıǵustaryn qurtady - aý, qurtady. Jigitterin ne óltiredi, ne abaqtyǵa aıdatady. O, qudaı, óziń jar bola ker, — deıdi úı syrtyndaǵy eki shaldyń bireýi.

— Qoldan keler kómek joq... — deıdi ekinshisi. — Aqbaı da, Dýlat ta, bizdiń Qısyq tóre de — bári bir jaq.

— Kelgende qalaı kómektesesiń? Qaıda ekenin bilsek, sonda birdeńe etýge bolar. Áıtpese mynalardyń jansyzdary qaıtyp oralady da, bári jabylyp jıdelilerdi qorshaýǵa attanady. Bizdiń aýyldan eshkimdi de attap bastyrmas, atyp tastaıdy anturǵandar. Al keterlerinde túgimizdi qoımaı tonap, bar malymyzdy aıdap keter...

— Balalardyń Isataıǵa qosylǵanyn bu mundarlar keshe qoımas bizge. Mahambettiń jigitteri Qosshaǵylǵa jetipti desedi. Osydan qyryq - aq shaqyrym ǵoı. Habar berse — jıdelilerge de, bizge de qol ushtaryn sozar edi-aý...

— Kórermiz, alda tún bar, al dál qazir sabyr kerek, sabyr, — dep shaldar áńgimelerin aıaqtady. Dárýish kempirdiń dámine raqmet aıtyp, úıden shyqty.

— Atyńnyń erin al, erkin júrip jaıylsyn, — dedi shal. — Biraq alysqa jiberme — aıyrylyp qalasyń. Tóleńgitterge sendeı qudaı jolyn qýǵan da bir, ury-qary da bir, qaramaıdy. Óziń bizdikine tús, jol soǵyp sharshaǵan shyǵarsyń.

Dárýish jaýap qatpady, birdeńeni murnynan sóılep, mińgirlep júrip, atyn ustady da, erin alyp, aýyl shetindegi, bulaq jaǵasyndaǵy kógalǵa qaraı jeteledi. Kúzette turǵan tóleńgitter oǵan bulaqtan ótýge bolmaıdy dep aqyryp qaldy. Onyń óteıin degen oıy da joq edi. Atyn otqa qoıyp, ózi kók shópke aýnaı ketti. Bir tóleńgit búıirinen myltyqtyń dúmimen túrtip qaldy. Dárýish shar etip domalaı jóneldi.

— Tımeńder oǵan, qudaıdyń qaharyna ushyraǵylaryń kelmese! — dep aıǵaı saldy sý alǵaly kelgen qatyndar.

— Óı, tóbelerińnen jaı túskirler! — dep bir kempir taıaǵyn ala umtyldy. Tóleńgitter keıin sheginýge májbúr boldy. Onyń ústine baqsy jarlyqty da buzǵan joq, bulaqtan attaǵan joq qoı. Endeshe, unaıdy eken, jata bersin.

Birte-birte aınalada tústen keıingi tylsym tynyshtyq ornady. Toıyp ishken túski astan keıin áskeri ne, shopany ne bári bir — kimniń de bolsa uıqysy keledi, ásirese japan dalada, mynadaı shyjyǵan ystyqta, aptap qumnyń ishinde kóz shyrymyn almaı bolmaıdy.

Dárýish Qosshaǵyl jaqtan keletin jolǵa qarap qoıdy. Eshkim kórinbeıdi, tek áne bir alasa jonnan bertindegi saıǵa taılaǵyn ertken túıe túsip keledi...

Bulaq jaǵasyndaǵy qaraýyldar aıaqtaryn sheship, salqyn sýǵa jýyp otyr. Jym-jyrt. Tóleńgitter shatyr janyndaǵy lapastyń astynda demalyp jatyr. Ertteýli attar uzyn aqyrdyń eki jaǵynda ıin tirese quıryqtaryn sermeı shybyndap, anda-sanda pysqyrynyp qoıyp, suly jep tur.

Dárýish te ornynan turyp, bulaqqa baryp, aıaǵyn jýa bastady. Sosyn bulaq jaǵasyna jorǵasyn jetelep ákeldi de, qos alaqanymen sýdy shalpyldatyp atyna jáne ózine shashýǵa kiristi. Qaraýyldar onyń bul isine alǵashynda kúldi de, artynan kóńil aýdarmady. Belýarlaryna deıin jýynǵan olar tóńkeıip - tóńkeıip jata ketip, kózderin jumdy.

Osy bir meılinshe beıqam sátti paıdalanyp, dárýish endi ǵana atyna qonaıyn dep umtyla berip edi, tý syrtynan daýyl soqqandaı dúr etken kóp tuıaqtyń dúsiri men aıqaılaǵan qýatty uran estildi:

— Aıraı!...

Álginde taılaqty túıe kóringen jonnan qarabarqyndaı shapqan atty ásker qaptap keledi eken. Tosynnan abdyrap, sasqalaqtap qalǵan qaraýyldar á degende zaýlap kele jatqan sarbazdarǵa dárýish tárizdi ańyraıa qarap biraz turdy da, artynsha jalma-jan myltyqtary men etikterin alyp, asyǵysta attary men qarý-jaraqtaryn áli saılap úlgirmeı sapyrylysyp jatqan tóleńgitterge qaraı júgirdi.

— Atyńdar analardy, atyńdar myltyqpen! — dep aqyrdy tere. Biraq kesh qalǵan edi.

— Minińder attaryńa! — dep baqyrdy tóre.

— Aıra-a-aı! — degen jigitterdiń urany qulaq jaryn barady. Olardyń qara jerdi qoıý shańǵa kómgen qalyn, nópiri jaqyndap-aq qaldy. Jigitterdiń qolyna túsýden qashqan tóre jasaǵy basqa jolǵa bura tartyp edi, bul jaqtan da aldarynan at oınatqan sarbazdar shyǵa keldi.

— Arýa-a-aq! Arý-a-aq! — dep jaryla shapqan jigitter aýyldy eki jaǵynan qaýsyryp áketti. Betaldy, kezdemeı atylǵan oq olardy bógeı almady, darymaı dalaǵa ketip jatyr. Sarbazdar at jalyna jabysyp alyp, qoldaryndaǵy qaıqy qylyshtaryn jalańdatyp, susty naızalaryn kezene ustap ushyrtyp keledi. Aýyl turǵyndary — shaldar men qatyndar tóleńgitterdi bas salyp, attarynan, arqan tastap, aýdaryp alyp jatyr.

Ne bolǵanyna áli de túsinbeı bulaq basynda turǵan dárýishtiń qasynan sarbazdar biriniń sońynan biri shapqylap ótip ketti. Dárýishtiń ústinde er-túrmany joq jorǵasy da tuıaq dúbirine eligip tura almaı, solarmen birge ketti...

Azdan soń atys ta toqtady. Tóleńgitter men tóreniń ózi tóńkerilip qalǵan shatyrdyń janynda qolǵa tústi.

— Alaqaı, Mahambet pen Isataıdyń sarbaz dary keldi! — dep aıqaılap júr úı -úıden shyqqan balalar men qatyndar.

— Ýa, jasaǵan! Mahambet suńqardyń ózi qonaqqa keldi bizge! — dep ústindegi kıimi órim-órim bir jigit sarbazdarǵa qaraı júgirdi.

— Enshalla, meniń de saparym aıaqtaldy, — dep kúrsinip qoıdy da, dárýish er-turmanyn tastaǵan úıge qaraı aıańdady.

Qorjynyn sheship alyp, ıyǵyna saldy. Sosyn ıesiz úıge kirip, keregedegi ojaýmen shelektegi muzdaı bulaq sýynan ishti de, jeńilgenderge sot quryp jatqan jeńimpazdar tobyna qaraı aıańdady.

Ol jigitterge barlaı qarap keledi. Bári de salıqaly, sabyrly júr. Qymyz ben aıran quıǵan keselerdi shaldar men kempirlerdiń qolynan izetpen bas ıip alsa, al qyzdardyń qolynan kúlim qaǵyp, qaljyń aıtyp qabyldaıdy. Aýyl aqsaqaldary jomarttyqtyń jarysyna túskendeı bop quraq ushyp júr: sarbazdarǵa qonaǵasyǵa dep atap soıǵan aıǵyrdyń etin asý úshin bir top kisi álde qaıdan taıqazan alyp keledi. Balalar sarbazdardan dýlyǵalaryn seskenbeı surap alyp, jigitterdi qarqyldatyp kıip kórip júr. Endi bir jigit dombyrany túzep alyp, bir qaqpaı jeldirmeni saldyrata tartyp kórdi de, dalanyń ynsap - toıymy joq jýandaryn ýytty sezbep aıaýsyz túırep, óltire sheneıtin ataqty Sypyra jyraýdyń ustaradaı ótkir tolǵaýyn soqtyrta jóneldi.

— Ýah-haı! — dep eliktire túsedi ánshini dostary. Sarbazdar jınala bastady. Dombyra qoldan-qolǵa ótip, án de jalǵasa berdi.

— Áı, dombyrashylar, Qurmanǵazynyń kúıin kim biledi? Tartyńdarshy!..

Eresek jaýyngerler er-turmandaryn jóndep, kúkirtpen atylatyn myltyqtaryn tazalap, bir japyraq kıizben nemese bir ýys shóppen attardyń arqasyn, shoqtyǵyn súrtip qurǵatyp júr.

Ystyq áli qaıta qoımaǵan. Keıbireýler kireýkelerin sheship tastapty, endi bireýler jeńil qalqandaryn naızalarynyń ushyna ilip, bastaryna kóleńke túsirip tur.

İlgerilegen saıyn attar da, adamdar da kóbeıip, jer taryla berdi.

Dárýish qysylyp-qymtyrylyp top ortasyna da jetti. Kógi adam qaýmalaǵan úlken alańda jeńilgen jaýdyń jeńimpazdardyń aıaq astyna tastaǵan qarý-jaraqtary jatyr. Tutqyndar toby birine-biri syǵylysyp alańnyń arǵy shetinde tur.

Dál qarsy aldynan, salt atty sarbazdardyń qaq ortasynan Mahambetti kórip, dárýish toqtaı qaldy.

— Boldy... Alla rıza bolsyn, jettim - aý áıteýir... — Ol aqynnan kózin almaı, kúrsinip qoıdy da, belin jazdy. Mahambettiń janynda Jantas bar. Basqalaryn dárýish tanymaıdy. Áıteýir aqynnyń qasynda turǵandardyń bári de shetinen symbatty, jaýyryndary qaqpaqtaı, aspaı-saspaı salmaqpen qımyldaıtyn óńsheń jas jigitter eken. Mahambettiń ózi de Hıýadaǵy qalpyna múlde uqsamaıdy. Kelbetinde kelisimdi tákapparlyq pen ustamdy aıbyndylyq bar, daýysy da kóńildi, ashyq.

Mahambettiń aldynda bir kıer shekpeni qaq aıyrylǵan tóre tizerlep otyr.

— Bunyń maǵan keregi joq. Isataıǵa aparalyq. At sońynan júgirsin de otyrsyn. Nureke, óziń ıe bol, — dedi aqyn ebedeısiz shombal sarbazǵa qarap. Tóke de tanı ketti. Súıinqara batyrdyń dosy Nuraly ǵoı.

— Moınyna ıt qusatyp qarǵy taǵyp, jipke baılap, jetele de otyr, aıtsyn jolshybaı qansha bozdaqty jer jastandyrǵanyn, — dedi Jantas.

— Onda sharýań bolmasyn. Ózim bilem, — dep dúńk ete tústi de, Nuraly bozaryp ketken tórege qaraı júrdi.

— Ana qarashy, Mahambet! — dedi Jantas kóńildi únmen. — Balabek álgi sholǵynshylardy aqyry ustap tynypty! — Jon jaqtan bir top sarbaz kórindi. Qoldary baılaýly soldattardy aldaryna salyp aıdap keledi. Eki-úsh attyń ústinde erge kóldeneń óńgergen ólikteri bar.

— Shesh qoldaryn! — dep ámir berdi Mahambet Balabekke soldattardy qastaryna aıdap ákelgende. Aralarynda ofıser bar eken.

— Al kapıtan, bizge ne aıtasyń? — dedi Mahambet. — Shý azdap basylaıyn dedi. — Senderdi general Perovskıı bizdiń jaqqa ne úshin jiberdi?

— Seniń qaraqshylyq isterińe kóz jetkizý úshin, Mahambet! — dedi ofıser.

— Arqan taqta bas taqymǵa! Jendetterdi qyrda qalaı jazalaıtynyn bilsin! — dep shý ete tústi top.

— Daýysyn, tanys qoı ózińniń! Kimsiń? — dedi Mahambet tutqynnyń betine úńile qarap.

— Kapıtan Shýstıkovpyn, — dedi ofıser.

— Burynǵy porýchıksiń ǵoı! — dep kesip aıtty Mahambet. — Maǵan qazaq balalarynyń saýdaǵa túsetindigin aıtqan sensin, ǵoı, orys grafy men qazaq hanynyń qaraý isteri jaıly da aıtqan sensiń. Al endi búgin general Perovskııdiń jarlyǵy boıynsha sultanǵa kómektespek bop kelgen ekensiń ǵoı?.. Bilip al onda: sultannyń áskerleri áldeqashan talqandalǵan, jeri men malyn túpki ıelerine bólip bergenbiz. Qaraýylqojanyń ózi Qırashtaǵy qyrǵynnan áreń qashyp shyqty, — qazir aýylynda bolar áıtpese kúıeý balasy Jáńgir hanǵa baryp panalaǵan shyǵar. Biz soǵyssaq, general Perovskıımen emes, óz sultandarymyzben jáne hanmen soǵysyp júrmiz. Múmkin, generalǵa bizdiń joryqtarymyz unamaıtyn shyǵar, Bókeıdiń bóltirigi Jáńgir han Berish, Shemekeı, Shapyrashty, Adaı, Sherkesh kedeıleriniń qalǵan-qutqan qonystaryn tartyp alyp, senderge bermek qoı, generaldyń bizge óshigetin sebebi de sol shyǵar?!

— Men soldatpyn, Mahambet. Soldat bolǵandyqtan da óz generalymnyń buıryǵyn oryndaımyn, — dedi Shýstıkov.

— Bas taqymǵa! Bul jerde sóz emes. arqan kerek, — dep eki sarbaz Shýstıkovty shyrq aınaldy Dál tastalǵan buǵalyq ofıserdiń moınyma orala ketti. — Al-eı, jol ber! Jigitter, qonaqqa jol berińder! — Bir sarbaz arqannyń ushyn taqymyna basty.

— Toqta, sabyr saqtańdar! — dep aıǵaı saldy Mahambet. — Áı, jigit, tart atyń basyn!

— Tasta arqandy!

— Qaısyńnyń baýyryn, aıqasta ólmeı, myna soldattardyń qolynan ólip edi? — dedi Mahambet.

— Bular áli úlgire qoıǵan joq... — dep baryp úndemeı qoıa qoıdy áldekim. Entelegen el qaq jarylyp jol berdi. Jigitter ólikterdi ıyqqa salyp alyp ótti.

Mahambet atynan túsip, tize búkti. Qalqan - qylyshtary saldyrap, barlyq jaýyngerler, ofıser men onyń soldattarynan basqa, barsha erkek júginip otyra qaldy. Basyna sálde oraǵan shal sarbazdardy aralap ótip, ólikterdiń bas jaǵyna baryp otyrdy da, alaqanyn aspanǵa jaıyp, quran oqı bastady.

— Anturǵandar, bizdiń adamymyzdy da ózderinshe shoqyndyryp jatyr... — dedi tistene sóılep bir'soldat. Dárýish jańa ǵana baıqady, qaza bolǵan sarbazdar men tóleńgitterdiń arasynda orys soldatynyń da denesi bar eken. Kárıa duǵasyn barshasyna bir-aq baǵyshtap otyr.

Shýstıkov soldatqa yzalana qarady. Anaý jym boldy. Qazaqtardyń bári eki alaqandaryn aldyna jaıa ustap, shaldyń sózin qaıtalap otyr. Aqyry ofıser de shydaı almady: bóten eldiń ǵurpyn syılap, tizesin búkti, ony kórgen soldattar da tizerledi.

— Jatqan jerleri jaıly bolsyn, topyraǵy torqa bolsyn!

— Búgingi shyǵynymyz nesheý?

— On, — dedi Jantas Mahambetke. — Beseýi jaradar.

- — Biz qanshasyn qurttyq?

— On úsh tóleńgitti...

— Bizden eki adam shyǵyn bar, ózimiz bir soldatty o dúnıege attandyrdyq, — dedi Balabek.

— - Soldattyń súıegin joldastaryna berińder. Óz salttarymen qoısyn, — dedi Mahambet.

Sáldeli shal sháıt bolǵandardy jerleıtin jotaǵa qaraı aıańdady. Jotanyń dal tóbesinde jańa qazylǵan qabyrlardyń aýyzdary apandaı bop úńireıip kórinedi. Shaldyń sońynda attaryn jetelegen jaýynger, sarbazdar ketip barady...

— Basymyzǵa túsken bar páleni ákelgen ázireıil — mynaý! Jendetterdi bastap kelgen de osy, Jıdeli kóshin izdegen de osy! Tóleńgitterge bizdi aıama degen de osy. Búgingi urysta qyrshynynan qıylǵan bozdaqtardyń qany Alashanyń osy tóresiniń moınynda, — dep aýyldyń shal-shaýqany Qısyq tórege tap berip edi, Nuraly jolatpaı, taratyp jiberdi.

— Onda sharýalaryn, bolmasyn. Ózim bilem, tek Isataıdyń sózin kútelik. Mahambettiń sheshimin estidińder ǵoı?

— Balabek, qylyshyn qaıyryp ber, — dep Mahambet Shýstıkovty kórsetti de, qasyna Ersary, Jantas jáne Balabek úsheýin ertip, qaza tapqan sarbazdardy qasterlep kómisý úshin jotaǵa qaraı júrdi.

Marqumdardyń dýlyǵasyna qarap joqtaý aıtqandarǵa jaılap qosylyp, kóz jastaryn súrtkishtegen aýyl áıelderi bulaq jaǵasyna úlken dastarqan jaıyp, asqa daıyndalyp jatyr. Ot jaǵylyp, asylǵan et burq-burq qaınaýda.

Ólgenderdiń denesi qara jerdiń qushaǵyna berilgen soń Jantas bastaǵan elý jigit aýyldan shyǵyp, qum keshken Jıdeli kóshin qarsy alýǵa Noıannyń aldynan shapty.

Mahambet álginde bata oqyǵan osy aýyldyń aqsaqalyń úıine sálem berýge ketti. Qolynda ábden qýrap, jarylaıyn dep turǵan kishkentaı dańǵyrasy bar, ústine shaq basqan eski -qusqy birdemelerdi ilip alǵan, uzaq joldan, shyjyǵan kúnnen aryp-ashyp, qap-qara bop qatyp qalǵan dárýish te sońynan ilese keldi.

— Jónińdi aıtshy, qudaıdyń quly? Tabaldyryǵymdy jaqsylyq habarmen attasań etti?! — dedi úı ıesi.

— Myń jasa, aqsaqal! Óreskeldik jasasar — keshirim et, men Mahambetke keldim.

Aqyn jalt qarady. Dárýish qoınyn sıpalap az turdy da, jip-jińishke, názik naqysh, órnegi bar kúmis bilezik aldy. Bundaı bilezikterdi Orta júz ben Uly júzdiń eń sheber zergerleri ǵana jasaıdy.

Aqyn bilezikten kóz ala almaı tur. Jyly ushyrap, bir túrli tanys kórinedi. Qaıda kórip edi?

Hıýada ma? Onda Nurbal... Iá, bul Nurbaldyń bilezigi! Mahambettiń ózi ápergen bolatyn Hıýada, Eki kózi badyraıyp, dárýishke burynǵydan da tańyrqaı qarady. Anaý taqıasyn sheshti. Sosyn úı ishindegilerdi tań qaldyra tamsandyryp, ter men kirden satpaqtana keptelip qalǵan basyndaǵy bet qabyn julyp aldy. Tóbesinde bir tal shashy joq jaltyr eken...

— Tóke, Tóke, — dep Mahambet bilezikti qolynan túsirip ala jazdap dárýishke umtyldy. Úı ishindegiler, tań-tamasha. sileıip otyr.

— Sabyr, Mahambet. Ras, men qýanyshty, jaqsy habar ákep turǵanym joq. Al sen Jıdeli kóshiniń aldynan jigitterdi shaptyryp óte durys istediń. Men sol aýyldan kelemin, Dýlattyń nókerlerimen qaqtyǵystaryn óz kózimmen kerdim. Sonda Qurmanǵazynyń kúıin tyńdap, Noıandy kórdim. Biraq Noıan meni tanymady. Men kerýen jolymen keldim, al olardyń kóshi qum arqyly ketti.

— Al mynaýyń ne? — dep Mahambet bet qapty kózdedi. Noıannyń aldynda nege sheshpediń munyńdy?

— Qudaı bilsin! Bul bolmasa, meniń saǵan jeter - jetpesin eki talaı edi ǵoı. Óziń bilesiń, qatyn-bala degennen jurdaımyn, Nurbal týǵan qyzym sıaqty bop ketip edi, aqtyq, ótinishin qalaı oryndamaıyn. Ǵıratqa jetkizip sal degenińde seniń sózińdi de jerge tastamap em ǵoı. Bárin de óziń aıtqandaı ǵyp istedim. Nurbaldy úıine aparyp saldym. Ákesi marqumdy kóre almadyq, sodan taýdaǵy týysqandaryna alyp bardym... Biraq olar Nurbaldy bezek qaǵyp jolatpady, ishinde endi-endi týaıyn dep júrgen balasy bartuǵyn. Ekeýmiz bir shatqalda kúnelttik, men bolsam, ań aýlaımyn, ol oshaq basynda. Bir kúni sýǵa ketti de, sodan oralmady. Jartastyq túbinde jatqan jerinen taýyp aldym. Shamasy, tolǵaǵy kep qalǵan soń bireý-mireýdi shaqyraıyn dep jartastyń basyna shyǵyp, sodan abaısyzda ushyp ketken bolý kerek. Dál qalaı bolǵany bir qudaıdyń ózine ǵana aıan... Sonda maǵan osy bilezikti berip: «Mahambetti qaıtseń de izdep tap, myna bilezikti qolyńnan tapsyr, kezine shop salǵan joqpyn, aıta bar, naq súıerim bir ózi edi», — dedi de, júrip ketti...

Mahambet aýyr kúrsinip kıizge otyrdy. Al syrtta as berile bastady. Barshy palýandardyń jekpe-jekke shyqqanyn jarıalap, at oıynyna qatynasatyn jigitterdiń saılanyp daıyn turýy kerektigin habarlady... Biraq Mahambet jarshynyń jer jarǵan daýsyn da, shyrqalǵan ándi de, sarbazdardyń aıqaıyn da estir emes...

Mine qazir de ol astyndaǵy synyq qulaqtyń jeldeı esken jorǵasyn sezer emes, dúrildegen jer dúbirin, aryndaı shapqan atty áskerdiń dúbirin de estir emes. Úndemes Tókeni, Buqara men Hıýa saparyndaǵy aınymas jan joldasyn oılap keledi.

«Tóke han ordasyna barǵan sholǵynshylyqtan aman oralǵanda Berish starshyndarynyń opasyzdyǵyna da, Asaý batyrdyń taıqýyna da jol bermes edi-aý», — dep qaıtalaı beredi ishinen. Jolsyz jazyqtyń bir tusynan sarbazdarǵa azǵantaı top qosylyp, Isataımen ilesip shaba bergenin baıqaǵan da joq. Olar Terekti kóldegi aýyldardyń qonystarynan tik kóterilip, ysqaıaq jol kózerlerdiń bastaýymen Narynqumǵa sińip ketkenin, al aldaǵy joldyń bári lınıalyq bekinisterden kelgen orys soldattarynyń qolynda ekenin aıtty... Terekti kólge baratyn joldy Baımaǵambet sultannyń tóleńgitteri men polkovnık Merkýlovtyń qazaq-orys áskerleri basyp alypty. Olardyń qolynda jáne eki aýyl qalǵan. Merkýlovtyń shtabynda Zulqarnaı da bar kórinedi. Osy habardy jetkizgen jigitterdiń ishinde Isataıdyń balasy Jaqıa bar edi.

Kún bıyl ádetten uzaq ystyq boldy. Qońyr kúz de kópke sozyldy. Qarasha týsa da ne jańbyr, ne qar jaýmady.

Búgin de aspan shaıdaı ashyq, tek batys jaqta ǵana julym - julym bult kórinedi.

— Qudaı bizdi shynynda da qoldaıdy eken. — Balabek mingen at synyq qulaqtan bir taban qalmaı keldi. — - Sýyq ta jiberer emes, jańbyr da jaýǵyzar emes. Aspan jaǵy jaqsy bolǵanymen myna ózimizdiń qara jerdiń ústi jetispeı tur-aý...

— Qoıshy zarlamaı, bul jer saǵan Hıýa emes, — dedi Jantas, onyń sózin bólip. Bul Balabekke ilese, Mahambettiń inileri — Isa men Musanyń aldynda keledi.

— Hıýanyń nesi bar eken? Onda qazir tipti jyly.

— Meniń sózim ol jaıly emes. Saǵan onda ár buryshtan jan alǵysh jendet nemese jansyz syǵalap turǵandaı kórinýshi edi ǵoı...

— Maǵan deısiń be? Óı, naǵyz qoıan júrek ózin, ediń ǵoı. Búgin tipti batyrsynyp ketken ekensiń. Kórermiz kúshińdi shaıqasta...

— Senimen shaıqasqa deıin-aq kúsh synasýǵa bolady. Azdan soń at shaldyramyz. Daıyndal jekpe-jekke. Ustasqan jerde - aq alyp uryp, astyma baspasam, tóbemnen jaı tússin...

Kóp kútip qalarmyz. Jaı kóktemde ǵana oınaıdy endi, — - dep qarq-qarq kúldi Balabek. — Odan da Shernıaz senin, bóspeligińdi óleńge qossyn...

Shernıaz ben Qurmanǵazyny kórmek bolyp, Mahambet úzeńgisine turyp, sarbazdarǵa kóz jiberdi. Atty ásker keń jazyqqa bytyraı jaıylyp, birer shaqyrymdaı aýmaqqa shubatyla jortyp keledi. Ár júzdiktiń aldynda júk artqan attar men azyq - túliktiń artyǵyn tıegen nar túıeler taırańdap barady. Talaılardyń jeteginde tól attary bar. Gýlep kele jatqan osynaý zor nópirdiń ishinen bir júzdikti ekinshi júzdikten ajyratyp alý qıyn edi. Qurmanǵazy men Shernıaz Noıannyń basqarýyndaǵy adaılar men qypshaqtardyń aralas júzdiginde keledi. Noıannyń qashanǵy ádeti ǵoı — bular basqalardan ozyńqyrap, alda barady. Isataı da sol aldyńǵy topta. Ánekı týy.

Mahambet synyq qulaqty tebinip qaldy da, bir jigitten soń ekinshi jigitti basyp ozyp, alǵa qaraı aǵyza jóneldi...

Birte-birte sarbazdardyń sapy syǵylysyp, qatar tarylaıyn dedi. Jol da jińishkerip eki búıirden alasa qyrlar qysa bastaǵan saıǵa tústi.

Mahambet te Isataıǵa jaqyndaı tústi. Saýrannyń dáý tuıaqtarymen topyraqty aspanǵa ata zýlaǵan birkelki jorǵasyn da kórip keledi. Kóterilisshiler shubatyla sozylyp, josyla syrǵyp kep, tar ańǵarǵa quıyla bastady.

Tý ustaǵan Ersary alǵa shyǵyp, Noıannyń júzdigimen birge shatqalǵa kire bergeni de sol edi, kútpegen jerden qaq mańdaıdan jasyryn qalqadan zeńbirekter gúrs ete tústi.

Doppen atty. Bir emes, ekinshi dúrkin taǵy da oq boratty. İle joldyń eki jaǵyndaǵy qyrqa - qyrqanyń jalynan atqa mingen soldattar men qazaqtar kórindi.

Zeńbirek únin estimegen dala sáıgúlikteri jyn soqqandaı boldy. Aspanǵa shapshyp, shyńǵyra kisinep, basyna ıe bermeı ala qashyp júr. Bir sát bári yǵy-jyǵy aralasyp, sapyrylysty da ketti. Arttaǵylar aldyńǵylarǵa kep soqtyqty. Júk artqan attar men túıeler jap saýǵalap, betaldy qashyp, sarbazdardy taptap kete jazdady. Aınala qoıý shaq men oq-dári tútininen kórinbeı ketti.

— Qaldybaı! — dep sarbazdardyń daýsy men attardyń kisinegen úninen asyra aıqaı saldy Isataı. — Zarbaı men Stepanǵa qaraı buzyp ótińder! Shyǵaryńdar júzdikterińdi, oń qaptal men sol qaptaldy qorǵańdar! Jaralylar men ólgenderdi tastamańdar! Ýa, bógelme!.. Shyrqalardan ótken soń jol boıynda toǵysalyq!

Isataı úzeńgisin tirep, at ústinde tik turdy, ústinde bolat semseri jarq etti.

— Noıan! Iá sát! Bite zeńbirekterdiń óńeshin! — Sardardyń zor úni sarbazdarǵa qamshy boldy. Semserlerin sýyryp, qatarlarym toptal aldy da, Isataıdyń sońynan seldeı aǵyp qaptaı jóneldi. Jol júrip kelgen attarǵa da qanat bitkendeı. Aldyńǵy júzdiktiń jaýǵa aryndaı atylǵany sonshalyq, dushpan batareıasy úshinshi dúrkin oq shyǵarýǵa úlgirmedi...

Sarbazdardy qorshap alyp, qatarlaryn bólshektep tastamaq bolǵan soldattar men qazaqtar qyrqalardan qaptaı umtylyp, eki búıirden tap berdi. Biraq olardyń jolynda kútpegen bógeý paıda boldy. Nuraly, Jaqyp jáne Jantas bastaǵan jigitter júk artylǵan túıeler men attardy eki qaptalǵa aıdap salyp, myqty qorǵan jasady. Soldattar men qazaqtar álgi «jandy» qamalǵa kelip tirelip, bir sát kidirip qaldy. Alaıda qıyn sátten qutylyp ketýge osynyn, ózi de jetkilikti boldy. Zarbaıdyń jigitteri men Stepannyń júzdigi dushpanǵa tý syrtynan kep tıdi...

Qaq mańdaıdaǵy tóbeniń tasasyna jasyrynǵan batareıany basa-kókteı ótken sarbazdarǵa Baımaǵambet sultannyń qaltarysta turǵan atty áskeri shabýyl jasady...

Mahambet tóleńgitterdiń qorshaýynan sytylyp shyǵa berip, anadaı sharshy topta shaıqasyp júrgen Shernıazdy kórip qaldy. Áı, balalyq! Áı, aqymaq - aı! Kúlip júr. Jalańbas. Dýlyǵasy túsip qalǵan. Dostarynyń saqtandyrǵan aıqaıyna qulaq salmaı, urysqa eligip, tóleńgitterdiń qalyń, ortasyna qaraı kirip barady...

— Qaıt, Shernıaz! Biz kettik! — dep daýystady Mahambet enteleı umtylǵan bir tóleńgitti qaıyryla soǵyp. Qasynda bir top júrek jutqan jigitteri bar Qurmanǵazy qaptaǵan naıza men qylyshqa qaramaı dosyna kómekke umtyldy. Sultan jendetteri olardy da myqtap qorshap aldy. Mahambettiń jolyn qazaqtar bógep, ótkizbeı qoıdy...

Isataı sarbazdaryn qyrqalardan asyryp, keń jazyqqa qaraı shyǵa berdi. Jigitter dostarynyń elikterin at ústinen ilip alyp, jaraly joldastaryn da demep, Isataıdyń sońynan tartty.

— Mahambet, saqtan! — degen sarbazdyń kózi sharasynan shyǵa baqyraıyp ketipti. Mahambet qalqanyn kóterip úlgerdi. Semserdiń zildeı soqqysynan erinen aýyp túse jazdady. Sol zamatta - aq Mahambetke aıǵaı salǵan jigit jańaǵy qylysh siltegen jaýǵa naızasyn salyp jiberdi.

Mahambet budan keıin Shernıazdy da, Qurmanǵazyny da kóre almady. Maıdannan josyla shyqqan sońǵy júzdikpen birge soqtyryp kete bardy. Synyq qulaqtyń basyn tejeı kóterilip, eki inisi Isa men Musany izdep edi, — qudaıǵa shúkir! — aman-esen, oń jaqta keledi eken. Olardy tóleńgitterdiń qorshaýynan Stepannyń júzdigi bosatqan bolý kerek. Dýlyǵasy joq, mańdaıyna qan uıysqan Stepan edáýir sırep qalǵan jasaǵynyń aldynda kele jatyr.

Taǵy da zeńbirek gúrs etti. Stepannyń astyndaǵy aty oqqa ushty. Dostary kómek kórsetpek bolyp tura shaýyp edi, olardy quıyndaı tıgen qazaqtar serpip tastady. Oń qanattan Stepanǵa on shaqty sarbazy men Zarbaı jetti. Bireýi jetektegi atyn kóldeneń tarta berdi. Biraq jyǵylǵan aty Stepannyń aıaǵyn basyp qalǵan eken.

Jaý áskerleri qaıtadan es jıip, qatarlaryn túzep ap, Zarbaıdyń jigitterin qorshady. Zarbaıdyń ózi tozaqtyń ishinen áreń dep sytylyp shyǵyp, shegingen sarbazdarǵa kelip qosyldy.

Birazdan soń qýǵyn qalyp qoıdy. Elsiz jazyqty, qum men toǵaıdy kókteı ótken sarbazdar kútpegen jerde jaǵasy jarlaýyt kelgen kishkentaı ózenshege jetti de, arǵy betine ótip, qalyn, aǵashqa kirip joq boldy.

Yńǵaıly jer taýyp alyp, senimdi kúzet qoıdy da, jaýyngerler saýyt-saımandaryn sheshpesten shóp ústine qulaı - qulaı ketti. Ál-qýattan ada bola qoımaǵan qarýly jigitter ǵana urysta qaza tapqandarǵa kór qazyp, tamaq daıyndaýǵa kiristi.

Kún túsi sýyq surqyl bulttardyń qushaǵyna enip, yzǵyryq jel gýleı bastaǵan kezde Isataı barlyq júzbasylardy áskerı keńeske shaqyrdy. Mahambet osy jerde ǵana, tunjyraǵan sýyq aspan astynda, ózen jaǵasyna jınalǵan jerde ǵana, jaý qolynda elýden astam jigit qalǵanyn, Qurmanǵazy men Shernıaz da solardyń ishinde ekenin estidi: bárinen de Stepannyń júzdigi kep shyǵynǵa ushyrapty — soldattar men qazaqtar olarǵa din men patshany satqandar dep aıyryqsha óshikken kórinedi: jaý zeńbirekterine aldymen jetken adaılar, qypshaqtar eken, olar basqa sarbazdardy patsha áskerleriniń qaltarysta jol tosqan qalyń qolynan az shyǵynmen alyp ótipti.

Jol boıyndaǵy kútpegen shaıqas sarbazdardy serpiltip tastady Azdap uıyqtap alǵannan keıin olar qaıtadan ál jıyp, kóńildenip, aldaǵy bolashaq aıqasty aıta bastady. «Óler bolsaq, jigit ólimimen qan maıdanda ólgen artyq!»

Kópshiligi dereý qos attaryna aýysyp minip, Merkýlovyń soldattary basyp alǵan aýyldardy qorǵaýǵa attanaıyq desedi. Isataımen aqyldasqan soń Mahambet qasyna adaılar men qypshaqtardyń júzdigin ertip, qostan attanyp ketti...

Kesh qap-qarańǵy, sýyq boldy. Tereń jyranyń ishinde sý qaınatylyp, kánigi táýipter jaralylardyń jarasyn jýyp, qaıta baılaýǵa kiristi. Uıqyǵa moıymaıtyn kári jaýyngerler azdap sýynǵannan keıin aǵash arasynda otqa qoıylǵan attardy kúzetip otyr.

Otty aınala qorshap, semserleri men selebelerin qysa ustaǵan sarbazdar ysqyra soqqan jelge eleńdeı qulaq tosady.

Tún bola attardy shatyr janyna ákelip, qazyqqa kerilgen arqanǵa aıqastyryp baılap tastady. Qysqa tirsek, kúshi mol dala jylqylary bastaryna ilgen sulyǵa qunyǵa kiristi.

Isataıda ún joq. Ol asyǵys tigilgen qarasha úıde otyr. Álginde qas qaraıa bastaǵan shaqta, kúzette turǵan sarbaz¬dar oǵan eski túlki tymaq kıgen bir adamdy alyp kelgen. Ash eken. Astyndaǵy aty da ishin soǵyp, áreń tur.

— Meni Qaıypǵalı sultan jiberdi. Qasynda bes júz nókeri Allaquldan alǵan kóp qarý-jaraǵy bar. Saǵan sálem aıtty. Jeńiske jetý úshin bar kúshti bir judyryqqa jınaý kerek deıdi. Minekı, haty, — dep shabarman tymaǵyn sógip, sultannyń Isataıǵa joldaǵan sálem hatyn alyp berdi.

— Búgin jeńistiń aýyly bizden qaı kezdegiden de alys tur-aý, — dedi, Isataı oıly júzben, túrýli esikten syrtta turǵan aqtaban atyna qarap otyryp.

Sarbazdar qula aıǵyrdy saýran deıtin. Bul sóz olarǵa osydan myńdaǵan jyl burynǵy ata-babalarynan mura bop jetken edi. Azıa skıfteri arqasynda jalynan quıryǵyna deıin sozylǵan qara jolaǵy bar aqsary tústi júırik attardy saýran dep ataıtyn bolǵan. Ańyz boıynsha, saýrandar jabaıy arǵymaqtardan týsa kerek jáne de ózderi eren júırik, shydamdy da sezimtal bolsa kerek. Olar jaýdy ıisinen sezedi desedi...

— Sultan jaýap kútip otyr, al maǵan basqa at kerek. Óz atym qaıtar jolǵa shydamaıdy, — dedi shabarman.

— Jaýapty bir kúnnen keıin, Mahambet kelgen soń alasyń. Astyna at berińder, Qaıbala sultanǵa barar - barmasymyzdy sheship alǵansha bizben birge bola tursyn, — dedi Isataı jigitterine.

Sarbazdardyń uıqysy uzaq bolmady. Tan, qulan shektenip, aspan álemi bulttan tazarǵan shaqta toǵaıdyń arǵy shetinen shyrqyraǵan ashshy ysqyryq estildi. Saýran oqyranyp, attar eleńdedi. Sarbazdar oryndarynan turyp, tez-tez attaryn erttedi.

— Kettik, jigitter! — dep Isataı saýranǵa yrǵyp mindi. Qaldybaı keldi. Qolynda Isataıdyń týy bar — jelbiregen kók - ala jibekke attyń uzyn quıryǵy men kishkentaı jez qońyraýdy qosyp baılapty. Onyń janynda betine ógiz terisin kórgen dáý tegene tárizdi dabyl ustaǵan jigit tur.

— Sanymyz nesheý? — dep surady Isataı Qaldybaıdan sapqa tizilgen jigitterge kóz jiberip.

— Bes júz jıyrma.

— Qys jaqyndap qalmasa, budan kóbirek bolar edik, — dep kúlip qoıdy Isataı.

— Qys jol taryltady ǵoı, dalada júrý qıyndaı bereri haq — qaıda barsaq ta izimiz saırap jatady. Al jaz bolsa, patsha áskerine jan-jaqtan jasyryn kep soqtyǵyp, bólshektep, bytyrata qýyp qoımas edik. Kári aqyndar: ata-babamyz Eskendir Zulqarnaıyndy solaı jeńgen, ózimiz de jońǵarlardy solaı qýǵamyz, desedi ǵoı...

— Biraq ol kezde jaý qolynda zeńbirek pen myltyq bolǵan joq qoı, Qaldybaı, — dedi de Isataı ilgeri ketti.

Qapyda ótken dúnıe-aı!

Halqymnyń kórgen qorlyǵy,

Handardyń etken zorlyǵy... —

dep Qaldybaı aýyr kúrsinip qoıdy. — Taýyp aıtasyń - aý, Mahambet suńqarym!..

Sarbazdar toǵaıdy tastap, ashyq dalaǵa shyqty. Tas tóbege qarap keledi. Aldarynda jylmańdaǵan jansyzdar baryn, sultan jasaqtary, Jáńgir hannyń tóleńgitteri, patshanyń soldattary men qazaqtary qaptap tosyp turǵanyn, solardyń bári bularǵa ajaldan basqa eshnárse tilemeıtinin bilse de ilgeri tarta berdi...

* * *

Mahambettiń úsh sholǵynshysy ózenniń joǵarǵy saǵasynda otyrǵan shaǵyn aýylǵa keldi. Shynynda, aýyl degen aty ǵana. Jer úıler men lashyqtar qańyrap bos tur. Kıiz úılerdiń ornynda órtengen ýyq - keregeniń kúli ǵana qalypty. Barlyq erkek kindiktini tutqynǵa alyp, maldy túgel aıdap ketipti. Jyltyratyp shyraq jaqqan analar qorlanǵan qyzdarynyń janynda jylap otyr.'Birneshe kári shal men qatyndar jetim qalǵan balalardy jınap, kıizge orap, arbalarǵa jatqyzyp júr. Aýylda nebary eki-úsh jaman túıe ǵana qalypty. Shaldar aýyl adamdaryn qum ishine, bul jerden alysyraqqa alyp ketpek.

— Patsha jendetteri, hannyń jasaýyldary men tóleńgitteri aýyl-aýyldy aralap oıran sap júr, — dedi shaldar. — Keshe keshke taman bizdi shaýyp ketti. Isataı men Mahambettiń týysqandaryn, sarbazdardyń áke - shesheleri men áıelderin aı¬dap ketti. Aınalamyz qaptaǵan pále. Jer-kók túgel jabylǵandaı bizge. Bu qudaıdyń kózi shyqqan ba, nege kórmeıdi mynany...

Tutqyndardy aıdaǵan jazalaýshylardyń qaı jolmen ketkenin bilip alǵan soń sholǵynshylar Mahambetke qaıtyp keldi.

— Alys kete qoıǵan joq. Tún qarańǵy ǵoı. Táýekel! — dedi Noıan Mahambetke.

— Basqalaryn, qalaı qaraısyń? — dedi Mahambet aqyryn.

— Bizdiń aramyzda sý júrekter joq, — dedi bir jigit.

Qarańǵyda Mahambet onyń túsin ajyrata almady. — Qosalqyǵa at túsiremiz, azyq-túlik oljalaımyz, al dushpannyń júk kóligin qumǵa ketetin aýyldarǵa beremiz.

... Noıan, Balabek, Jantas úsheýi júzdiktiń aldynda kele jatqan. Ottardy aldymen Jantas kórip, Mahambetke aıtty. Jigitter at ústinde qalǵı bastady. Jarty saǵattaı ma, álde tolyq bir saǵattaı ma — áıteýir birqaýym ýaqyt ótti, jigitterge tań da atatyn sıaqty kóringen edi. Aınala qara maıdaı qarańǵy tún, sýyldaǵan shı sybdyry men pysqyrynǵan attardyń úninen basqa dybys joq. Jaý qosy jaqtan oqta-tekte kúzetshilerdiń aıǵaıy estiledi. Sýyq jel qoıyn-qonyshty qýalap, tońdyraıyn dedi.

— Uıqy tátti me, jigitter? — dep surady Mahambet aqyryn.

— Er ústindegi uıqy qysqa bolady, biraq mamyqqa jatyp uıyqtaǵannan góri kóbirek kúsh qosady adamǵa, — dedi qarańǵydan Jaqyptyń daýsy.

— Senen suraǵan joq qoı, jigitterdiń ózi aıtsyn, — dedi oǵan Nuraly.

Sarbazdar kúlip jiberdi. Bári de jaqsy kerip syılaıtyn eki kári jaýyngerdiń birin-biri qaǵytýy jigitterdiń ámse kóńilin kóterip tastaıtyn.

— Aqsaqaldar, — dedi Mahambet, — qastaryńa bes jigit alyńdar da, qostyń tý syrtynan shyǵyńdar. Sonda jol bar. Jendetter sonymen qashady. Biz qosqa shapqan kezde joldyn, eki jaǵyndaǵy qalyń qýraı men shıge ot qoıyńdar da, ózderiń ózen jaǵasyndaǵy toǵaıǵa baryp, bizdi sonda tosyńdar.

...Mahambettiń jasaǵy jaý qosyna sybyssyz janap keldi de, qatarlaryn túzep ap, «Adaılap!» uran salyp, tosynnan lap qoıdy. Tutqyndardyń kúzetin basqaratyn onbasylar oıyn-saýyq quryp otyrǵan kıiz úıdiń mańynda ǵana qysqa qaqtyǵys boldy. Qazaqtar men tóleńgitter aýyldy tastaı qashty. Biraq aldarynan laýlaǵan qyzyl órtti kórgende kóp áskerdiń qorshaýyna túsken ekenbiz dep keri tartyp edi, osy arada olardy jigitter tosyp alyp, semserlerin siltedi - aı deısiń! Mahambet jaý áskerleriniń basyndaǵy aǵa jasaýyldy izdep júr. Biraq qarańǵyda anyq ajyrata almaıdy. Kenet laýlaı janǵan bir jalynnyń jaryǵymen jasaýyldy baıqap qalyp, tura umtylyp edi, anaý qolyndaǵy myltyǵyn kezep, atyp jiberdi. Aqynnyń astyndaǵy synyq qulaq janýar moınyn bulǵań etkizip, shyńǵyryp jiberdi de, gúrs etip qulap tústi. Mahambet erden ushyp ketti. Jasaýyl da tún jamylyp, ǵaıyp boldy.

...Tutqynnan bosatylǵan jigitter, shaldar, qatyndar men balalar — Isataı men Mahambet sarbazdarynyń týǵan-týysqandary jazalaýshylardan qalǵan attardy ustap, erttep minip aldy. Qolǵa túsken qarý-jaraq arbalarǵa tıeldi.

Mahambettiń jigitteri shaǵyn toptarǵa bólinip, túngi kerýendi aldy - artynan, eki jaǵynan qorshalap aldy da, tutqynnan bosatylǵan shaldar men qatyn-qalashty tań ata Sazsý ózeniniń arǵy jaǵasyna ótkizdi. Odan áride qalyń toǵaı, quba jon, qum dala.

Jaqyp, Janpeıis, Nuraly úsheýi Mahambetpen, jaýynger joldastarymen qosh aıtysyp, kóshti Narynqumǵa qaraı bastap júrdi.

— Biz aýyldardy ot pen sýy mol adam bilmes qıanǵa áketemiz. Jeńispen oralyńdar, qaraqtarym. Jeńetinderińe senem, — dedi qoshtasarda Jaqyp kárıa, Qurmanǵazynyń sandyraqtap jatqan sheshesiniń qasynda kúıbeńdep júrip. Alqany tutqynnan bosatqanda bısharanyń qur súlderi ǵana qalǵan eken.

— Aqyl aıtar jaıymyz joq, Mahambet, biraq Súıinqaranyń sózin umytpa, — dedi Nuraly, — Adaı jigitteri qasynda. Al men bolsam — mynaý, tórinen kóri jaqyn janmyn... — Shaldyń ıyǵy selkildep ketkenin baıqaǵan Mahambet teris aınaldy.

Janpeıis óz atyn Aqsholpanǵa berdi de, ózi qudiretti jel maıaǵa minip, qum ishine qaraı tartyp otyrdy.

Osydan bir jyl buryn Dýlat baıdyń tóleńgitterimen soǵysqan kúzgi qyrǵynnan keıin týyp-ósken Jıdeliden ketigi bara jatqanda aıtqan eski áýendi taǵy da jaılap sala bastady. Bul án qazaq jerinde budan júz jyl buryn týǵan ǵoı. Sonda jońǵarlarmen bolǵan qantógis qyrǵyndardan keıin jáne álemet juttan soń jalpaq dala kúńirengen zıaratqa aınalǵan edi... Kerýen neǵurlym alystap, uzaı túsken saıyn án de sozylyp, júrekti syzdata túsedi:

...Aı-ryl-ǵan tý-ǵan jerden

Qıyn e-ken-a-o-o-o...

Móltildep qa-ra kóz-ge

Jas ke-le-di-a-o-o-o...

Elim-a-aı, elim-a-a-aı!..

Kerýen qumǵa jetpeı toqtady. Qurmanǵazynyń sheshesi dúnıe salǵan edi. Jan tapsyrar aldynda ol esin jıdy, qasyna kelgem Jaqyp shaldy tanyp, at ústindegi Aqsholpandy kórdi, sosyn aqyryn ǵana:

— Qurmashym qaıda, Baıǵazy qaıda? — dep surady.

— Sabyr et. Qazir Jıdelidegi aýylǵa baramyz, — dedi Jaqyp tamaǵyna tyǵylǵan qaıǵy tirelip, ózgergen daýyspen. — Baıǵazy Qurmashtyń qasynda. Olar jeńip shyqty. Artta kele jatyr...

Ana bolar-bolmas jymıyp qoıdy, sosyn kóz qarasyn Aqsholpanǵa aýdardy. Qyz kóz jasyna ıe bola almaı, betin japty da, at ústinde eńkeıe berdi. Ana basyn kóterip, kóshtiń sońyna qarady da, qý daladan basqa týk kóre almady.

— Qaıda olar?! — Aýzynan shyqqan sońǵy sóz osy bolady. Syrqattan, oǵan qosa qarysqan jelden, tóleńgitterdiń qamshysynan tartqan azap qorlyǵy men balalarynyń Qamyn oılap qamyqqan qaıǵy-muńy álin ada qylyp taýysqan eken. Ótken tún tań atqansha sandyraqtap shyqty. «Adaı!» — degen urandy da estigen joq, Mahambetiniń júzdigi bulardy bosatqanyn da bilgen joq. Kenjesi Baıǵazyny qazaqtardyń keskilep óltirgenin de, úlken uly Qurmanǵazy Baımaǵambet sultannyń qolyna túskenin de bilmeı ketti...

Sebelep jańbyr jaýyp ótti. Aıaq asty batpaq taıǵanaq boldy. Isataıdyń qolǵa túsken sarbazdary kisenderi shyldyrap, aıaqtaryn áreń kóterip, jandarmdardyń baqylaýynda Sibirge aıdalyp barady. Qurmanǵazy men Stepan birin-biri súıep, top basynda qatar keledi. Sýsaǵannan óńeshteri kón bop keýip qalǵan, bastary zyrq-zyrq etedi, deneleri órtteı janyp, alaýlap tur.

Bulardy Baımaǵambet sultannyń ordasynda - aq myqtap turyp dúrelegen bolatyn. Júz, eki júz, bes júz dúreden soqty. Esterinen aıyryla qutyrynǵan jendetter sannan jańylyp qalady da, sý shashyp jandandyryp alyp, qaıtadan soıa bastaıdy. Aqyry qımylsyz qalǵan jansyz deneni tutqyndardyń ózderi qazǵan orǵa ıtere salady. Osynshama adam aıtqysyz aýyr jazadan ólmeı aman qalǵandar kázir katorgaǵa ketip barady.

Orynborǵa, odan Sibirge jetý úshin tutqyndar áýeli Jasqustaǵy han ordasyna baryp, Jáńgir hannyń aldynda taǵy da bir ret jazalaýshy saptan etýge tıis edi.

Qolǵa túsken sarbazdardyń ishinen jalǵyz Shernıaz ǵana aǵa sultan Baımaǵambettiń aýylynda qaldyryldy.

...Tutqyndardy aýylǵa aıdap ákelgende sultan Shernıazdy basqalardan bólip alyp, óz úıiniń janyndaǵy lapastyń astyna baılap qoıýǵa ámir berdi.

— Ózin Mahambettiń muńy bir muńdas, jany bir jandas, rýhanı inisimin dep esepteıtin dalanyń jańa jyrshysy túni boıy qalaı qyńsylap, qalaı jalynar eken — sony kórgim keledi. Tańerteń ol maǵan uıqy ashar óleń shyǵaryp beretin bolsyn, — dedi sultan. — Óz basym aqynnyń azap shekken yńqylyn estisem, jaqsy uıyqtaımyn.

Túnde sultannyń aýylyna qasyndaǵy qazaqtarymen shapqylap polkovnık Merkýlov keldi. Sultan úıinde asyǵys keńes shaqyryldy. Janyna on shaqty tóleńgit ertken shabarman jazalaýshy áskerlerdiń osy mańdaǵy bas shtabyna qaraı qaıta shapty. Uıqydaǵy soldattar men tóleńgitter aıaqtarynan tik turǵyzyldy. Qaraýyldy kúsheıtip, aýyl syrtyndaǵy sholǵynshylardy kóbeıtti, tutqyndarǵa qoıylǵan kúzetti eki esedeı ulǵaıtty.

Tańerteń Qurmanǵazy aýyl janynan sherý tartyp bara jatqan Jáńgir hannyń atty áskerlerin, qazaq-orys polktary men lınıalyq bekinisterdiń soldattaryn kórdi. Dóńkıgen iri attar zeńbirek súırep barady. Osy bir sátte Qurmanǵazynyń mynaý shynjyr - kisennen bosanyp, qustaı ushyp Isataıǵa baryp, tónip qalǵan qaterden dostaryn saqtandyrǵysy kelip ketti. Solarmen birge aıqasta bolsam dep armandady. Bostandyq úshin mert bolǵan dala perzentteri az emes qoı. Solardan artyq pa?!

Kúzetshisi joldastarynan bólip, Asannyń úıine qaraı alyp júrgende qashýǵa degen úmiti kóbeıgendeı boldy. Ústine jamylǵan eski tondy bylaı serpip tastap, ornynan turdy da, kisenin shyldyratyp esikke bettedi. Kisendi alar dep oılaǵan edi.

— Osy jerde toqtaı tur, — dedi Asan. — Áı, júzbasy, shyǵar mynaý qaraqshylardy qoradan, jınalsyn ana jerge. Kázir ataqty kúıshini tyńdaımyz. Ol bizge búlikshilerdiń jeńilgen kúıin tartyp beredi.

Tutqyndardy alańqaıǵa jınady. Ústeri julym-julym, saqal-shashtary ósip ketken, túnergen, únsiz sarbazdar Qurmanǵazynyń qasyna toptana turdy. Jaý tartyp alǵan kireý - kesaýyttary, dýlyǵalary men qarý-jaraqtary anadaı jerde, arbanyń astynda úıýli jatyr.

— Bir-bir aıaq qymyz berińder. Bilsin dala jamaǵaty Baımaǵambet sultannyń jaýǵa degen jomarttyǵyn, kórsin óz kózimen sultekemniń kúzgi torsyǵyn basqamen de bólip-jaryp ishetinin! — dedi Asan.

Kúzetshi Shernıazdy da tutqyndarǵa taıaý alyp keldi, biraq oqshaý tur dep buıyrdy. Jas aqyn sýyqtan qalsh-qalsh etedi. Ózi onysyn sezdirgisi kelmeıdi. Stepan toptan bólinip shyqty da, aqynnyń ıyǵyna qysqa shapanyn japty. Qurmanǵazy Stepanǵa kóz qarasymen rızalyq bildirdi.

Asan shatyrynyń janyna jalshylar bylǵarymen qaptaǵan kreslo ákep qoıdy. Qasynda saqtaýshy nókerleri bar Baımaǵambet keldi. Iyǵyndaǵy polkovnık epoletiniń ústinen sýsar ishik jamylypty. Kresloǵa solq etip otyrdy da, tutqyndardy, qaqaıyp turǵan tóleńgitterdi bir sholyp ótti, kózin aspanǵa keterdi.

— Kún jaqsy bolady eken. Isataıdyń sońǵy sumyraılary jer qushýyn allanyń ózi kútip tur. Sonda jer betin olardyń aram qanynan tazartyp, aq kebindeı aq qarmen oraıdy. Patsha aǵzam men aldıar hannyń, dańqy artsyn!

— Artsyn! - — dep qaıtalady nókerleri.

Sultan kishkentaı shoqsha saqalyn sıpap qoıyp, Asanǵa qarap sóıledi.

— Sen osy qazaq júzderiniń eń myqty dombyrashysy kúı tartady dediń, á? Já, onda patsha men handy madaqtap kúı shyǵarsyn. Sóıtip ol óz jazasyn da jeńildetsin.

— Dombyra ákel! — dep aıǵaılady Asan malaılaryna.

— Áı, Baımaǵambet! Tomaǵasy alynbaǵan qustyń qyrandaı qalyqtamaıtynyn, shideri sheshilmegen attyq tulpardaı shappaıtynyn sen bilmeýshi me ediń?! Myna aıaq -qolymdaǵy shynjyr - kisendi aldyr, sodan keıin men saǵan ómiri estimegen kúı tartyp bereıin, — dedi Qurmanǵazy qarlyqqan únmen. — Álde sen torǵa túsken bulbuldan da qorqasyń ba? — Qurmanǵazy Shernıazǵa qarady. — Jas aqynnyń da kisenin aldyr.

Saǵyrbaıdyń balasy sultannyń aldynda eki aıaǵyn alshaıta tirep, qaqpaqtaı jaýyrynyn kere, túnerip tur.

Kózin syǵyraıta qysyp, saqalyn sıpalaǵan sultan Qurmanǵazyǵa tesile qarap qaldy.

— Já, seniń degenin, bolsyn. Alyńdar kisenderin!

Buǵalyqtan bosanǵan Shernıaz sharshaýly keıippen shóp ústine otyra ketti. Jalańaıaq. Etigin tóleńgitter sheship alǵan. Anda-sanda sultanǵa qarap qoıyp, Shernıaz aıaǵyn shúberekpen oraı bastady. Qurmanǵazy kórip tur: aqynnyń júzinde qorqynysh kóleńkesi joq, tek sýyqtan dirdektep otyr. Rýhy qaıtpaǵan, taýy shaǵylmaǵan.

Malaı dombyra ákeldi. Qurmanǵazy dombyranyń shımaı - áshekeıine kóz jiberip aldy da, qulaǵyn burap, tyńqyldata tartyp, qulaq tosty. Sodan soń:

— Dombyrań tamaqqa toımaǵan kúshikteı sháýildep qalǵan birdeme eken, Baımaǵambet. Aldyrt ózimniń dombyramdy, seniń tóleńgitteriń tartyp ap qoıǵan, — dep sultannyń dombyrasyn laqtyryp jiberip edi, qyzmetshi jigit áreń qaǵyp aldy.

Baımaǵambettiń beti búlk etken joq.

Tutqyn jigitter onyń bul qylyǵyna múldem túsine almaı Qurmanǵazyǵa alara qarap tur.

— Sarbaz dostarym - aý, nege tunjyraısyńdar? Keter bastaryńdy, qarańdar alǵa! Álde men sultanǵa basqasha sóılep turmyn ba? — Qurmanǵazy qolyna óz dombyrasyn aldy.

Aıtsa daǵy aınyman

Kóldeneńniń sózine.

Áshkere bolǵan isim bar,

Jaıylǵan jurttyń bárine.

Ketkenim joq olja úshin:

Ketip edim elimnen,

Atańa nálet Jáńgirdiń

Qan jylatqan zańy úshin,

Badanamdy basa bókterip,

Qasyma jattan joldas ertip,

Kún, tún qatyp júrgenim —

Ana Narynda jatqan

Jas balanyń qamy úshin!..

— Kóter bastaryńdy dostarym, jyrym da, kúıim de senderge arnalady!

Qurmanǵazy qatýlanyp aldy: qoıý qastary qosylyp ketti, kóz qarasy burynǵysynan da tikireıip, tesile qadaldy.

Qos ishekti salyp qaldy. Bir qaqty... Eki qaqty...

Dombyra kúmbirleı jóneldi. Aryndap, adýyndap bastaldy jańa kúı. Qurmanǵazy basyn aspanǵa kóterip alǵan, al on saýsaǵy dombyrada ózdiginen oınap júrgendeı...

Sonaý shyrqaý aspanda jalǵyz qumaı qalyqtap júr. Jerden qaraǵanda ol týyp-ósken Jıdeli ústinde sharyqtaǵan álgi kári qyranǵa uqsaıdy. Kári búrkit Qurmanǵazy men Aqsholpannyń raýash arasyndaǵy sońǵy kezdesýin kórgen. Sonda olar aqsaq qulan men qatygez qahan jaıly ańyzdy eske alǵan bolatyn. Qahandy jeńgen ǵajap kúshti ol óz kúıimen jyrlaǵan bolatyn.

Aqsholpanmen kezdesýdi, mahabbat jyryn han jendetteri úzip, Qurmanǵazy qolyna dombyra ornyna semser ustady.

Joq, Qurmanǵazy ajaldan qoryqpaıdy, quldyqtan qorqady. Dala bostandyqty súıedi, kúshti jandy súıedi, dalada aıqas dúbiri bir tynyp kergen emes, dala perzentin eshkim eshqashan da kúshpen tize búktirip kórseń...

Sonaý erte zamanda Maraqandy soǵyssyz alǵan Eskendir Zulqarnaıyn kórshiles jatqan dala patshalyǵyn da basyp almaq bolǵanda qazaqtardyń arǵy atasy — azıalyq skıfter Eskendirdiń qolbasylaryna bylaı degen eken:

— Eger senderde tek bir-aq adam, patshalaryń Zulqarnaıyn ǵana jeńilýdi bilmese, bizdiń barlyq áskerimiz, árbir jaýyngerimiz jeńilýdi bilmeıdi!

Qazaqtardyń arǵy atalary Kırdiń de, Daranyń da, Nádir shahynyń da betin qaıtaryp, toq moıyn jońǵarlardy túrip shyqty. Biraq rý tartysy bastalyp, baýyrlastar birin - biri baýyzdaýǵa kiristi. En dala úshke bólindi: Uly júz, Orta júz, Kishi júz. Júz degen — bet qoı. Búlingen el, bet - júzi úshke bólingen el ne ońsyn! Handar taqqa, sultandar baqqa talasty. Mal da bólindi, qul da bólindi. El kúshten aıryldy. Bóten jurttyń neler batyry bulardy birese quman, birese turan, birese polovsy, birese qaısaq dep jasqana atap, qorqa qaraıtyn zaman kelmeske ketti. Rýlar me.ch taıpalardy qýlyq-sumdyqpen arazdastyryp, ózara shaǵystyryp, birine - birin aıdap salǵanda ǵana qazaqtardy jeńýge bolatynyn jaýlar jaqsy túsindi. Al jalpaq dalada bytyraǵan rýlardyń basyn qurap, qaıta biriktiretin a dam tabylmady. Áı, sormańdaı beıbaq quldar! Ýa, óz jerin, óz elin ash qasqyrdaı julmalaǵan han-sultandar, qarǵys atsyn senderdi!..

Jasańdar sender, sarbazdar! Sender týǵan dalada júıtkı júrip baba kúshin, arýaq qudiretin, bostandyq rýhyn qaıta týdyrdyńdar... Sender mingen tulparlardyń tuıaǵy qara jerdi dúrliktirip barady, bul adýyndy, senderdiń bul adýyn aryndaryńdy begeı alar kúsh joq...

Qurmanǵazy jaqqa kúıine boıyndaǵy bar jigerin, bar shabytyn quıǵan.

Dúrildegen kekke toly qyzý serpin sultan júreginiń dep birin alyp, sarbazdardyń delebesin qozdyryp barady. Olarǵa osy taıaý mańda dostary jónkile qaptap kele jatqan sıaqty kórinedi. Tasyrlaǵan tuıaq dúbirinen júrek jarylyp kete jazdap tur. Jigitterdiń eńsesi kóterilip, qol-aıaqtaryndaǵy kisendi umytqan, júzderi jaıdarylanyp, kezderinde óshpendilik ushqyny oınaıdy...

Kúı shart úzildi, dúbir de tyna qaldy. İle dombyra qaıtadan bezek qaǵa jóneldi. Sarbazdar at basyn buryp alyp, keıin qaraı, týra osynda shaýyp kele jatqandaı. Tuıaq dúsiri de ulǵaıyp, qulaq tundyra satyrlaı bastady. Sarbazdar endigi sátte, — mine, mine! — aýylǵa lap qoıyp, jeksuryn sultannyń aq ordasyn aýdaryp tastaıdy...

— Bizdiń jigitterdiń ekpini ǵoı! Adaıdyń arýaǵy ǵoı mynaý! Qurmanǵazy Adaı ata týraly kúı shyǵardy! Ýá, tyńdańdar, aıqasqa bastaıtyn adýyndy asqaq kúıdi! — Tutqyndar qoldaryndaǵy kisendi de, bastaryna tóngen ajaldy kúrzini de umytqan; qan maıdanda júrgendeı aıǵaılap, qıqýlap tur. Tóleńgitter myltyqtary men qylyshtaryn saılap, sultannyń tóńiregine toptasty. Tutqyndardyń qıqýynan jasqanatyn sıaqty, kúıshiniń túri de qorqynyshty edi. Shashy arystannyń jalyndaı kúdireıip, eki kózine qan tolyp ketken.

— Toqta! — dep aqyryp qaldy sultan. — Bunyń ne kúı?

— Aq ordańdy aýnatyp, atandaı daýsyńdy aqyrtatyn Isataıdyń jaýjúrek sarbazdary týraly kúı!

— Men emes, ash kúshikteı ózin, qyńsylaısyń kázir! Soǵyńdar temir súmbemen eki júz dúreni! — dep buıyrdy Baımaǵambet. — Ary ketti degende endi bir aptada senderdiń Isataılaryń saýǵa surap, aıaǵymdy qushatyn bolady!

Aýylǵa polkovnık Gekkeniń shabarman - ofıseri keldi. Baımaǵambet ony óz úıine ertip ketti. Jasaýyldar tutqyndardy mal qoraǵa qamady. Qora syrtynda júzbasylar súmbe, ustaǵan soldattar men tóleńgitterdi sapqa turǵyza bastady.

Aýlada Shernıaz ǵana qaldy.

Alpamsadaı úsh tóleńgit Qurmanǵazynyń eki qolyn myltyqtyń dúmine tańdy da jeıdesin sypyryp tastap, saptan birinshi ǵyp súırep ótkizdi.

Komanda boıynsha ońynan da, solynan da shyqpyrtyp soǵa bastady. Bir... eki... úsh... Bireýi súırete urady, ekinshisi qaq bólip tastardaı qushyrlana siltep kep, dál tıer sátinde súmbesin tejep qalyp, jumsarta soǵady...

Qurmanǵazynyń artynan Stepandy alyp júrdi. Ekeýi de tistenip alǵan, ún shyǵarar emes. Súmbe alǵa qýǵanmen, myltyq dúre keýdeden ıteredi. Jendetter jylaǵandy da, jalynǵandy da sezbeıdi.

Joq, Qurmanǵazynyń janyna dúre batqan joq, dushpannyń Shernıazdy bularmen qatar júrgizip, óz dostarynyń azabym kórsetkenine shydaı almaı keledi.

Buryn bundaı sumdyqty kórmegen, ǵashyqtyq pen batyrlyqty armandaǵan albyrt aqyn mynaý zulymdyqqa shydaı alatyn emes, dostarynyń arqasynan sorǵalaǵan qandy, shart -shart tıgen súmbeni kere alatyn emes. Ol soldattardyń betine túkirip, dostaryna qaraı julqynyp, aıqaılap keledi:

— Meni de! Meni de dúreleńder olarmen birge, — deıdi eńirep.

Bunysyna Qurmanǵazy da shydaı almady:

— Óshir únińdi, bala qusamaı! — dep zekip tastady. Bunysy bir ǵana aqyn emes, saptan ótetinderdiń barshasyna berilgen buıryqtaı boldy.

Tutqynǵa túsken sarbazdardyń eshqaısysy da jaýdan cayǵa surap jalynǵan joq. Jeteýi jazaǵa shydaı almady...

Qurmanǵazy kisen - shynjyrdyń shyldyry men bir aıdaýshynyń mińgirleı salǵan ánine qulaq tosqan qalpy dúreden ólgen joldastaryn, Shernıazdy oılap keledi.

Bular aýyldan ketkennen keıin Shernıazdyń tastaı sýyq qoı qoraǵa túnep shyqqanyn Qurmanǵazy bilmeıtin edi. Joldastaryna jetpek bolyp, tóleńgitterdiń qolynan julqynyp júrgende ústindegi kıiminiń dal - duly shyǵyp, túgi qalmaǵan eken, sodan da saban jamylýǵa májbúr boldy Shernıaz.

Kelesi kúni ertemen ony taǵy da sultan úıiniń aldyna aı¬dap ákeldi. Ol Baımaǵambettiń esiginiń aldynda sýyqtan kókpeńbek bolyp, qatyp qalǵan qoldaryn qoınyna tyǵyp, sekeń qaǵyp dirdektep tur.

Qaraýyl aqyndy búıirinen qamshysynyń sabymen túrtip qaldy:

— Eı, bıshara neme, sen kázir aldıar Báıekeńe óleńmen sálem berýin, kerek. Daýystap, estirtip aıt. Sultannyń aıtqanyn neǵurlym tez oryndasań, tamaq pen kıimdi de soǵurlym tez alasyń.

— Assalaýmaǵaleıkúm, aldıarym, han urpaǵy!.. — dep bastady Shernıaz.

Ejelden shynjyr balaq, shubar tós eń...

Jalańash elden shyqqan bir sorlymyn,

Jalǵyz-aq úmittimin raqymyńnan.

Basymdy alar bolsań jyldam alshy,

Yzǵyryq ótip barady tabanymnan...

Baımaǵambet ún qatpady. «Qattyraq aıt!» — dep buıyrdy qaraýyl.

... Báıeke, kúnim qaıda baıaǵydaı,

Baılardyń shetke shyqtym saıaǵyndaı.

Basyma pále jaýyp tur osy kún

Qudirettiń kókten túsken taıaǵyndaı.

Basymdy alar bolsań, shapshań alshy,

Barady úsip ketip aıaǵym - aı!..

— Bu qaısyń? - — dep aıǵaı saldy sultan úıinen shyqpaı.

... Arjaqta dúmbirlegen Arǵynqazy,

Jaılaǵan arǵyn, naıman Ótensazy.

En qonys, toqty qozdap, taı qulyndap,

Biri myń bop, el lyqsyp qysy-jazy.

Sol jazdyń dáýletinde suńqyldaǵan

Beıbaq em el erkesi, qoqyr qazy.

Báıeke, tanymasań tanytaıyn,

Men edim Isataıdyń Shernıazy!..

dep jasqanbaı jaýap berdi jas aqyn.

— Qylyshym daıyn tur. Kel, tabaldyryǵymnan attasań boldy, ótinishińdi oryndaımyn, basyńdy dopsha domalatyp qaǵyp túsiremin, — dedi sultan.

— Men seni qahan sıaqty ǵoı dep edim. Sóıtsem ata dástúrin bilmeıtin topas ekesiń ǵoı. Men qul emespin. Jalańaıaq, jalańash kúıimde úıińe kirmeımin, hanymyńnyń kózine túspeımin, — dedi Shernıaz.

- — Aıttym ǵoı — kir dep! — Baımaǵambetti ashý qysty.

Bu sheriń á degende attaı salar,

Júgirse, júırik kózi ottaı janar.

Ordańa osy kúıde kirip bolmas,

Jaqtyrmas hanymyń da qany qashar.

Ordańa osy kúıde kirip barsam,

Tepkilep qýyp shyǵar hanyshalar...

— Má! Jap aýzyńdy! — dep Baımaǵambet oǵan ıyǵyndaǵy sýsar ishigin tastady. — Kel beri, óler aldynda qaıtyp berersiń!

— Báıeke, aqylyńa raqmet. Túıe aýnaǵan jerde túk qalady deıdi ǵoı. Sultanbysyń óziń, álde sýyrmysyń? On tyshqannyń terisinen tikken ishigińdi bermeı jatyp qaıtyp alam deısiń. Má, ala ber! Ajalymdy osy arada-aq tostym, — dep Shernıaz jyryn jalǵastyra berdi. Sultan úıiniń aınalasyna onyń daýsyn estigen el jınala bastady.

— Jeter, o dúnıege birge áketseń de berdim basymen, má! Úıge kir tezirek!

Shernıaz tabaldyryqtap óleńmen attady. Sultannyń qyzdaryn madaqtap kele jatyr.

— Toqtaı tur, — dedi Baımaǵambet. — Meniń alty qyzym bar. Bári birdeı emes, jaqsysy da bar, jamany da bar. Solardyń árqaısysyna arnap óleń shyǵarshy. — Sultan esik aldyna jıylǵan topty kórip, tyjyrynyp qaldy. — Múmkin sen meniń ózimdi de jamandap jyrǵa qosarsyń, a?

— Qos deseń qosam!

— Aıt onda!

Shernıaz óz jyryna daryn - qabiletiniń barsha kúshin, halyq basyna túsken qaıǵy-qasiret pen dostarynyń azaby úshin sultanda ketken barsha óshin qosyp aıtty. Bul Baımaǵambettiń qatygezdigi jaıly sumdyq jyr edi.

Yzaǵa býlyqqan sultan, qynabynan altyn baldaqty qylyshyn sýyryp alyp, jas aqynǵa tap berdi. Sýsar ishikke oranǵan Shernıaz qaımyqpaı qasqaıa qaraǵan qalpy óleńin toqtatpaı, aıta berdi. Onyń ár sózi ashyq esiktiń arǵy jaǵynda turǵan qalyń topqa anyq estilýde.

— Dat, taqsyr, dat! — dep shý ete tústi top. — Báıeke, qasıetti dástúrdi buzba! Aıtsyn aqyn aqtyq sózin!

— Jap aýyzdaryńdy! — Aǵa sultan ashýdan qalshyldap ketkenimen, ata dástúrin buzýǵa dáti barmady.

— Aıt aqtyq sózińdi! Sodan soń Isataı, Mahambetińe qosyp dozaqtyń otyna attandyramyn! — dep Baımaǵambet Shernızádyń ıyǵynan ishikti julyp alyp, qylyshyn kóterdi.

Shernıaz qaıtar emes, kúlip tur. Jyny ustaǵan dýanadaı sultannyń betine qarqyldap kúlip, ústindegi jalba-julba jyrtyqtaryn julmalaıdy. Aldıardyń qanypezer qattylyǵy, ekijúzdi eptiligi, sýjúrek ezdigi jaıly tolǵap, onyń sarańdyǵyn, aıankes, aıarlyǵyn da jyrǵa qosty.

— Jamanda degen óziń. Álde men ótirik aıtyp turmyn ba? Óz sózińe óziń qoja bola almasań, seniń sultandyǵyńnan ne paıda, óziń tegi qazaqshylyqtan da jurdaı bolǵan ekensiń ǵoı?! — dedi Shernıaz. — Sen ózińdi óleńge qos dediń, men qostym. Shyndyqty aıt dediń aıttym...

— Durys aıtyp tur, sultan. Sóz tapqanǵa — qolqa joq, sezge sot júrmeıdi, deıdi qazaq. Jas eken, qyrshynynan qıma. Bir jolǵa tiri qaldyr, — dep aýyl aqsaqaldary arasha tústi.

— Shernıazdy aıaǵanyń aıdynyńdy asyra túsedi, aldıar. Shekten tys qataldyq elge jaqpaıdy, — dedi sultannyń keńesshileri top taraǵan soń. — Basynan sıpap, baýyryńa basty jyly-jyly sóılese, jylan da ininen shyǵady degen ǵoı...

* * *

Baımaǵambet polkovnık Gekkeniń búlikshilerdi túbegeıli talqandaý úshin joryqqa shyq degen jarlyǵyn aldy. «Tastóbege barar jolda sizge sońynan tórt júz adam orda áskeri men qyryq qazaq ertken Qaraýylqoja sultan qosylady, — delingen eken sálem hatta. — Polkovnıkter Merkýlov, Istomın, Trofımov úsheýi jolda... Astrahannan shyqqan podpolkovnık Alıev úsh júz soldat pen artılerıasyn súıretip birer kúnnen soń Tastóbege jetedi, búlikshilerdiń, Oralǵa barar jolyn polkovnık Bızenov bógeıdi, al meniń janymda sultan Shynǵalı Ormanov bar, onyń alty júz ordashyl baskeseri meniń segiz júz soldatymnyń aldynda ketip barady...»

Omyraýyna medaldaryn taqqan polkovnık Baımaǵambet qasyna Asan bastaǵan kóp nókerin ertip, aýyldan eki shaqyrymdaı jerdegi oıpańda sherý tartqan qolyn kórýge attandy. Jas sultandaı úlde men búldege oranǵan Shernıaz jol shetinde bir top shaldyń ortasynda tur. Eki tóleńgit odan kóz almaı baqylaýda. Aqynnyń janarynda muńdy saǵynysh bar, juqa erni dir-dir etedi.

Ol Mahambettiń óleńin sybyrlap tur:

Arǵymaqqa oq tıdi —

Qyl myqynnyń túbinen.

Er jigitke oq tıdi, —

Aýyz omyrtqanyń, túbinen.

Jantaıyp jatyp kóp ishtim

Jazdyqtyń shalshyq kólinen,

Qaıteıin endi dúnıe-aı!

Jaǵdaısyz ketip baramyn

Qasymda kómektiń keminen...

İshki ordanyń shartarabynan, Edil men Jaıyq jaǵasynan, Gýrevten, Astrahan men Orynbordan, kúlli shekara bekinisteri men beketterinen shubaı shyqqan jazalaýshylar sherýi Isataı qolyn aınala qorshaýǵa kiristi. Shombal baıdyń jarlyǵy boıynsha bútkil Noǵaıly rýy jazalaýshylardy jaqtap, olardyń sýltany Shynǵalı Ormanov Gekkeniń eń birinshi aqylshysyna aınaldy. Al Shóke, Qaraýylqoja jáne Baımaǵambet sultandar qarý-jaraq pen oq-dárini mol ǵyp alyp ap, sarbazdardyń izine basqalardan erterek tústi. Óıtkeni bulardyń árqaısysynyń da Isataıda ketken óz kegi bar, sonyń óshin tezirek alýǵa asyqty...

Sýyq jelden qaqaıyp qatyp qalǵan qara jer Shernıazdyń kóńilin qamyqtyra tústi. Sońǵy soldattar aýyldan ketti, toqyldaǵan tuıaq tasyr da basylyp, aınala qulazyp qaldy.

Keýdesi de qańyrap bos qalǵandaı. Yza da joq, jyr da joq. Muń-sher ǵana bar.

Týra soqqan yzǵyryq jel kózdi jasaýratady. Shernıaz aýylǵa bet aldy. Eki tóleńgit te qalmaı keledi. Anadaıda aıańdaǵan aqsaqaldar bastaryn shaıqap: «Qandaı aqyn torǵa túsken!» — dep kúrsinip qoıady. Shernıazdyń keshe Baımaǵambet sultanǵa shyǵarǵan óleńin búgin uzynqulaq jaı oǵyndaı jyldamdyqpen kúlli dalaǵa taratyp jatqanyn olar biledi. Aqsaqaldar bul óleńniń Shernıazdyń atyn shyǵaratynyn da, sonymen qatar, múmkin, Shernıazdyń túbine jetetinin de biledi. Torǵa túsken bulbul saıramaıdy, ásirese seriginen aırylsa...

— Oı-bo-oı, sultannyń zulymdyǵy men qataldyǵyna kez kelgen aqyn shydaı bermes! Shaıqassa onymen Mahambet qana shaıqasa alar, — deıdi aqsaqaldar bastaryn shaıqap. —

Sarbazdarǵa kóp qol, kerim kep qol qarsy attamdy - aý...

* * *

«... General-maıor Pokotılov keterde bolǵandaı, onsyz da edireńdegen eser tobyrdyń esirigi men eptiligin órshite túsetin jartykesh sharasymaqtar kermes úshin ózimdi Gorskaıa qamalynda kútip otyrǵan 200 qazaq tez atqa qonyp, osynda kelip jetsin degen qatań jarlyqty lınıalarǵa tez jóneltken jón shyǵar dep túıdim. Al Merkýlovqa meniń kelýimdi kútpesten tórt júz adamnyń otrádpen Kýlagıne men Zelenyıdan shyǵyp, Terektiqum qonysyna jetkizińiz de, Isataı Taımanov pen onyń jaqtastarynyń aýyldaryn basyp alyńyz, dep buıyrdym...

Gorskaıadaǵy otrád kelgen soń basym kópshiligi ózgelerden nedáýir aıyrmasy bar Noǵaıly rýynyń qazaqtarynan quralǵan tórt júzdeı ordalyqtardyń kómegimen Taımanovtyń tobyryna qarsy attanyp, ózderin tý-talaqaıyn shyǵaryp qýyp jiberýge jáne de basshylaryn qolǵa túsirýge tyrysyp kermekpin... Han Jáńgir olardy qatty qorǵanatyn shyǵar dep topshylaıdy,» — dep jazdy polkovnık Gekke óziniń 1837 jylǵy 5 noıabrde general Perovskııge joldaǵan raportynda.

Noıabrdiń 9-y. «...Men qazaqtardy jáne 400 ordalyqty ertip Gorskaıa qamalynan kele jatqan otrádpen qosylýǵa attandym... Biraq Kýlagıno men Zelenyıdan shyqqan otrádtar qazaqtardyń, qorshaýyna túsip qalyp, keri qaıtýǵa májbúr bolypty degen habar aldym... Zeńbirekter dereý dalaǵa jiberilsin dep buıyrdym... Budan soń sol burynǵy ornymda turǵan jerde Merkýlovtyń otrády bizden 35 shaqyrym jerde eken degen habar jetkizildi. Men sol zamatta - aq ony jaqyndatýǵa jarlyq jasadym. Keshke qaraı eki otrád qosyldy».

Noıabrdiń 12-i. «İstiń sáti túskende artılerıa jetkizilsin dep buıryq berilgen sol on ekinshi kúni shapqylap kelgen shabarman, osydan 35 shaqyrym jerde orys komandasy kórinedi jáne olar zeńbirek ákele jatyr, dep habarlady. Men olardyń aldynan 500 qazaq jáne 100 nogaı jiberdim, sodan 12-kúnniń túnine búkil otrád aman-esen bir jerde qosyldy».

Noıabrdiń 13-i. «...Biz attandyq, Terektiqumdy betke ustap baramyz...»

Noıabrdiń 14-i. «... tańerteń Terektiqumnan shyqqan otrád Jamanqumnan kókteı ótip, Beketaıqumǵa bet aldy da, elý shaqyrym jer júrip, keshki saǵat altyda sonda kelip jetti.

Qonaǵa osynda toqtaımyz ǵoı dep oılap ek. Marsh kezinde alystan - aq Jamanqum men Beketaı aralyǵyndaǵy qasha kóshken Isataı ot qoıyp ketken shóptiń órti kóringen bolatyn. Sol qashyqtyqtan biz kóz salǵan jasaqtar da kerindi. Men alǵa, 6 shaqyrymdaı jerge esaýl Eganov bastaǵan eki júzdik komandany jáne otrádtyń janyndaǵy bir top noǵaıdy jiberdim, biraq olar dushpanǵa jete almady... Isataı Beketaı qumnan 25 shaqyrym jerdegi Tastóbege toqtamaq boldy. Sony estigennen keıin men Beketaıǵa qoný jónindegi nıetimdi ózgerttim de, attar jaqsylap tynyǵyp, adamdar tamaqqa toıyp alǵan soń túngi saǵat ekige aýǵanda joryqqa attandym...»

Noıabrdiń 15-i. «...Tan, ata biz Tastóbege taıandyq..- Otrád Isataıdyń shaıqasy, shamamen bes júzdeı qaraqshy turǵan deńge jaqyndap keldi. Olardyń túrlerine qaraǵanda qashatyn syqaı kórsetpedi, qaıta, kerisinshe samdaǵaı sańlaqtary myna batyrlary top aldyna shyǵyp, at oınatyp, qyr kórsete bastady... Men otrádqa sapqa turý jóninde jarlyq qyldym da, áýeli zeńbirekterdi qorǵaıtyn áskerlerdi saılap alyp, alǵashqy zalptan keıin atakaǵa lap qoıdyq...»

Isataı Tastóbeniń qarsysyndaǵy sonaý jotada zeńbirek ornatyp jatqan Gekkeniń soldattary jaqqa kóz tigip tur. Attardyń zeńbirekterdi jotanyń ústine qalaı súırep shyqqanyn, soldattardyń olardy qalaı asyǵys ornata bastaǵanym Isataı anyq kórdi. Sodan soń soldattar kúrekterin alyp, zeńbirekterdiń aldyna topyraq úıýge kiristi. Uzamaı soraıǵan moıny, qalqany men qyltıǵan dóńgelekteri ǵana qaldy.

— Qalaı oılaısyń, nesheý ózderi? — dep surady sardar qasynda turǵan Qaldybaıdan.

— Kep, — dedi Qaldybaı.

— Bári bir emes pe, batyr aǵa - aý? — dedi Jantaspen birge at oınatyp alda turǵan Noıan kóńildi únmen, — Handar, olar bizdi jan-jaqtan qaýmalap keldi. Ońaı bolmas bizge. Biraq «jyǵylsań nardan jyǵyl» degen ǵoı. Aqyr soǵysqan soń dushpannyń soıymen soǵysqan jón. Jandaral Perovskıı men Jáńgirdiń kúlli áskeri túgel jınalǵan - aý, shamasy, tóleńgitterin ertken sýltandardyń da tóbesi túgel kórinedi. Nesi bar, kóreıik shekisip!..

— Shekisermiz!.. Árqaısymyzǵa onnan keledi, — dep myrs etti Qaldybaı.

— Iá, bar jasaǵy túgel eken, — dedi Sarman. Ol sarbazdarǵa kóterilisshilerdiń basshylary Beketaıqumdaǵy kári qabylanshy Sadyqtyń aǵash úıine soǵys keńesine jınalǵan kez¬de kelip jetken bolatyn. Sarman ózimen birge on jigit ertip keldi.

— Sizdiń sálemdemeńizdi Vladımır Ivanovıchtiń óz qolyna berdim. Men oǵan biz orystarmen soǵyspaımyz, generaldarǵa emes, Jáńgir hanǵa qarsy soǵysqa shyqtyq degenimde, ol maǵan:

«Al sonda general men han birine-biri dushpan ba eken, myrza? Jáńgirdiń, ıyǵynda da Perovskııdiki sıaqty general epolet! bar...» — dedi.

Shýstıkovty jolyqtyra almadym. Orynborda qyrdan kelgenderdiń bárin de bas sap ustap jatyr. Jandaraldyń keńsesindegi tilmashqa kirip edim, ıttiń balasy, sol aıtyp qoıyp, áreń qashyp qutyldym. Onyń ústine tezirek ketý kerek boldy...

Aıtpaqshy, men Orynborǵa baryp jetken kúni, — dep qosyp qoıdy Sarman, — sonan zeńbirek súıretken jasaq shyqty. Maǵan Isataıdy qurtqaly bara jatyr dedi. Mynalar sondaǵy zeńbirekter bolý kerek, tegi...

— Paý degen, kórermiz áli kimniń kimdi qurtaryn? — dedi Balabek. — Kún qandaı tamasha! Shaıdaı ashyq aspan, qurǵaq jel, aıaz. Attar da shydamaı tyqyrshyp tur.

— Estidińder me? Ústirtte júrgen Súıinqara taǵy da Allaqul hannyń zeketshiler júzdigin tý-talaqaı etipti. Hanǵa alyp bara jatqan kerýenderin orta jolda toqtatyp, bar dúnıesin óz aýyldaryna taratyp beripti, — dedi Sarmanǵa ilesip kelgen jigitterdiń bireýi.

— Allaqul ózinin, bes júz nókeri men qarý-jaraǵyn Qaıbalaǵa beripti, qaıtsyn - aı baıǵus, qaıyn atam Jáńgirdiń ornyna taqqa otyryp, qazaq jerin Hıýa handyǵyna beredi dep úmittenetin shyǵar, — dep qosyp qoıdy taǵy bireý.

Isataı men Mahambet birine-biri qarady. Qaıbalanyń sálemi jáıli sardar keshe - aq aıtqan bolatyn.

— Meniń moınymda zor kúná bar, Mahambet. Men bir ret, Jasqustyń janyndaǵy shatyrda otyrǵanda, seniń tilińdi almadym. Sóıtsem seniki jón eken ǵoı, biz sonda Jasqusty shaýyp, Jáńgirdiń taǵyn talqandap ketýimizge, sodan keıin ǵana ary qaraı ne isteıtinimizdi aqyldasýymyzǵa ábden bolǵandaı eken. Men senin, aldyńda ǵana emes, kúlli jigitterdiń aldynda kúnálimin... Endigi sóz seniki. Qaıbalaǵa barar - barmasymyzdy óziń shesh. Sodan soń, Súıinqaradan shabarman keldi. Kómek kerek bolsa, jigitterimdi jiberemin depti batyr...

— Joq! Kesh, — dedi Mahambet.

Armany bar ma jigittiń —

Qapylysta tap bergen

Taıtalassa jaýymen

Týyp ósken jeri úshin?!.

Jaý toqtatyp aıqasta

Qurban bolsa eli úshin?!

dep sezin taqpaqtaı jalǵastyrdy. — Biz halyqty zorlap, qorqytyp nemese aldap kótergenimiz joq. Sarbazdar neden bolsa da taıynbaıdy. Aıqastan aman-saý shyqsaq, qalǵanyn sodan keıin sheshermiz.

— Múmkin, Qaıbala Jáńgirdiń taǵymen qosa Fatımasyn da tartyp alar, — dep kúldi bir jigit.

— Joq, ony bizdiń Noıanǵa alyp berý kerek. Baıǵus áli kúnge deıin boıdaq júr ǵoı, búıte berse bas kesher dúnıeden! — dep ilip áketti ekinshisi.

— Saǵan ne joq eı? — dedi Noıan Balabekke qarap.- — Seniń menen qaı jeriń artyq! Álgi túrikpennen almaq sulýyńdy bir ret te súıip kergen joqsyń ǵoı. Áli esimnen ketpeıdi, Hıýada bir páránjige telmirip júr ediń, artynan onyń tisi joq kempir bop shyqqany qaıda!..

— Daıyn boldyńdar ma? — dedi Isataı bala bólengen besikterdi eń júırik attarǵa áıeldermen birge teńdesip júrgen jigitterge qarap. Jaraly sarbazdar men balalardy qorshaýdan eń aldymen shyǵarý kerek degen sheshim qabyldanǵan bolatyn. Alaıda jaraqattar jarlyqty tyńdamaı, sapqa qaıta turdy.

Isataı dushpannyń aldyńǵy jasaǵyna kelip jetken ken arbany kórdi.

— Daıynbyz! Daıynbyz! — dep júzbasylar birinen soń biri kelip baıandap jatyr.

— Dushpanǵa habarlańdar! Biz shabamyz! — dep ámir berdi Isataı jaý tobyn nusqap.

Bir top jigit myltyqtaryn kóterip, qabattasa gúrs etkizdi. Gekke men onyń ofıserleri bundaı belgini ádepsiz de shekten shyqqan ójettik dep qabyldady.

Bes júz sarbaz patsha men hannyń úsh myń adamdyq qolyn osylaı basyndy.

Gekkeniń aldyn ala daıyndap qoıǵan últımatýmy jóninde endi sóz bolýy da múmkin emes. Budan bir saǵattaı buryn polkovnık kóterilisshiler múmkin qarýlaryn tastap, basshylaryn ustap berer degen úmitte bolsa, endi Jáńgir han men Shynǵalı sultannyń sózi ras ekenine kámil sendi. Ol ekeýi Isataı qolynyń aqtyq demderi bitkenshe keskilesetini, ólispeı berispeıtini jaıly, olardy tek asqan qataldyqpen ǵana tize búktirýge bolatyndyǵy týraly aıtqan-dy.

— Atakaǵa daıyndal! — dep Gekke atyna qondy.

... Tastóbeniń tóbesinen tike tómen yldılaı shapqan salt atty sarbazdar polkovnıktiń alǵy saptaǵy júzdikterine qaraı, týra zeńbirekterdi betke ustap josylyp keledi. Alasa boıly attarynyń jelbiregen jaldary qanat sıaqty bolyp ushyp keledi.

Aralary jaqyndaı tústi. Sarbazdar kóshkindeı bop tutasa syrǵıdy. Ózderi kóp emes, júz shamaly ǵana. Qalǵandary tebe ústinen qarap tur. Júzi bútindeı armıaǵa qarsy, júzdegen qazaqtar men tóleńgitterge qarsy?.

Olardyń qıqýlap salǵan urany, mynaý sýyq kúzdiń bulyńǵyr shaǵynda aıyryqsha jarqyraı týǵan shańqan kúnge shaǵylysqan dýlyǵalary, qalqandary men naızalary, qaıqıǵan almas qylyshtary — solardyń bári de sarbazdardyń, eren ójettigin, qajymas qaharmandyǵyn jarıa etkendeı. Gekke tań-tamasha. Esine Peterbýrgtegi osobnáginde ilýli turǵan flamand sýretshisiniń qoltýmasy tústi. Onda ajalynan qaımyqpaı, aqtyq kúshin jıyp, egizdeı jolbarysqa ólermendikpen atylǵan jaraly tazy beınelengen edi...

Qylyshtaryn jalań ustaǵan eki júz qazaq pen úsh júz tóleńgit polkovnık qolyn sermese boldy, sarbazdarǵa qarsy týra umtylaıyn dep, saqadaı saı tur. Alaıda sóz aldymen artılerıaǵa berilmek. Jamyraı shapqan júzdi segiz zeńbirek pen úsh júz mergen zalp berip qarsy alady da, sodan soń qazaqtar týrap tastamaq.

Gekke Isataıdy kórdi. Jigitteriniń aldynda keledi. Qudaıdyń bergeni ǵoı, qolǵa ózi túseıin dep keledi. Budan artyq ne kerek! Mine olar taıaı tústi...

— Atamandaryn tirideı, ne ólideı qolǵa túsirińder! — dep buıyrdy Gekke, atty áskerin basqaryp júrgen ofıserlerge.

— Plı³⁷ — Júzdegen myltyq úni men zeńbirekterdiń gúrsili sarbazdardyń qıqýyn kómip ketti. Biraq aınala shań men tútin qushaǵyna oranardan sál ǵana, birer sát buryn Gekke qarabarqyndap qaptap kele jatqan sarbazdar tobynyń kenet qatarlaryn bytyratyp, andyz-andyz bólshektene shapqanyn kórdi.

Zeńbirektiń doby da, myltyqtyń oǵy da nysanaǵa tımedi. Qazaqtar men tóleńgitter «ýraa!», «ur, ur!» — — dep aıqaı - súren salyp alǵa umtyldy.

Bir mınýt ótti, ekeý, úsheý... Tútin tarady. Tap sol sátte Gekke óziniń jaýyngershilik ómirindegi en, bir masqara kórinistiń kýási boldy. Júz sarbaz qaptaǵan qazaqtar men tóleńgitterdi byqpyrt tıgendeı ǵyp Tastóbege qaraı qýyp barady eken. Es jıǵyzatyn emes: bult-bult etip qasha soǵysyp, ana búıirden de, myna búıirden de túıgishtep, qazaqtar men tóleńgitterdi er ústinen ekilene julyp túsirip, attaryn kók súńgimen jaryp ketip júr. Al Tastóbeniń basynan bir júzdik taǵy at qoıdy. Birer sátten soń ol da qazaqtar men tóleńgitterdiń qyry synǵan qataryna maıǵa salǵan pyshaqtaı shanshyla kirip ketti.

Artılerıa da únsiz, atqyshtar da únsiz. Endi atsa óz oqtary jaýdan góri óz áskerin shyǵynǵa ushyratar edi. Ofıserler Gekkege bajyraıa qarap qalypty. Durysynda Gekkeniń armıasy túnimen joryqta bolyp, urysqa daıyndalyp úlgirmegendi. Al Gekkeniń ózi bolsa, óz kúshiniń artyqshylyǵyna senip, «shaıkaǵa» jaqyndasam boldy, qyryq rý tobyr byt - shyty shyǵyp tura qashady áıtpese kelip beriledi dep oılaǵan. Sondyqtan eń bastysy — búlikshilerdi qorshaýǵa túsirý dep topshylaǵan.

Endi ǵoı dereý kontratakaǵa shyqpasa bolmaıdy. Ofıserler saıdyq tasyndaı iriktelgen úsh júz qazaqtar men tóleńgitterdi sapqa turǵyzdy.

Eń bir masqara jeri — Gekke urys bastalmastan kóp buryn Orynborǵa jeńis habaryn jetkizetin kisi shaptyryp jibergen bolatyn. Shabarman oǵan qosa ózinin, aqyl -keńesterimen Gekkege kep kómek berip, qajetti adamdardy tez taýyp, Isataıdyń sońynan kóp keshikpeı bastap jónelgen sultan Shynǵalı Ormanovtyń aıyryqsha eńbegin maqtap aıtyp berýge tıis edi.

— Jabaıylardyń jarymestigi ǵoı, myrzalar, — dedi samaı shashyn jaǵyna túsire ósirgen jas rotmıstr top ofıserdiń ortasynda at oınatyp turyp. — Ańsaǵandary — ajal. Óz ǵumyrlarynan nege bezindi eken bular?

— Demek, bezinetindeı is bolǵan ǵoı, — dedi kapıtan Shýstıkov rotmıstrge qaramaı. — Aý, bizge ne joq deısiń bu shaıqasta? Jeńermiz, biraq ataq ta joq, abyroı da joq... — Alaıda onyń sózine eshkim qulaq salmady.

Tastóbeniń bıiginen taýdan domalaǵan tas nópirdeı bolyp jáne bir júzdik tógildi. Olar shegine bastaǵan óz jigitterine dem berip, urysqa jańa ǵana kirgen tóleńgitter men qazaqtarǵa oıda joqta úrtis tıdi de, sasqalaqtatyp, qaltarysta otyrǵan atqyshtarǵa qaraı tyrqyratyp qýa jóneldi.

Jaldamalylar men qazaqtar qashqaqtap kelip óz soldattarynyń qalyń ortasyna kire berdi. Olardy óksheleı qýǵan jigitter dál zeńbirekter turǵan jerge deıin soǵys salyp keldi de, attarynyń basyn jalt buryp, Tastóbege qaraı tartyp otyrdy. Sońdarynan kesheýildep baryp atylǵan zeńbirekter men myltyqtardyń oǵy olarǵa darymady...

Isataıdyń sol jeńi dal-dul. Saýrannyń saýyrynda qap kórinedi: qalyn, etine oq turyp qalypty, biraq jaraqaty onsha úlken emes, tipti túkke turmaıdy dese de bolady. Bundaı jaraqat qaıta janýardyń tynysyn jeńildetýi kerek. Keıde uzaq báıge kezinde sáıgúlik erkin tynystaı almaı, demigip, aýyr júgirse, shabandozdar attyń shoqtyǵyna báki tyǵyp alady. Kishkene jaradan qandy kóbik shyǵady da, attyń tynysy keńeıedi. Tek súıekke jetpese bolǵany.

Oq saýrannyń súıegine tımegen edi, ıaǵnı janýar burynǵysynan da jaqsy júgirip, burynǵysynan da jyldam, ushqyr bolady degen sóz, al jaraqatyn ábden sýyǵannan keıin ǵana aýyr synady.

— Qudaıdyń ózi kýá, arystandaı aıqastyńdar, baýyrlarym, — dedi kári ańshy Sadyq. Ol alyp kúshti atan túıeler men nán narlardy jetegine alyp, óńkıgen úlken qara býraǵa minip alypty. Jetegindegi ár juptyń qos búıirine tumsyqtary pistıgen up-uzyn emen istikterdi teńdep tastapty.

Shaıqasqa kirmegen eki júz sarbaz Gekkeniń qarsy shabýylynyń betin qaıtarýǵa daıyndala bastady.

— Endigi kezek bizdiki! — desip, olar attarynyń basyn tarta ustap, Isataıdyń buıryǵyn tosyp tur. Al Isataı bolsa, Qaldybaı jáne Mahambetpen birge ózderi jan,a ǵana tastap shyqqan maıdan dalasyna kóz jiberýde. Qaptaǵan ólik. Ielerinen aıyrylyp, arly - berli kisineı shaýyp, uılyǵysyp júrgen attar. Kisinegen únderi saı-súıekten ótkendeı.

Dushpan taǵy da shabýyldamaq. Tý syrttaryna sultandardyń atty áskeri shyǵa bastapty. Gekke kóterilisshilerdi eki jaqtan qaýsyryp ákep, bir-aq qurtpaq.

Aspandy túgeldeı bult torlap, jel kúsheıe tústi.

- — Árbir ániniń aıaǵy bar, — dedi Qaldybaı.

— Buzyp ótemiz! Jigitter aýyl-aýyldaryna tarap, jendetterdiń qolyna túsirmeı, kóshirip áketsin de, bizdi kóktem týa tosatyn bolsyn... — dep Mahambet júzbasylardyń Beketaıdaǵy keńesiniń sheshimin eske saldy.

Yzǵyryq jel áýede qalbalaqtaǵan qar túıirshikterin betke ura bastady.

— Urystan qashqandy halyq ta, qatyn da keshpeıdi. Bizdi eshkim de jeńildi deı almaıdy. Kóktemge deıin qoshtasalyq. Al endi bizdiń sheginisimizge shep bolatyndar, alǵa shyǵyn,- dar! — dedi sardar sarbazdaryna.

Júz batyr alǵa shyqty. İshterinde Qaldybaı, Noıan, Ersary, Jantas pen Balabek bar. Mahambettiń qos inisi — Isa men Musa da osynda.

Áıelder men balalardy jaý shebinen birinshi bolyp ótetin jigitter ortasyna aldy. Olardyń arasynda Isataıdyń balasy Jaqıa da bar. Jasy on altyǵa jańa ǵana tolǵan, sodan da sardardyń dostary ony shaıqasqa jibermeıdi. Mine, Jaqıa at ústinen eńkeıip, besiginde qannen qapersiz uıyqtap jatqan inisiniń betinen súıdi de, alǵa shyǵyp, júz batyrdyń sapyna, Musanyń qasyna baryp turdy. Ekeýi de búldirshindeı jap - jas, áp-ádemi. Bireýi — ákesine, ekinshisi — aqyn aǵasyna kúlimsireı qaraıdy. Sardar da, Mahambet te sóz qatpady. Tek áıelderi ǵana parlaǵan kóz jastaryn únsiz súrte berdi.

... Tastóbege jazalaýshylar jasaǵy jan-jaqtan qaptaı bastady. Isataı saýrandy tebinip qalyp, aspanǵa shapshytty.

— Alǵa, baýyrlarym!

Shynǵalı sultan bastaǵan Jáńgir hannyń qalyń qoly tebenin, etegine taıap qalǵan bolatyn, olardyń artynda eki júz sajyndaı jerde jeke-jeke otrád bolyp qazaqtar keledi. Qos qanatta — Baımaǵambet pen Qaraýyl qojanyń tóleńgitteri.

Sarbazdar tómen qaraı, jaýdyń saıdyń tasyndaı degen eń myqty jasaqtaryna qarsy órtteı lap qoıdy. Kúsheıip alǵan qatty jel de ilgeri qaraı ıtermeleı túsedi. Al Gekkeniń otrádtary jelge qarsy keledi, qaq mańdaıdan qarly boran sabalap, bet qaratpaıdy.

Gekkeniń ofıserleri yldıǵa qaraı aqtaryla jóńkilip kele jatqan nópirdiń alǵy sapyna júksiz túıeler men jaıdaq attar shyqqanyn baıqamaı qaldy. Sarbazdardyń súńgisinen týlap qashqan atandar men narlar tómen qaran qustaı ushty. Olarǵa jigitterdiń attary áreń ilesedi.

Tóleńgitterge eki-úsh júz qadamdaı qalǵanda yshqynǵan janýarlar sarbazdardan jyrylyp ilgeri shyqty. Tumsyqtarynan asa sereıgen emen istikteri keýdelerin qorǵaıdy. Tóleńgitter qorqynyshty tasqynnyń jolynda turmaı, at basyn buryp, taýsoǵar alyptardan jan saýǵalap qasha bastady. Bul kezde olardy tý syrtynan qazaqtar kelip qyspaqqa aldy. Óıtkeni bularǵa Noǵaıly jigitteri at basyn bura qashatyndaı bolsa, aıamaı qımyldaýǵa buıryq berilgen bolatyn.

Quzar bıikten domalaǵan dáý tastardaı jóńkilgen dúleı túıeler dushpan atty áskeriniń alǵy sapyn japyra soǵyp, qazaqtardyń qataryn qaq jaryp ótti. Qarsy kelgenderdi at ústinen qalpaqtaı ushyryp, jylqylardyń ishek-qarnyn istikterimen aqtaryp barady. Qutyrǵan túıeler jaýdyń qalyn, qolyn qaq aıyryp ótti de, sol joıqyn qarqyndarymen aryndaǵan qalpy qazylǵan orlardan orǵı asyp, Gekkeniń shatyryn taptaı - maptaı keń jazyqqa taırańdap ketti...

Túıeler kóterilisshilerge jol arshyp berdi. Júz batyr tize qosyp urysqa kiristi. Olar úzikti jaǵalaı qylyshtasyp, joldastaryn ótkize bastady.

Qorshaýdyń úziginen birinshi bolyp býranyń qos órkeshiniń arasyna jabysa jatyp alǵan Sadyq qart ótti. Odan soń jigitterdiń qorǵaýyndaǵy áıelder men bala-shaǵa shyqty. Isataı men Mahambet basqalardy qutqarý úshin óz bastaryn ólimge tikken júz batyrmen birge soǵysyp júr.

— Ýa, ketińder qudaı úshin! Áıtpese bárimiz birdeı qyrylamyz, túge! — dep aıǵaı saldy Qaldybaı olarǵa urystyń ý-shýynan asyra aıǵaılap.

Mahambet urystyń qyzyǵyna túsken sarbazdardyń qorshaýda qalyp qoıǵanyn ańǵardy.

— Jazyqqa, jazyqqa shyǵyńdar, baýyrlarym! — dep aıǵaılady Mahambet Isataıdyń qasynda shaıqasyp júrip.

Batyr uıqydan oıanǵandaı bolyp:

— Alǵa! — dedi. Sarbazdardy ertip, qaptaǵan jaý qorshaýyn buzyp shyǵa bergeni de sol edi, top zeńbirek gúrs etkizip zalp berdi. Saýran súrinip baryp, qulap tústi. Isataı atynyń basynan asyp, anadaıǵa ushyp ketti.

— Qosh bol, serigim! — dedi sardar jaýlarmen soǵysyp júrip. Qulashtap sermegen jalpaq semseri bir dushpandy, odan soń ekinshisin julyndaı túsirdi, jup-juqa túıe jún shekpenin jel kernep, býryl shashy jelbirep ketken.

— Ustańdar tirideı! — degen jarlyq estildi qazaqtar men tóleńgitterdiń qalyń tobynan.

— Isataı kápirlerdiń ishinde jalǵyz qaldy! — degen Qaldybaıdyń daýsy shyqty.

Sarbazdar kómekke umtylyp, jaýdy tyqsyryp tastady da, sardaryna jetti.

— Ketińder báriń de! — dep bar daýsymen aıǵaı saldy Isataı. Uıtqyp soqqan aq quıyn onyń sońǵy sózin barlyq jigitterge jetkizdi.

Dalanyń aq tútek borany bastaldy. Sharshap-shaldyqqan, ashyqqan attardyń moıny qatyp qalǵan, tipti yryqqa kóner emes, tegi tóleńgitter men qazaqtardyń ózderi de kózderine qan tolyp, alasura arpalysqan sarbazdardyń semser - súńgisinen aýlaǵyraq ketýge tyrysqandaı...

Jigitterdiń eshqaısysy da maıdannan shyǵýǵa asyǵatyn emes, kerisinshe árbireýi kóbirek bolyp, joldastaryn qutqarýǵa tyrysyp júr. Olarǵa Isataıdyń buıryǵy ǵana áser etti. Sóıtip jaý qorshaýyn bes adam, on adamnan buzyp shyǵyp, jan-jaqqa taraı bastady. Qýǵynshylar ana toptyń, sońynan da, myna toptyń sońynan da dalaqtap baryp, ulyǵan aq tútekte kóz jazyp qalyp qoıady. Naǵyz jaýjúrek jigitter Isataı men Mahambetti art jaqtarynan qorǵashtap keledi.

Qantógistiń qas qyrǵynynan shyǵyp bara jatyp Mahambet anadaıda Balabektiń qulap túskenin, sol zamatta - aq onyń denesiniń ústinde on shaqty qylyshtyń aıqasa qalǵanyn kárdi. Mahambet shydaı almaı, atynyn, basyn keri buryp edi:

— Aqsaqal, áketińiz olardy! Bárimiz birdeı ólsek, kegimizdi kim alady? — dep Qaldybaıǵa aıǵaılaǵan Jantastyń daýsyn estidi.

Semserin ońdy-soldy sermep júr ózi. Qaldybaı bastaǵan jigitter qasha urys salyp, Isataı men Mahambetti bylaı bólip áketti de, maıdanǵa qaıta kirýge múmkindik bermedi. Aqtútektiń ishinen on shaqty sarbaz shyǵa keldi. Aralarynda Musa bar. Álginde qorshaýdy buzyp shyqqandar qaıtadan kómekke kelipti.

— Isataı tiri me? — Ulyǵan boran men sartyldaǵan, shaqyldaǵan, yrsyldaǵan, shyńyldaǵan urys dybystarynan olardyń aıǵaıy talyp estiledi. — Isataı qaıda?..

— Sen bárimizdi qurtasyń! — dep, Qaldybaı ańdyp turyp, Isataıdyń atyn sýlyǵynan shap berip ustaı aldy da, súıreleı jóneldi. Sardar sarbazdarynyń buny tastap kete almaı júrgenin túsingendeı boldy... Biraq taǵy da soldattar jol bógedi.

— Men mundamyn, qalmańdar! — dep aıǵaı saldy Isataı. Dostary ony qylysh pen oqtan qorǵamaq bolyp tura umtyldy. Mahambet qasynda keledi. Jantas, Noıan, Ersary bastaǵan jigitter alǵa ozyp, joldy keskendermen keskilesip ketti. Noıan jaralanyp qulap tústi. Jantas, Qaldybaı, Ersarylar jantalasa shaıqasyp, Noıanǵa jetpek bolyp júr. Tóleńgitter men qazaqtardyń tar qyspaǵyna taǵy da birneshe sarbaz tústi. Solarmen birge Isataıdyń balasy Jaqıa men Mahambettiń inisi qaldy. Isataı men Mahambet oń jaq qanattan, kapıtan Shýstıkovtyń júzdigi turǵan tustan sytylyp shyqty.

— Jaqyndatyp alyp, myltyqpen jaıratyńdar, — dep ámir berdi kapıtan. Biraq sarbazdar qarly borannyń qushaǵyna kirip ǵaıyp boldy. Kapıtan sońdarynan eki shaqyrymdaı qýyp bardy da, keri qaıtty.

Qyzyl ala qan bolǵan, ústi-basyn qar basqan Noıan semserin áli de tastar emes. Jan talasa arpalysqan arystandaı bolyp, birese qulap qalady, birese esin jıar-jımastan joldastaryna kómekke umtylady. Jantas, Sarman jáne tary da úsh-tórt jigit at ústinde. Bireýdiń qylyshy Ersarynyń sol ıyǵyn alyp tústi...

Qorshaýda qalǵan on bes sarbaz tize qosyp, ıyq tiresip alyp, aıaýsyz keskilesip jatyr.

— Attaryn qulatyńdar! — dep buıyrdy Merkýlov.

On bes sarbaz jaý qorshaýynda betpe-bet qaldy. Qalqandary qaqyraǵan, kıimderi dalba-dulba, ústeri qyzyl ala qan. Sonda da qarsy kelgendi jaıratyp salýǵa saı tur ózderi. Eń aldynda ábden qansyraǵan Ersary, Qaldybaı, Baıbaqtydan shyqqan Júnis batyr jáne Stepan júzdiginiń jigitteri «kez - kez qabylan» dep atap ketken sońǵy jigiti tur.

— Tastańdar qarýlaryńdy! — dep aqyrdy Shynǵalı sultan betin jel men qardan kólegeılep. Biraq jigitterdiń eshqaısysy da semserin tastamady. Noıan bir adym alǵa attady da, qulap túsip, sol kúıi turmaı qaldy.

— Qarýlaryn sypyryp alyp, ózderin baılap tastańdar! — dep ámir etti óz nókerlerine Baımaǵambet. Tóleńgitter sanap basyp alǵa jyljydy, alaıda sarbazdarda beriletin syńaı joq.

— Mynalar jyndanǵan ǵoı... — dep úreılene sóıleıdi tóleńgitter. — Tirideı berile qoımas...

— Ómir súrgileri kelmese, atyp óltirińder... — degen jarlyq berdi Gekke.

Kóp myltyq gúrs etti...

Boran kúsheıip, jel burynǵysynan da doldana ulydy...

... Ersary menen Qaldybaı

Eki arystan teń óldi.

Jetim-jesir kóp qaldy,

Han áskeri keledi...

* * *

Sadyq kárıa áıelder men balalardy bes sarbazben birge Tórtshaǵyldaǵy ný toǵaıdyń ishine tyǵylǵan ańshylardyń jer úıine alyp bardy. Ústerine qarý-jaraq, azyq-túlik artylǵan tórt túıeni, birneshe atty da ala keldi...

Besikter sheshildi. Ot jaǵyldy. Ash balalarǵa tamaq berildi. Sý ysytyp, jaralylardy tańdy. Qar bolsa, qorqynysh pen ýaıymdy ulǵaıtyp, toqtamaı jaýa berdi, jaýa berdi...

Sadyq Maqpalǵa jaralylardy jýyndyryp, tańysýǵa kómektesti. Kishkentaı jaraqattarǵa aldymen kúl sebedi, al úlken de qaýiptilerine kúıdirgen kıiz basyp, shóp japsyrady da, sodan keıin tańyp tastaıdy. Bir jigittiń on, qolynyń bulshyq etteri julym - julymy shyǵyp denesi kúp bop isip ketipti. Bir jylqyny soıyp, terisine oraýǵa týra keldi. Árıne, qoı ne eshki terisi yńǵaılyraq bolar edi, onyń ústine álde qaıda tezirek shıpasyn tıgizip, isigin qaıtarar edi, biraq qaıdan tabarsyń kázir?..

Jigit áreń degende tynshyp, uıqyǵa ketti.

Yńyrsyǵan dybys estilmeıdi. Bári de únsiz jatyr. Uıqy qushaǵynda nemese oıǵa shomǵan bolý kerek. Keıde bireýdiń aqyryn ǵana kúrsingeni estiledi de, artynsha qaıtadan tynyshtyq basady.

Ábden qaljyraǵan, dala jelinin, ótinde júrip qaraıyp ketken, ýaqyt esebinen jańylǵan Maqpal uly bóleýli jatqan besikke súıendi de, kózin jumyp, qalǵı bastady. Jer úıde jym-jyrt tynyshtyq ornady. Jyltyraı janǵan maı sham anda-sanda byjyldap qoıady, syrttaǵy ulyǵan jel de basylaıyn depti...

Esik aldyndaǵy qardy tazalap bolǵannan keıin bir qushaq otyn kótergen Sadyq sońynan bir qap aıazdy shýaltyp úıge kirgen kezde Maqpal tastaı qatyp uıyqtap ta qalǵan edi.

Shal otyndy edenge túsirip, tonyn sheshti de, jańqalardy otqa tastaı bastady. Alaýlaǵan jalynǵa qarap otyryp Sadyq oıǵa ketti. Jazda Jáńgir handy jolbarys soǵýǵa ertip barǵanyn esine túsirdi.

Han shatyryn qalyn, qopadan eki-úsh shaqyrym jerdegi bıik tóbege tiktirdi. Hanǵa erý bop shyqqan Bekmuhambet ýázir iz kesip qaıtýǵa ruqsat surady. Jáńgir ruqsatyn berdi. Sadyq Bekmuhambetti jemtik tastalǵan jerge ertip bardy. Qastarynda alty jasaqshy bartuǵyn. Olar ný toǵaıǵa kirdi.

— Siz osynda tura turyńyz, al men úsh jigitti alyp, jemtikti sholyp qaıtaıyn, jolbarys qonaqqa kelgen joq pa eken, — dedi Sadyq. Bekmuhambet únsiz kelisimin bildirdi.

Sadyqtyń bir baıqaǵany — ýázir álde nege oılanyp, tunjyrap júr, eshkimmen sóılespeıdi. «Birge týǵan baýyryń, aldıar taqsyryń men ózińe qarsy soǵys ashyp júrgende hanǵa qyzmet etý ońaı bolsyn ba?» — dep oılady qart ańshy qalyńdy aralap kele jatyp.

Kishkentaı alańǵa tastap ketken kózi soqyr, aqsaq at jarylyp qalypty, qyzyl ala qan bolyp jatyr.

Sadyq aqyryn ǵana sybyrlap, Bekmuhambetke bul aradan tezirek keıin ketý kerek ekenin, jemtigin jeýin osy jańa ǵana toqtatqan jolbarystyń osy mańaıdan uzamaǵanyn, onyń dál qazir qamys arasynan bularǵa qarap turýy da múmkin ekenin aıtty. Jyrtqyshpen jolyǵysatyn yńǵaıly jer tabý kerek, sodan soń jigitterdi jiberip, arǵy jaǵynan beri qaraı aınaldyra qýdyryp, uly ýázirdiń daq aldyna aıdap shyqqan jón.

— Seni de júrek jutqan jolbarys soqqysh deıdi-aý, eı, qoıan júrek qorqaq neme, bizdi keıin qashyrǵanyń bylaı tursyn, áýeli óziń sóıleı almaı qalshyldap tursyń ǵoı! Basta ilgeri! — dedi túnergen Bekmuhambet.

— Men bundaı aýyr sózdi túńǵysh ret estip týrmyn, qadirmendi bıeke! — dedi Sadyq daýystaı sóılep, kózin ýázirge týra qadap. — Ekeý baralyq. Jigitterińizdi osynda tastańyz. Bárimiz birdeı tuıaqqa túsetindeı eshteńe joq.

— Aıtqanyń bolsyn! — dep Bekmuhambet jasaqshynyń qolynan polkovnık Gekke ózine ýázir retinde uly tartý etken jańa qosaýyzyn alyp, qulaǵyn qaıyrdy da, alańǵa qaraı jóneldi.

Bular attyń óligine jetken kezde yryldaǵan dybys estildi. Alańqaıdyń arǵy shetinen jolbarys kórindi. Ol jaılap basyp qalyńnan shyqty, toqtady, tisin aqsıta yryldap, quıryǵymen ersili-qarsyly sabalaı bastady. Sadyq óziniń qoldan jasalǵan qosaýyz qysqa berdeńkesin kóterdi. Jyrtqysh on bes-jıyrma adymdaı jerde tur.

Bekmuhambet qolyn siltep, Sadyqqa bylaı ket degen ısharat jasady da, ózi syńar tizesimen otyra qalyp, kózdeı bastady. Hannyń mynaý bıik mártebeli keńesshisi tirshilikke tym selqos qaraıtyndaı, tipti myna kezdesýge bir esepten qýanyp turǵandaı kórinip ketti Sadyqqa.

Jolbarys jaılap ýázirge qaraı jyljydy. Minekı, ol jer baýyrlap jata qalyp, denesi shıyrshyq atyp, sekirýge daıyndaldy, Bekmuhambet eki shúrippeni birdeı basyp qaldy. Jolbarys ars etip, sol jaǵyna yrshyp tústi. Oq dál tımeı, tek jaraqattap ketipti. Endigi sátte jolbarystyń qaıta sekireri haq. Osy arada Sadyq Bekmuhambettiń myltyǵyn tómen qaratyp qozǵalyssyz turǵanyn kórdi. Kútip turǵan sıaqty... Neni?.. Erni jybyrlap, ımamyn aıtyp jatqandaı. Jolbarys qarǵymaq bolyp kóterile berip edi, sol sátte Sadyq ta gúrs etkizip atyp jiberdi. Jyrtqysh jóndi sekire almaı, han keńesshisiniń aıaq astyna jalp etip qulady da, dir-dir etip jan tapsyra berdi. Oq qaq júrekten tıipti.

— Mynaý seniń qaı qylǵanyn,? ! — dep ashyna sóıledi Bekmuhambet. — Óz rýynyń qarǵysyna ushyrap, birge týǵan baýyrlarynan bezgen jannyń adam qusap ólýine de jol joq pa sonda?! Ýázirdiń óńi qup-qý, eki qoly dir-dir etedi. Sadyq onyń bundaı túrin tuńǵysh ret kórip tur.

Qamys arasynan han jigitteri qýana daýystap shyǵa-shyǵa kelisti.

Bekmuhambet taǵy da tunjyrap, tákappar keıpine endi. Sadyq tańyrqap tur.

— Maǵan neǵyp ajyraıyp tursyń kári býra? Bar, anaý sabazdy han shatyryna aparýǵa kómektes jigitterge! — dep jarlyq qyldy da, ýázir malaıy jetelep ákelgen atyna qarǵyp mindi.

— Aldıar taqsyr, myna jolbarystyń ıesi ózińizsiz, — dedi Bekmuhambet jyrtqyshty shatyrǵa ákelgende. — Al han ıem saǵan kómegiń úshin at-shapan syılyq berdi, Sadyq...

Keıinirek Sadyqpen qoshtasyp turyp ýázir bylaı dedi: «Týǵan, aýylyn, óz úıin tastap, tynysh ólgisi kelgen adam aldymen úı ishiniń, qatyn-balasy men baýyrlarynyń jaıyn oılaýy kerek. Mahambetke osylaı de. Bilem, sen oǵan jolyǵasyń. Baýyrlarynyń túbine jetken essiz dep aıtty de!..»

... Ýázirdiń sózi esine túsken Sadyq Maqpalǵa qarady. Besikke súıenip uıyqtap otyr. Shaldyń kózqarasynan túısindi me, álde túsinde yńyrsyǵan jaraly sarbazdyń daýysynan oıanyp ketti me, áıteýir Maqpal kózin ashty da, oramalyn jóndeı berip:

— Birdeme isteý kerek pe, ata? — dep surady.

— Joq, qyzym, joq-joq. Tek Bekmuhambet óziń men anaý kishkentaıyńdy oılap, kóp ýaıymdamaıtynyn aıtaıyn dep edim...

— Esińiz durys pa, otaǵasy? Onyń kómeginsiz-aq kúnimizdi kerermiz. Kári me, jas pa, bárimizdiń de barar jerimiz bireý ǵoı áıteýir. Meni qoıshy, óz janymdy Mahambetpen birge bir shúberekke áldeqashan túıgenmin. Tek qos suńqarymdy oılaǵanda qabyrǵam qaıysady. Tiri me eken, aınalaıyndar?..

Toıymyzdy jasaǵanda Mahambet maǵan, Jáńgir hannyń saraıyna aparam, endi sonda turatyn bolamyz, degen edi, — dep Maqpal aqyryn ǵana jymıyp qoıdy. Sońǵy kúnderi onyń júzi jylyǵany osy.

Sózin ári jalǵady:

— Men kúlip jiberdim. Jáı ánsheıin. «Seniń saraıyńnyń maǵan ne keregi bar?» — dep suradym. Ol da kúldi. — Maqpal úndemeı qaldy.

— Bizge saraı ne kerek? — dep qaıtalady ol. — Tiri qalsaq bolar. Kishkentaı qarasha úıimiz bolsa, jetedi. Adam balasynan alysyraq, aza - qazadan, aıqas ataýlydan qashyǵyraq ketsek. Men úshin endi adam qanyn kórýden góri japan qamys arasynda, jyrtqysh jolbarystarmen birge ómir súrgen ońaıyraq. Burynǵydaı Mahambetpen qatar júrip, jortýyl kósher jaıym joq. Myna kishkene kúshik, kúnádan pák sábı meni endi ákesinen ajyratyp, ózine qaraı tartady... — Ol kózine kelip qalǵan jasty toqtata almady da, ne de bolsa kórsetkisi kelmeı, uıyqtap jatqan balany aımalaı berdi.

— Bári de jónge keler, qyzym, — dedi kári ańshy senimsizdeý únmen. Eńseni únsizdik basty taǵy da.

— Boran basyldy, qudaıǵa shúkir, kóp uzamaı bizdiń suńqarlar da kelip qalar... — dedi Sadyq kúrk-kúrk jótelip.

— Tiri me eken ózderi? Tiri me eken Mahambet? — dedi kenet Maqpal basyn julyp alyp, Sadyqqa jalbaryna qarap. Sadyq qapelimde sasyp qaldy. Ótirik jótelip, kúrkildegen bolyp, ornynan turdy. Tonyn aldy.

— Sabyr et, balam, sabyr. Mahambettiń qoly qarýly, soqqysynan qutqarmaıdy, sózi de bolat jebedeı... Bári de oıdaǵydaı bolady .. — dedi de, ol jańa suraqtar qoımasyn dep syrtqa shyǵyp ketti...

Kelesi kúni tań saz bere qastarynda tiri qalǵan qyryq jigiti bar Isataı men Mahambet qýǵynshylaryn izderinen adastyryp tastap, japandaǵy jer úıge kelip jetti.

Qaljyraǵan sarbazdar kele uıqyǵa qulady.

Sadyq byltyrdan qalǵan jarym - jartysy shirigen bir úımek shep taýyp, attardy sonda aparyp qoıdy. Qorjyndar men teńderden tapqan bar sulyny da aldaryna tókti.

Jigitter kúni boıy uıyqtady. Boran da basylmady. Kún úsh táýlikten keıin ǵana ashyldy.

Isataı aınalaǵa sholǵynshy shaptyrdy. Sarbazdar jer úıden bes shaqyrymdaı jerden qýǵynshylardyń otyn kóripti.

Jer úıden tezirek attanyp, Jaıyqqa qaraı bet túzedi bular. Ras, jaǵada on eki shekaralyq bekinis bar, olar ár ótkeldi kirpik qaqpaı kúzetedi. Alaıda oılanyp - tolǵanyp jatatyn ýaqyt joq. Sadyq Baqsaıdan tústikteý, Jamanqala qamalynan sál teriskeı jermen ótetin eki aradaǵy joldy tańdady. Baǵyttaryn Temirqazyqqa qarap túzep túnimen júrdi. Arttarynda saıraǵan iz...

... Shaǵyn toǵaıǵa kep toqtady. Sadyq bastaǵan bir top jigit jaǵaǵa qaraı ketti.

Tan, aǵaryp keledi. Birneshe shaqyrym tómennen aspanǵa kóterilgen tútin kórindi. Onda Jamanqala bekinisi bar.

Kárıa ótkeldi tez tapty. Jaǵa jaıdaq bolǵanymen typ - tyqyr eken, aınala alystan alaqandaǵydaı anyq kórinip tur. Biraq tańdap jatatyn jáı joq. Týǵan jer tebingideı boldy degen osy da! Arttaǵy qýǵynshylar da, alaýlaı týǵan kún de asyqtyra tústi...

Sarbazdardyń shaǵyn toby toǵaıdan shyǵyp, ózenge jetken kezde bekinis jaqtan bir eskadron atty ásker kórindi.

Kóterilisshiler Jaıyqtyń salqyn sýyn keshe berdi. Alda jaralylardy súıemeldegen Mahambet pen Isataı jaldap barady. Maqpal Isataıdyń áıeline kómektesip keledi, olardyń artynda — Musa dosynan aıyrylǵan jas Jaqıa. Jigitter jýan butaqtardan baılanǵan saldarǵa salǵan jaraly dostaryn jaldatyp keledi.

Eń sońdarynda Sadyq. Ol sýdan shyǵa qashpaq bolǵan tońmoıyn túıelerdi qýyp áýre.

Aqyry Isataıdyń aty kúnshyǵys jaǵaǵa shyqty-aý. İshki ordanyń jeri artta qaldy. Sadyq áli de óziniń atandaryn túrtpektep, jaǵaǵa jete almaı júr. Baımaǵambettiń áskerleri de ótkelge jaqyndap, atqylaı bastady. Jigitter shalǵa kómekke umtylyp edi, biraq úlgermedi. Oq tıgen qart sultanǵa sońǵy qarǵysyn jaýdyrdy da, túıelerdiń teńkıgen deneleriniń arasyndaǵy tuńǵıyqqa batyp ketti.

Jaraly joldastaryn atqa mingizip alyp, sarbazdar Kishi júzdiń jerine boılaı enip shaba jóneldi. Mahambet kidire berdi. Arǵymaǵynyń basyn qaıta-qaıta keri buryp, arǵy betke qaraı beredi Onda Baımaǵambettiń qasyna kelgen Merkýlov kerindi...

Mahambet joldastaryn qýyp jetip: «Toqtaýsyz Aralǵa qaraı tarta berińder, — dedi. — Maǵan qaraılamańdar, arttaryńnan baram. Kázir analardyń shekaradan ótken - ótpegenin bilý kerek...»

Kóterilisshiler Kishi júzdiń jaqyn mańdaǵy aýyldarynan shyqqan ańshylarǵa kezikkende kún batýǵa taıanǵan edi.

Mahambet arttarynda, alysta qalǵan bolatyn. Júzi tym jabyrqaýly, oı qushaǵynda. Qýǵynshylar qalyp qoıǵan. Aty da ilbip keledi. Kenet anadaı jerde qar ústinde jatqan qoramsaqty kerdi.

Aqyn toqtap, qoramsaqty qolyna aldy. İshindegi jalǵyz jebeniń masaǵy ustaradaı ótkir eken.

— Jyr sıaqty kúsheıip jata tursyn, — dedi de jebeni ornyna salyp, qoramsaqty beldigine ilip aldy. Uıyp qalǵan aıaqtaryn jazyp, ary-beri júrdi de, bir ýys qarmen betin ysqylady. Qolyn qorjynǵa súrtip jatyp, ashyqqan atynyń aıaq astyndaǵy qardy tarpyp, talshyq izdegenin kórdi.

Arǵymaqtyń tuıaǵy astynan bir ýys kúzgi shóp pen kishkentaı ǵana túınegi bar bir túp jasyl ósimdik kórindi. Mahambet atyn ıterip, úńile qarady.

Bul qar astynda qalsa da solýdy bilmeıtin ǵajaıyp gúl. Aq qar, kók muzyńdy, ýlegen jelińdi, kúz ben kóktemniń kól - kósir kóp sýyn buıym qurly kórmeı, kókpeńbek kúıinde artqa tastaıdy da, jazǵa salym sheshek atatyn, sodan talaıǵa deıin gúldep turatyn kók solmas...

— Súıinqara aıtqan tastúlek sıaqty eken, — dep kúlip qoıdy Mahambet, adaılardyń batyry Hıýa túbinde aıtqan áńgimeni eske túsirip. Aqıyǵynan aıyrylǵan uıabasar óziniń uıasyn qysy boıy tastap ketedi de, kóktemde qaıtyp kelip, sary aıazdan aman qalǵan jalǵyz jumyrtqasyn shaıqaıdy degen bolatyn Súıinqara. Qabyǵynan shyqpaı jatyp-aq dúnıeniń bar sotanaǵyn tartyp kórgen balapan ǵana top jarǵan alǵyr qyran bolady. Qurmanǵazy men Shernıaz sondaı qyrandy jyrǵa qospaqshy edi. Al bala Musa ańdar men qustardyń patshasy týraly ertegilerdi jalyqpaı tyńdaıtyn...

Oıǵa shomǵan aqyn sarbazdarynyń Kishi júz jigitterimen qalaı kezdeskenin de, qasyna kelgen áıelin de baıqamady.

— Júr.

Sýyqtan túsi qaraıyp, azadan shashy aǵaryp ketken Maqpal qasynda tur.

— Júr. Naımandar aýylyna shaqyryp jatyr. Isataı seni tosyp tur...

EPILOG

1837 jyldyń 17 noıabrinde general Perovskııdiń atyna joldaǵan raportynda Gekke kóterilisshilerdiń «...mingen attary eren myqty boldy» jáne de «...olardyń ózderi de naızamen soǵysa biletindikterin kórsetti» dep jazdy.

«Ordalyqtardyń zeńbirekke qarsy shapqanyn men buryn - sońdy kórgen de, estigen de emespin... — dep aqtaldy Gekke Isataı men Mahambetti ustaý jónindegi Perovskııdiń jarlyǵy ne sebepti oryndalmaǵanyn túsindire kelip. — Dál de ádil sýretteýden Isataıdyń shaıqasy qandaı jankeshtilik jasaǵanyn baıqaýǵa rahymyńyz jetedi dep senem, bıik mártebeli taqsyr».

Sultandardyń tóleńgitteri men Gekkeniń soldattary Tastóbe qyrǵynynan keıin shaǵyn -shaǵyn jasaqtarǵa bólinip, dala joldaryn kóp sharlady. Jazalaýshylar kóteriliske qatysty nemese ony jaqtady degenderdiń bárin de qamaýǵa aldy. Júzdegen aýyl órtendi.

26 noıabrde tutqyndardy Nıjne-Ýralsk bekinisindegi polkovnık Bızenovqa jiberip turyp Gekke bylaı dep jazdy:

«... Ózderin temir kisenmen buǵalyqtap, Ýralskıı ostrogyna" aıdattym. Eń sońǵy múmkinshilikteri bitkenshe Isataıdyń qasynan ketpegen bul adamdarǵa eshqandaı aıaýshylyq jasalmasyn, bularǵa ábden jerine jetkize sabaǵanda shydamaıtyn shybyrtqynyń ózi de jetkiliksiz...»

Ofıserlerdi tutqyndardyń rýhanı ustamdylyǵy, ójet órligi men bas ımes beriktigi qaıran qaldyrdy.

Isataıdyń jaqyn dostarynyń biri Qabylanbaı jaralanyp, shalǵaıdaǵy bir qystaýda jasyrynyp júredi. Ony ustap alyp, 500 adamnyń sapynan úsh dúrkin ótkizedi. Shpısrýtenmen 1500 ret dúreleıdi! Sonda da ol ústi-basy qyp-qyzyl ala qan, denesi kókala tańba, bet-aýzy kentıgen isik bolsa da tizesin búkpeıdi, basyn ımeıdi.

«Ózi jigit - aq, erjúrek, — dep moıyndaıdy Gekke, — jaltaryp - jasqanýdy bilmeıdi, raıynan qaıtar emes, qaısar - aq».

Gekke Qabylanbaıdyń aıaǵyn áreń-áreń basyp turǵanyna qaramastan, seskenedi. Ol batyrdy Ýralskıı ostrogqa 39 qazaqqa aıdattyrǵan!

«Bunda temir bolmaǵandyqtan jáne de Qabylanbaı sıaqty qasqyrǵa jip jetkiliksiz bolar dep oılap, men ony búginnen qaldyrmaı Ýralskige jibergen jóndep taptym, bul úshin qaǵaz jetkizgen 10 adamdy jáne 28 kisini bóldim, sondaı-aq olarǵa Horýnjıı Eremındi qosyp, bárin birge attandyryp otyrmyn», — dep jazǵan Gekkeniń ózi.

1838 jylǵy ıanvar aıynyn, aıaǵyna deıin aýyl-aýylda «baǵyndyrý jumystary» júrgizildi. Jol boıy, orman-toǵaı men qum ishi úısiz-kúısiz qańǵyǵan qarttarǵa, áıelder men balarǵa tolyp ketti... «Úreı bılep úılerinen bezgen jurt, qaıda bararyn ózderi de bilmeıdi», — deıdi Gekke saspaı.

Úskirik aıaz, kúrtik qar, ysqyrǵan aq boran. Aıqastan ábden aryp-ashqan aýyldardy qudaıdyń ózi jer betinen joıyp jibergisi kelgendeı. Qum ishinde, batpaqty jerler men jol boıynda bosyp júrgen qashqyndar sýyq pen ashtyqqa shydamaı qyryla bastady...

Al kóktem týa ábden amaly quryp, ashynǵan halyq taǵy da Isataıdyń týy astyna jınaldy.

1838 jylǵy maıdyń aıaq kezinde olardyń sany eki myńdaı boldy.

1838 jylǵy ıýldiń bas kezinde sarbazdar İshki ordanyń shekarasyna qaıtadan kirdi. Olarǵa 4-oral polky qarsy attandy. Orynbordan 150 qazaq pen general Perovskııdiń jeke rezervinen bir batalón atqyshtar shyqty...

Sultandar men hannyń birikken qoly úsh myńnan astam edi. Bárin de ótken jazdaǵydaı polkovnık Gekke basqaratyn boldy.

Kóterilisshiler úsh top bolyp keledi degen habar jetkizdi barlaýshylar. Eń aldynda — birinen-biri alshaqta Isataı men Mahambet. Isataıdyń úsh júz sarbazy bar, Mahambettiki sál azdaý kórinedi. Basqalary Isataıdyń shabarmanyn kútip, Jaıyq boıynda qalypty.

Gekkeniń áskeri Aqbulaq degen ózenniń janyndaǵy keń jazyqta jyra - jyra men toǵaılarda tyǵylyp jatty.

1838 jylǵy 12 kúlde tańerteń Gekkeniń buıryǵy boıynsha Baımaǵambet bir otrád tóleńgitterin ertip Isataıdyń aldynan shyqty.

Mıdaı jazyq dalada jolyqty olar. Baımaǵambet maıdandaspaı, buryla qashty. Sarbazdar tura qýdy. Gekkeniń qýlyǵy júzege asty.

Tóleńgitter kóterilisshilerdi qaqpanǵa ákep túsirdi. Jazalaýshylardyń qalyn, qoly Isataıdyń jasaǵyn aınala qorshap aldy. Alǵashqy sózdi zeńbirekter aıtty.

Tóleńgitterdi qýǵan kezde sarbazdar bytyrap bólshektenip ketken edi. Bul da Gekkeniń mindetin jeńildete tústi.

Isataı boraǵan oqtyń ortasynda jigitteriniń basyn biriktirip, qorshaýdan sańlaý tappaq bolyp alasuryp shapqylap júr. Birer saǵattan keıin ǵana on shaqty sarbaz qorshaýdy buzyp shyqty. Al Isataıdyń ózi aıqastyń qalyń ortasynda qaldy.

— Qasha - qasha qajydym. Bizge endi keri qaıtar jol joq. Jan-jaǵyn, laýlaǵan jalyn! Naımandar men qypshaqtar Shyńǵysqanmen shaıqasta qandaı ójet ólimmen ólse, biz de solaı óleıik! — Isataıdyń sarbazdarǵa aıtqan sońǵy sózi osy edi.

«Qazaq Leontıı Levshın Isataıdyń atyn jaralady. Aty kibirtiktep baryp qulap tústi. Isataı jaıaý soǵysty... Tóleńgitter Jappar Ylaqbaev, Sátbaı Baıjigitov, Kóbish Sybýlın ony art jaǵynan kep ustaı aldy, al ýrádnık Bogatyrev batyrdyń qolynan túsken qylyshyn ala sala, basyn qaq bóldi, endi bir soldat ony keýdesinen atyp jiberdi», — dep baıandady Gekke keıinirek.

Mahambet Aqbulaqqa aspan álemin qan qyzyl araı jaýyp, sarbazdardyń óligin kezquıryqtar aınala ushyp júrgen kezde ǵana kelip jetti. Atynan qarǵyp túsip, dýlyǵasyn laqtyryp jiberip, shekpeniniń óńirin qaq aıyrdy. Óńi qashyp, sup-sur bolyp ketken. Semseriniń baldaǵyn qysa ustap, bir ólikten ekinshi ólikke úńilip, dosynyń súıegin tappaı kóp júrdi...

«Shekten shyqqan kózsiz búlikshiniń júgensiz isterin tıýymyzǵa múmkinshilik týǵyzǵam kezdeısoqtyqtardy baǵalamaýǵa bolmaıdy», — dep qýana raport berdi Gekke Peterbýrgke.

Jazalaýshylar aýyl-aýyldy taǵy da qylyshtyń júzi, naızanyń ushymen «baǵyndyrýǵa» shyqty.

Shybyn jandy shúberekke túıgen júz jigitimen Mahambet sýyq kúz túskenshe Baımaǵambet jáne Qaraýylqoja sultandardyń áskerlerine tutqıyldan tıisip, toqpaqtap júrdi de, sýyq túsken soń joldastarymen qoshtasyp, Atyraý jaǵasyndaǵy aýyldarǵa sińip ketti;

Abaılamaı aıryldym
Ar jaqtaǵy ólimnen —
Anaý Naryn degen jerimnen,
Tiri kettik demeımin,
Kem bolmady ólimnen.
Teńim úlgi almady
Aýzymdaǵy jelimnen.
İstegen isim ketti dalaǵa,
Qashan ótip shyǵam dep,
Qaıǵyramyn men-daǵy
Jaıyqtan arǵy dalaǵa!
Basqa qysym túsken soń
Qaırylmastaı kún boldy
Qatyn menen balaǵa.
Barsań sálem aıta bar
Ata menen anaǵa...
Óleń aıtyp tolǵadym,
Kókiregimdi basarǵa...
Mahambetteı muńdyǵa
Endi keler kún qaıda
Hanǵa qurǵan shatyrdy
Súńgimenen túrtip asharǵa?!.

Aqynnyń otty sózderi aýyldan-aýylǵa ushqyr jebedeı samǵaı ushyp, en dalany taǵy da laý etkizer ushqyndaı taralyp jatty.

Baımaǵambet jibergen, qaramaǵynda qazaqtar júzdigi bar Murtazaǵalı sultan 1841 jyldyń 5 -shi martynda tańerteń Atyraý jaǵasyndaǵy qalyń qumda otyrǵan aqynnyń qystaýyna kelip jetti.

Qastarynda úsh tóleńgit bar ýrádnık Golıkov jáne Hohlov, Vedernıkov deıtin qazaqtar úıge kirip kelgende Mahambet uıyqtap jatqan bolatyn. Aqyn ekeýin laqtyryp jiberdi, úshinshisin kezdikpen jaralady. Biraq kúshtiń basyn kúsh alady ǵoı, Mahambet te kisendeldi.

1841 jylǵy 20 ıýlde Orynborda Mahambetke áskerı sot boldy.

— Biz shyndyq pen ádildik úshin, jaýyzdyqqa qarsy soǵystyq, — dedi aqyn sotta. — Biz Jáńgir hanǵa qarsy soǵystyq. Sondyqtan biz ózimizdi Reseıdiń aldynda kináli deı almaımyz. Biz senderdi ordaǵa da, soǵysqa da shaqyrǵan joqpyz. Al ózderiń kelip bizge tıgende biz de qarap qalmaǵanymyz ras...

Kapıtan Vasılıı Shýstıkov kóterilisshilerdiń qolǵa túsken soldattar men qazaqtarǵa kúsh kórsetpegenin, Isataı men Mahambettiń tutqyndalǵan orys soldattaryn aıqas aıaqtalysymen bosatyp otyrǵanyn sotqa rastap berdi...

Sultandar da, Jáńgir han da, general Perovskıı de sotqa qatynasqan joq, sondyqtan istiń sheshimine yqpal jasaı almady.

Sot uzaqqa sozyldy. Ol Bókeı ordasyndaǵy qazaq aýyldarynyń ǵana emes, Orynbordaǵy orys ıntellıgensıasynyń da kóńilin alań qyldy. Aqyndy ólim jazasyna kesý ordada jańa tolqýlar týǵyzýy múmkin edi. Perovskııdiń jarlyǵy kútildi.

... Túnniń bir ýaǵynda Mahambettiń kamerasyna qolynda shamy bar ofıser kirdi. Úńile qaraǵan aqyn Vasılıı Shýstıkovty tanydy.

— Iá, ne deısiń, kapıtan? Anada Qısyq tóreniń aýylynda bastalǵan aıtysymyzdy aıaqtaıyn dep keldiń be? Seniki jón eken. Naıza zeńbirekke shydamaıdy eken. Kúshtiń aty kúsh eken, bılik te kúshtiniki eken. Nege keldiń sen?! Úkimdi habarlaýǵa ma? Keregi joq. Men ólimge daıarmyn. Moldanyń da, poptyń da keregi joq...

— Er sońyma! — dedi kapıtan qatqyl únmen.

Ekeýi dálizge shyqty. Shýstıkov shamdy óshirdi...

Kapıtan tynyshtyqqa umsyna qulaq tosyp, bıik dýaldy boılap júrip keledi. Artynda — únsiz aqyn. Álde kim kishkentaı esikti ashty. Sodan shyǵyp, joldan bylaı buryldy da, bular bir baqshadan ótip, aýlaǵa kelip kirdi.

— Áne jerde, qoranyń syrtynda atyń tur: Kishi bol, — dedi Shýstıkov.

Mahambet ornynan qozǵalmady. Ol kapıtanǵa qansha tesilip qarasa da júzin kóre almaı tur.

— Sen soldattar saltanatty antyn buzbaıdy deýshi ediń ǵoı. Men saǵan senbeımin, kapıtan. Jelkemnen oq jutqansha qarsy qarap ólgenim artyq, — dedi Mahambet nyq únmen.

— Ol ózinin, boryshyn ótep tur, myrza, — degen daýys estildi kenet úı jaqtan. Aı sáýlesi túsken alańǵa taǵy da bir ofıser shyqty.

— Siz kimsiz? Daýysyńyz tanys sıaqty, — dedi aqyn.

— Biz sizben Peterbýrgte, Senat alańynda bolǵan kóterilis kúnderinde kezdeskenbiz, — dedi beıtanys adam.

— Osynda da, sotta da keziktik qoı! Siz Dal-Lýganskıı myrzasyz ǵoı, — dedi Mahambet.

— Bógelmeńiz, dostaryńyz kútip tur.

— Dál osy sátte meniń qasymda turǵan adamdardan jaqyn dostarym joq, — dedi aqyn. — Jáne olarmen qoshtasýym kerek...

— Bu qaısyń? — dep surady Mahambet qoranyń syrtynda bos atty ustap turǵan eki attylyny kórgende.

— Qudaı-aý, keldi ǵoı, keldi! — dep qýana sóıledi jigit. — Men, Abbas, jáne Laýbaı ǵoı, ekeýimiz de Isataıdyń júzdiginenbiz. Bol, Mahambet, tezirek...

Aqyn erdiń qasynan ustap, atqa yrǵyp mindi.

Sol túni-aq, túrme kúzetshileri dabyl qaqty. Mahambet kamerasynyń esigi jabyq, qulpy ornynda, tek terezesindegi tory byt-shyt. Aqyn qashyp ketipti.

Orynborǵa kelesi kúni kelgen general Perovskıı túrme bastyǵyn ornynan alyp tastady.

Mahambetti atý jónindegi úkimdi qol qoıdyrýǵa ákelgende general dal-dal ǵyp aıyryp, laqtyryp jiberdi.

— Kimdi at deısizder, myrzalar?! Qaı qyrǵyzdy?! Budan ótken masqara bolmas... Qyrǵyz tutqynnan qashty degen ne sumdyq! Masqara - aı! — dep zekidi ashýly general.

Áz adamdarynyń byljyrlyǵy men Mahambettiń qashqanyn qupıa qaldyrý úshin jáne de osyndaı sáti túsip turǵanda ózderiniń «meıirbandylyǵyn» kórsetip qalý úshin áskerı sot dúıim jurtqa bylaı dep jar saldy: «sottalýshy Ótemisov... lınıanyń arjaǵyna ótkizilip, oǵan bunda qaıtyp jaqyndaýǵa tyıym salyndy. Eger ol bul tyıymdy Buzýǵa baryp, ishki jaqqa attap basatyn bolsa, qatań jazaǵa tartylady».

* * *

Mahambet týǵan ólkesinen alysta, Kishi júzdiń jerinde tórt jyl qańǵyrdy...

1845 jyldyń fevralinde ol ordaǵa qaıta keldi. Aqyn halyqty taǵy da kóteriliske úndedi... General Perovskıı «túzelmeıtin» qaısar aqyndy ustap, atyp jiberýge jarlyq berdi...

1845 jyldyń 11 avgýsynda aıaq astynan Jáńgir han ólip qaldy. Nıkolaı bylaı dep jazdy: «Shyn berilgen, óte kerekti adam edi, aıanyshty, aıanyshty». General Perovskıı Fatıma hanymǵa: «Bizge osynshama ulaǵatty syn jibergen jaratqanǵa syıyna otyryp, men sizben birge kóz jasymdy tógemin», — dep kóńil aıta kelip, marqumnyń aqtyq tilekterin túgeldeı oryndaýǵa sert qyldy. Al ózi dereý taqtyń barlyq muragerlerin qurtyp, ordadaǵy barsha bılikti general-gýbernator esebinde óz qolyna aldy.

Aýyldardaǵy jańa búliktiń órshýinen seskengen general qyrǵa horýnjıı Yqylas Tóleevti jiberdi. Jarlyq kelte qaıryldy: Mahambetti qurtý kerek. Baımaǵambet sultanǵa jazǵan hatynda general horýnjıı Yqylasqa mynadaı minezdeme bergen: «Bul bizge meılinshe qıyn isterdiń bárinde de jáne óte-móte oryndalýy aıyryqsha eptilikti talap etetin tapsyrmalardy júzege asyrýda taptyrmaıtyn adam».

Yqylaspen birge sultan aýylynan berish rýynyń bıi Jańabergen Bozdaqov, tobyqty Tórejan Turumov, berish jigitteri Musa Nuralın men Júsip Óteýlın — - barlyǵy jıyrma adam qosa attanady. Olar Mahambetpen «kelissóz júrgizedi eken» degen sybys tarady el ishine.

Mahambet olardy basqa aýyldardyń ońasharaq kóship, jeke otyrǵan óz úıinde qarsy aldy.

— Biz saǵan jaý emespiz, dos nıetpen keldik. Janymdaǵylar berish jigitteri, Mahambet. Jáńgir han dúnıe salǵaly biraz boldy, sultandar seni keshti, — dedi Jańabergen bı.

Mahambet qonaqtaryn úıine shaqyrdy. İshke tórteýi — Jańabergen, Yqylas, Musa, Tórejan kirdi de, basqalary syrtta qaldy.

Maqpal dastarqan jaıdy. Áńgime bastalǵan kezde kishkentaı Nursultan úıden shyqty. Qonaqtar qarýlaryn kezene ustap, kıiz úıdi aınala qorshap alǵan eken. Bala ákesine aıtpaq bop edi, ony bireýi shap berip ustap alyp, aýzyn basa qoıdy. Dáp sol sátte Yqylas ta qanjaryn sýyryp alyp Mahambetke umtyldy. Aqyn onyń qanjaryn qaǵyp túsirip, ózin ushyryp jiberdi. Biraq qalǵan úsheýi tarpa bassaldy. Aqyn horýnjııdi ókshesimen jerge janyshtap, bel omyrtqasyn úzip jibere jazdady. «Tirideı aldyrmaspyn!» — dep aıǵaı salyp, úsheýin de laqtyryp tastamaq boldy. Bireýi omaqata qulaǵanymen ekeýi eki qolyn jibermedi. Kúıeýine kómektespek bolyp umtylǵan Maqpaldy bireýi ishten teýip jalp etkizdi. Úıge qolynda qanjary bar Júsip Óteýlın júgirip kirip, jelke tustan salyp qaldy. Qyzyl qanǵa boıalǵan Mahambet qulaı berdi. Ornynan turǵan Yqylas qylyshymen eki ret shaýyp, aqynnyń basyn kesip aldy...

Eki kózi uıasynan shyǵa alaıyp, bedireıip qalǵan Maqpal úıden qanisherlerge ilese shyqty da, tabaldyryqta únsiz turyp qaldy. Aıaǵynyń astynda úreıi ushyp, tili baılanyp qalǵan balasy jatyr.

Kenet adam aıtqysyz, sumdyq, dene titirkenetin, qorqynyshty kúlki estildi. Jip-jińishke, shıqyldaǵan ashshy daýys japandy jańǵyryqtyryp, júrekti muzdatyp jiberdi. Qanypezerlerdiń astyndaǵy attary úrkip, aspanǵa shapshı osqyrynyp, basymen ala jóneldi...

Júsip atynan ushyp tústi. Kúlki kilt tyıyla qaldy. Maqpal Júsipke tesile qarap, keregege súıeýli turǵan naızaǵa qolyn sozdy.

Qorqynyshtan qalsh-qalsh etken Júsip áreń dep ornynan turyp, óz joldastaryna qaraı oıbaılap qasha jóneldi. Maqpal súńgini siltep qaldy... Myltyq atyldy.

Maqpaldyń kókiregi qyzyl qanǵa boıaldy. Qan aq kóıleginiń omyraýynan tómen qaraı sorǵalaı aqty. Al Maqpal bolsa óler aldynda tyrjıyp ketken Júsipke qarap tur, qylpyldaǵan kók súńginiń ushy onyń qos jaýyrynynyń qaq ortasynan qadalypty. Maqpaldy atqan horýnjıı Yqylas naızany Júsiptiń jotasynan sýyryp almaq bolyp júr.

— Bárińdi... bárińdi de qarǵys atsyn... Sender ony ózderiń... ózderiń óltirdińder... kápirler emes, — dedi Maqpal erni áreń qybyrlap. Qansyrap, álsirep qalypty. Jýsannan ustap tyrmysyp, súıretile jyljyp, úıine áreń jetti. — Qashannan beri ózderińdi... ózderiń óltirip kelesińder... O, qudaı, Mahambetim durys aıtady, durys!.- El bolmaı ketkir ózderi - aı!.. Qutylmassyń quldyqtan...

Maqpal kúıeýiniń bassyz qalǵan denesine jete almaı, tabaldyryqta óldi...

* * *

1846 jyldyń 4-noıabri kúni tańerteń qasynda Shernıaz otyrǵan Baımaǵambet sultannyń shatyryna janynda úsh tóleńgiti bar horýnjıı Yqylas kelip kirdi. Qolynda alma aǵashynyń túbirinen oıyp jasaǵan jalpaq qyzyl astaý, betin qyzyl barqytpen jýyp qoıypty.

Horýnjıı sultannyń aldyna bir tizerlep otyra qaldy.

— Ákelgeniń qandaı syı? — dedi de sultan bolat qanjarynyń ushymen qyzyl barqytty ashyp tastady. Astaýda Mahambettiń basy jatyr eken. Óńinde sabyrlylyq, oılylyq nyshany bar.

Shernıaz Mahambetke uzaq qarap otyrdy. Sosyn aınalasyndaǵylarǵa jaǵalaı kóz tastap shyqty da, eki qolymen basyn ustap, aıǵaı salyp shatyrdan syrtqa ata jóneldi...

Aqyn óltirilgennen keıin Baımaǵambet sultan Peterbýrgte boldy. Patsha ony aıalap -qolpashtap, syı-sıapat kórsetti, general shenin berdi.

Biraq sultan úıine qaıtyp oralmady.

Abbas pen Laýbaı bastaǵan jigitter ony Qıaly-Qıǵashtan óterde, Isataı men Mahambet ózderiniń tuńǵysh jeńisterine jetken jerde, sýǵa aǵyzyp óltirdi.

Kek qaıtarǵandardyń ishinde Shernıaz da bolypty degen sybys bar. Sodan keıin ol aty ańyzǵa aınalǵan Kótibar batyrdyń balasy - — Eset bastaǵan shektiniń kóterilisshilerine baryp qosyldy. Bul kezde Sibirge aıdalǵan katorgadan qashqan Qurmanǵazy óziniń otty kúıleriniń yzaly da adýyndy arynymen jalpaq dalany dabyldatyp, Kókshetaý men Jetisý, Saryarqa men Túrkistan jerin basa-kókteı, Esetke qaraı asyǵyp kele jatqan bolatyn...

1857 jyldyń ıanvarynda sultandar men general-maıor Fotıngoftyń birikken qoly shektilermen shaıqasqa tústi, biraq jeńe almady. Sol shamada Aqmeshitke qaraı jyljyǵan general Perovskıı Syr boıyndaǵy qazaq jasaqtarymen soǵysyp jatty.

Aral teńizine qaraı umtylǵan polkovnıkter Kýzmın men Deryshevtiń, maıor Mıhaılovtyń júzdikteri jol boıyndaǵy İshki orda men Kishi júzdiń aýyldaryna órt salyp, tútinge tunshyqtyrdy...

«...Kóne zamannyń soǵystarynan keıin nemese monǵol basqynshylyǵynan bermen qaraı polkovnık Kýzmın men maıor Deryshevtiń shapqynshylyǵyndaı eshbir jeksuryn meıirimsizdik bolyp kórgen joq. Bul qanisherlikti (Perovskııdiń tusynda - aq) óz keńsesinde otyryp, Lıprandıdiń burynǵy kómekshisi — Grıgorev basqardy. Bul qandy ýaqıǵa áli esh jerde sýrettelgen emes», — dep dabyl qaqty Gersenniń «Kolokoly» alystaǵy Londonnan.

Ózderi salǵan egindi qorǵaǵan úsh myń sharýa qoldaryna aıbalta men naıza, qoldan jasalǵan bilteli myltyq ustap, Perovskııdiń atty áskerine qarsy turdy...

Torǵaıda, Arys pen Jetisýda halyq patsha otarshylary men óz alpaýyttaryna qarsy kóteriliske shyqty...

Men halyqtyń kóptegen ǵasyrlar boıyna jat jerlik basqynshylarǵa qarsy, óz azattyǵy men teńdigi úshin júrgizgen kúresiniń bir ǵana oqıǵasyn baıan ettim...

Sońy

Orysshadan aýdarǵan TELMAN JANUZAQOV

---